Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A Propuesta Ortografica de l'Academia de l'Aragonés ye un conchunto de convencions graficas pa l'aragonés y as suyas variedaz, publicau en 2010 [1]. por o Estudio de Filolochía Aragonesa, naixiu en chulio de 2006 como autoridat lingüistica como resultau d'o II Congreso de l'Aragonés, baixo a denominación de Academia de l'Aragonés[2].

Proceso de propuesta de reforma grafica editar

A manca de cheneralización d'as Normas graficas de l'aragonés (1987), a suya contestación por a SLA y os retrasos d'a Lei de Luengas provocó que asociacions como l'Asociación Cultural Nogará-Religada, o Consello d'a Fabla Aragonesa y o Ligallo de Fablans de l'Aragonés, que feban servir as normas graficas d'o I Congreso de l'Aragonés encetasen en 2005 un proceso clamau Chuntos por l'Aragonés, chunto a o Instituto d'Estudios Altoaragoneses, asociacions como o Rolde O Caixico de Samianigo, o Rolde de Estudios Aragoneses, Espelungué, Calibo, Fendo Traña (Sobrarbe), Purnas (Somontano), CREABA, Asociación A Gorgocha (Ansó), Colla Unibersitaria por l'Aragonés, Parola y ESTRELA, y particulars como José Lera, Roberto Serrano, Manuel Castán u Juan José Guillén Calvo[3].

L'obchectivo d'iste proceso yera de reivindicar a unidat d'a luenga y complegar voluntaz ta celebrar un II Congreso de l'Aragonés que creyase una autoridat lingüistica ta l'aragonés. Dito II Congreso se celebró en chulio de 2006 y, a resultas, se creyó l'asociación Estudio de Filología Aragonesa con a denominación Academia de l'Aragonés. Ista asociación, formada por personas con sensibilidaz diferents respective a la normativización d'a luenga, recibió o refirme de numerosas institucions y prencipió a "treballar en as ferramientas teoricas que permitisen [...] endrezar tota la fayena de codificación y normativización" [4] d'una variedat stándard d'aragonés.

En febrero de 2010, publicó los suyos primers resultaus, a Propuesta Ortografica Provisional de l'Academia de l'Aragonés, que pasó ta un proceso d'estudio d'as esmiendas feitas por a comunidat. En octubre de 2010, publicó a Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés[1].

Prencipios y criterios de codificación editar

Ta os problemas de codificación y normativización, se proposan cinco prencipios (avaluables) que cumplirán as propuestas graficas:

  1. Historicidat: Existents en la luenga.
  2. Diasistematicidat: Favorexerán a unidat d'a luenga.
  3. Identidat: Refirmarán a identidat d'a luenga arredol d'elementos en os cuals toz os fablants se i veigan representaus y que dixarán clara l'autonomía de l'aragonés cara ta las luengas proximas.
  4. Coherencia paradigmatica: Presentarán a mayor regularidat posible, compatible con a realidat d'a luenga.
  5. Funcionalidat: Se parará cuenta de l'acceptabilidat, compatibilidat dichital, facilidat d'aprendizache, adaptabilidat t'as funcions d'o lenguache y t'os lenguaches d'especialidat, facilidat d'integración de neolochismos, integración en ambients multilingües...

A Propuesta se guida tamién por o criterio etimolochico ta proposar solucions: aplicau a cultismos, as solucions mas etimolochicas se consideran mas funcionals (como a distinción etimolochica de v y b). Pero en bel caso descartan un tractamiento mas etimolochico en favor d'a funcionalidat (como l'uso cheneral d'o digrafo ch ta ch, j, g(+e), g(+i)).

Atros aspectos reflectan a busca d'a coherencia paradigmatica y a diasistematicidat (como a grafía 'tz' ta plurals y formas verbals pronunciadas /θ/ en aragonés cheneral, pero /ts/ en benasqués).

Representación d'os fonemas vocalicos editar

letra fonema son eixemplos transdialectal excepción
a /a/ envasador, laganya en variedaz de benasqués, representa /e/ en as rematanzas de plural femenino: badinas, /badínes/; y de segunda persona de singular: trobabas, /tɾobábes/, etc.
e /e/ tieda, ampre, escalfar, café, mercé, vustés
i /i/ [i] fin, sinyal; i (=bi)
i /i/ [j] tieda, rei, guaire conchunción y, /i/
o /o/ en benasqués:[o]~[ɔ] torroco
u /u/ [u] ubrir, ungla
u /u/ [w] fuella

Amás, la u forma parte d'os digrafos gu (/g/) y qu (/k/) debant de e, i.

Representación d'os fonemas consonanticos editar

letra u grafema fonema emplego eixemplos transdialectal excepción
b /b/ en palabras con fonema /b/ no provenient de u, v, w, f, en o etimo, u d'etimo no conoixiu beber, hibierno, cabeza, craba; biolochía, biblia; albarda, boxeo, briquet, club;

bardo, buco, Ixabierre;

chubo, brendar

bu debant de a, e, i, o representa [bw]~[gw] en palabras con b etimolochica: buen, [bwen]~[gwen], buenya, buega, buei, buai [gwaj]
c /k/ nunca debant de e, i capuzar, cuenta, cuallar, cuesta, chemeco, actor, chemec, porc; clau, crapacín se mantiene como final, mesmo si dialectalment no se prenuncia: cloc, /klo/~/klok/; tampoc, /tanpó/~/tanpók/; poc
c /θ/ debant de e, i cecina, esbance, cillo en benasqués, se realiza como /s/
ch // adchectivo, achuntar, chent, cheografía, reloch representa realizacions con /ʃ/ cuan son discordants con os usos chenerals y etimolochicos: chabalín, /tʃabalín/~/ʃabalín/; dicherir, /ditʃeɾíɾ/~/diʃeɾíɾ/...
d /d/ dient, adchectivo, desfer, almendrera en as variedaz ribagorzanas, os cherundios rematan en -nd, mesmo si no se pronuncia la d: fend, /fen/, puyand, ind; tamién en as formas charrin-charrand, coixin-coixand...;

en posición final, -d representa /d/~/ɾ/ en sud y derivaus como sudeste: /sudéste/~/suréste/

f /f/ alfalz, floixar, buf, trunfera; filosofía, farmacia, anfiteatro dialectalment, representa tamién realizacions con /θ/: fiemo, [θjémo]~[fjémo]; Felipe, /θelípe/~/felípe/
g /g/ no debant de e, i chugar, gorga; anglucioso, gnostico, grau
gu /g/ debant de e, i borguil, figuera s'escribe ua, hua, si no tiene g- etimolochica: uambra, [gwámbɾa]~[wámbɾa]
/gu/ debant de e, i agüerro, lingüistica s'escribe ue, ui, hue, hui, si no tiene g- etimolochica: huerto, [gwéɾto]~[wéɾto]; uello, [gwéʎo]~[wéʎo]; huembrera, deshuembrar, desuesar, Uesca, uescano, deciueito
h /∅/ en palabras con h etimolochica;

en intercheccions monosilabicas

haber, hereu, hibierno, hixopo, huerto, hiena, adherir, ahier, anhelo, bohemio, exhumar, menhir, deshonra, filharmonía; hepatico, hieroglifico, harpa; hamaca, hindú, Helena, Henrique;

ah!, oh!

Espanya, Occitania, y derivaus;

bels adverbios y substantivos derivaus d'o latín hora: norabuena, agora, ara, aora, allora, alora

h /x/ expresions y intercheccions con fonema /x/;

voces castellanizadas;

en extrancherismos y voces con influencia forana;

en voces dialectals u vulgars castellanas

ha ha!, he he!, hibo!, holio!;

hopar;

haima, haixís;

huerga, holgorio, huerza, halar, hoder

ix /ʃ/ dezaga de a, e, o, u baixar, bruixa, caixa, peix representa tamién realizacions [jʃ], /tʃ/, /s/...: deixar, [dejʃá(r)]; buixo, [bújʃo]~[bútʃo]~[bújʃjo]~[búsjo] guix, /giʃ/; guixa, /gíʃa/; guixón, /giʃón/; guixeta, /giʃéta/...;

Exeya, /eʃéʝa/

j /tʃ/ en extrancherismos, terminos cientificos y toponimos u antroponimos, y derivaus banjo, judo, Jersey
j /x/ en antroponimos foranos u exotoponimos Jaén, jabugo
k /k/ en palabras foranas con k etimolochica karate, kenyata, rock, kilometro, kafkiano, Tokio
l /l/ alredol, dolent, clau, floixo, plorar, luna representa tamién /ɾ/ en os articlos: lo, /ɾo/~/lo/; la, /ɾa/~/la/; los, /ɾos/~/los/; las, /ɾas/~/las/;

la l cheminata d'o belsetán se representa con un puntet volato: bel·la, payel·la;

en aragonés ribagorzano, se consella l como representación de /ʎ/ en posición inicial, final, intervocalica, en os grupos consonanticos bl, cl, fl, pl, gl, y dezaga de r, cuan ye palatalización de l'aragonés común /l/: luna, /ʎúna/; bal, /baʎ/; flama, /fʎáma/; clucar, /kʎukáɾ/; replega, /repʎéga/; lulo, /ʎúʎo/; parlar, /paɾʎáɾ/; cacinglo

ll /ʎ/ lloza, cullir pronombre tonico ell, /el/~/eʎ/, y plural;

determinants bell, /bel/~/beʎ/, aquell, /akél/~/akéʎ/, y plurals

m /m/ malmeter, chema; Betlem, Cherusalem en variedaz orientals, s'emplega como rematanza d'a primer persona de plural en formas acutas: fem (=femos), trobarem (=trobaremos) (?) no s'explicita si ye muta en helenismos, a principio de palabra, debant de n: mnemotecnia
n /n/ cambión, onso, novalla; anvista; os hunnos; capanna, lanna; anfora, anfiteatro en variedaz orientals, s'emplega como rematanza d'a primer persona de plural en formas planas: feban (=fébanos), yeran (=yéranos) en interior de palabra, debant de b, p, s'escribe membolicar, emplir... (pero se mantiene perén -n en compuestos: bienplegau, bienpensant...);

se mantiene perén -m en circum-: circumvalación, circumscripto...;

se mantiene m debant de v si ye etimolochica: triumvirato, tramvía;

os prefixos in-, con-, se converten en im-, com-, debant de m-: immigrant, immóbil, commemorar, commutar

ny /ɲ/ anyo, banyar, calcanyo, nyudo; estany no forma digrafo en palabras compuestas como desenyermar, /desenʝeɾmáɾ/
p /p/ peito, apto, Ip (?) no s'explicita si ye muta en os grupos inicials d'orichen griego ps, pn, pt: psicosi, pneumatico, Ptolomeu...
qu /k/ debant de e, i baruquero, nevusquiar
qu /ku/ debant de a, o, con qu etimolochica qualcún, quad, loquaz, ubiquo
/ku/ debant de e, i con qu etimolochica aqüicultura, enqüesta, cinqüenta no se pinta dieresi en latinismos estrictos: quid, quidam
r /ɾ/ entre vocals;

en final de silaba y cuan forma silaba con a consonant precedent

agora; perda; bruixa, crosta, drullón, fraixino, grillar, ampre, quatrón, Alquezra se mantiene la r d'os plurals en -er, -ero, mesmo si no se pronuncia: corders, /koɾdés/, primers, /pɾimés/;

dialectalment, se mantiene la -r final, mesmo si no se pronuncia: muller (/muʎé/), millor (/miʎó/), tornar (/toɾná/), fer (/fé/);

se mantiene la -r final d'os infinitivos con encliticos, mesmo si no se pronuncia: fer-lo (/félo/), ir-se-ne (/ísene/);

se consella mantener la r en pronuncias coloquials: encara (/enká/), sisquiera ([siskjá]), quiero ([kjo]), quiera ([kja]), mira ([mja]);

dialectalment, r inicial representa /ɾ/ en os articlos: ro, /ɾo/; ra, /ɾa/; ros, /ɾos/; ras, /ɾas/ (pero se consella l inicial: lo, la, los, las)

rr /r/ entre vocals arrocegar, hemorrachia; pitarroi, bancarrota en inicial de palabra y dezaga de n, l, s, s'escribe una sola r ta representar o fonema vibrant multiple /r/: ringlera; enruena, alredor, esradigar, Israel
s /s/ sobo, sostras, aconsellar, escolastica, espacio, estatico, desestabilizar, desespesar; prescolar, instabilidat, inscrutable
sc /esθ/ inicial de palabra, debant de e-, i-, en cultismos y extrancherismos, seguntes a etimolochía scita, scena, sceptico, scindir, scipionista, sciurido, y familias lexicas sc- se prenuncia /θ/ en: sciencia, sciatico, scirro, scirrosi, scisma, y familias lexicas
t /t/ en palabras con sufixos masculins -et, -ot, -ut;

en palabras derivatas d'o latín -ate(m), -ete(m), -ote(m), -ute(m), -udo;

en formas que fan plural en -tz, /θ/~/ts/;

en rematanzas -nt, -st, -rt, etimolochicas, mesmo si no se prenuncia [t];

formas sincopadas de palabras en -to;

adverbios en -ment

acotolar, trobato, alazet, pocot, azut, puput, amistat, virtut; piet, nueit, nit, abet, pixot;

puent; fuents, [fwens]; dolent, huest, cort, part;

sant, cient, tant, muit, molt, feit;

malament, evidentment; hábitats, pívots

tiene, como rematanza, realizacions en /t/, /ɾ/, /d/, /∅/: mocet, /moθét/, /moθéɾ/, /moθéd/, /moθé/;

dialectalment, a terminación -t como morfema de segunda persona de plural d'imperativo, que puede realizar-se [t]~[ɾ]~[∅]: puyat-os-ne, fet, venit

en o prefixo post, no se prenuncia la t debant de consonant: postnatal, /posnatál/;

sin t etimolochica por no tener tradición grafica:

pon, sobén

tz /θ/ como rematanza: morfema de 2ª persona de plural;

plural de buena cosa de palabras rematadas en vocal tonica seguida de -t;

plural de palabras (arcaísmos u dialectalismos) rematadas en vocal tonica seguida de -rt

podetz, íbatz, cantásetz, puyetz, vetz; chiquetz, abetz, litz, almutz, amistatz, pobrotz, toz, virtutz; chaletz, briquetz, carnetz; corz, partz, hibertz, confortz, chizartz dialectalment, representa tamién /ts/~/ds/~/ɾs/~/s/: chiquetz, /tʃikéθ/~/tʃikéts/~/tʃikéds/~/tʃikéɾs/~/tʃikés/;

verdatz, /beɾdáθ/~/beɾdáts/~/beɾdás/

(?) se pronuncia /θ/ en interior de palabra: doce, trece, sece, y derivaus: docena, setzén...;

puetz ('puedes'), [pwets]~[pweθ]~[pwes];

en benasqués, os plurals d'os participios y bellos adchectivos y substantivos se fan en -ts (correspondient a -tos): forats, querits, trobats, perdets, vestits;

en extrancherismos no adaptaus, se forma lo plural con -s: bits, chats, tests;

(?) se pronuncia /s/ en: nueiz, [nwejs]; leiz, [lejs]

v /b/ en voces con u, v, f, etimolochica;

en ampres con v;

en ampres con w etimolochica ya asolaus en a luenga

veyer, proveito, vinclo, Pavlo, avrispa, voda;

vagón, vals, visir, esparvero

vu representa [bw]~[gw] en palabras con v etimolochica en os grupos vua, vue, vui: vuestro, [bwéstɾo]~[gwéstɾo], vuelta, vueitre, vuitrino con b en ampres si creban a coherencia paradigmatica: arribista (fr. arriviste);

gu, gü representa [bw]~[gw] si no bi ha tradición grafica con v en os grupos gua, güe, güi: güelo, güembre, guambre, fagüenyo, y familias lexicas

x /ʃ/ dezaga de i;

en posición inicial

pixar, mixino, estixeras; xada, xordiga, xamplar representa realizacions con /tʃ/ cuan son discordants con os usos chenerals y etimolochicos: xordica, /tʃoɾdíka/~/ʃoɾdíka/; buixo, /bútʃo/~/búʃo/...
x /ks/ en cultismos y voces internacionals sexo, saxofón, taxi, axial
y /ʝ/ yera, royo, yodo; yermo representada con i en o pronombre adverbial iemeter-ie, /metéʝe/ cuan /ʝe/ derive de he-, hie-, s'escribirá hie-: hierba, enhierbar-se, hieratico, hieroglifico
z /θ/ en qualsiquier posición no seguida de e, i azulenco, barza, panizo; Alquezra;

alfalz

en benasqués, se realiza como /s/ debant de e,i etimolochica, u por tradición historica u de regularidat internacional: azembla, azeotropo, zebra, zelo, alazet, almazén , azuzena, zebra, azepina, benzén, bronze, eczema, zelo, zefiro, zero, zeta, zeugma, aguazil, almuezín, azimo, azina, benzina, aiazina, zigoto, enzima, topazio, trapezio, zigoma, zigoto, zinc, zingaro, zirconio, zizanya...

A menos que lo requiera bel tecnicismo, se consella simplificar siempre, en helenismos y latinismos, os grupos de consonants cheminatas: ll, ss, pp, tt, cc (debant de a, o, u), bb, dd, ff, gg. Tamién en os compuestos: transiberiano, postraumatico...

Una mesma letra puede tener diferents realizacions seguntes l'orichen en ampres crudos y en derivaus de nombres d'atras fablas, adaptaus u no pas: chovinismo [tʃovinísmo] (d'o francés chauvinisme, [ʃovi'nism]); Wamba, Witiza, Wahid; Newton, newtoniano, wagneriano; clown, kiwi, whisky, wolframio; HItler, hitleriano; rugby, Los Angeles [losantʃéles], Algete [alxéte], Jordi, Barça; joule, junior, judo, jockey; Jaén, jabugo; byte; boulevard; zoom, ohm, ad hominem; alzheimer; huelga, hicienda; holding, hockey, hitleriano...

Guions editar

S'escriben con guion:

  1. Locucions lexicalizadas: fito-fito, china-chana, a-saber-lo, punto-y-coma.
  2. Cherundios imperfectivos: charrín-charrand, coixín-coixand.
  3. Reiteración: camín-camín, bueno-bueno.
  4. Formas verbals (infinitivos, cherundios, imperativos, y atros tiempos verbals en textos antigos) con pronombres y adverbios atonos encliticos: fer-lo, charrand-ne, ves-ie, traye-les-ne, fendo-lo; fizo-le, estaban-se.
  5. Nombres propios compuestos por aposición: Francho-Chabier.
  6. Ta reflectar a pronuncia popular an s'elida de: pa forro-bota ('pa forro de bota'), arco-Sant Chuan ('arco de Sant Chuan').
  7. Ta fer deseparacions en palabras compuestas en palabras no asoladas en la luenga: un concurso-oposición, l'antigo navarro-aragonés, conseqüencias politico-militars.
  8. Ta trestallar una palabra a la fin d'una linia, cal fer-lo por silabas: ad-/chec-/ti-/vo. Pero no puede dixar-se sola una vocal a prencipio ni a la fin de linia: aguai-/tar. Se podrán separar as palabras con prefixos tamién seguntes a composición: de-/san-/sar; u: des-/an-/sar.
  9. Como enlaz entre dos palabras: o concello de Tella-Sin.
  10. Ta sinyalar a posición relatva de silabas, lexemas, morfemas... dentro d'a palabra. Primer parte: inter-, sobre- ..., con guion dezaga. Parte intermeya: -electric-, entre guions. Parte zaguera: -iello, -ismo..., con guion debant.

Apostrofacions editar

L'apostrofo (') sinyala la elisión, cheneralment d'una vocal, cuan se produce en a oralidat de traza sistematica. Ye perén opcional y se prioriza l'apostrofación entre l'articlo y a palabra que le siga, antis que l'apostrofación d'a preposición con l'articlo: de l'hibierno, ta l'aire, a l'augua...

forma plena forma apostrofada

(respectivament)

emplego eixemplos excepción
lo, el (determinants) l' debant de vocal;

no se consella a forma apostrofada debant de silaba atona es-, hes-, ni de s- liquida

l'onso, l'esmo, l'arcón, l'helio; l'ibert, l'hotel; o esquiruelo, lo escopolón, o scientifico, el scisma no s'apostrofa debant de diftongo ue-, ua-, ui-, hue-, hua-, hie-, hia-, hio-: el uello, lo huembro, lo hierbero
el (determinant) 'l debant de son consonantico u semiconsonantico;

puede fer-se a contracción con as preposicions a, ta, enta, pa;

no se consella a forma apostrofada con as preposicions por, per, en

a'l, ta'l, enta'l, pa'l;

por el ~ po'l; per el ~ pe'l; n'el ~ en el

els, es (determinants) 'ls, 's puede fer-se a contracción con as preposicions a, ta, enta, pa;

no se consella a forma apostrofada con as preposicions por, per, en

a'ls, a's; ta'ls, ta's; enta'ls, enta's; pa'ls, pa's;

por els ~ po'ls; por es ~ po's; per els ~ pe'ls; per es ~ pe's;

n'els ~ en els; n'es ~ n'es

la (determinant) l' solament debant de a-, ha- l'agulla, l'alba, l'habilidat
de d' debant de vocal u h muda; pero no se consella a forma apostrofada debant de s- liquida d'o, d'a, d'hibierno;

de sciencia

no s'apostrofa debant de diftongo ue-, ua-, ui-, hue-, hua-, hie-, hia-, hio-: de Uesca, de huembro, de hierba
de 'i introduce complemento nominal d'unatro nombre en textos dialectals pa forro'i bota, en a vida'i Dios
ta, enta, en t', ent', n' puede fer-se a contracción con os determinants o, os, a, as; pero no se consella fer-la con en t'o, t'os, t'a, t'as; ent'o, ent'os, ent'a, ent'as;

n'o ~ en o; n'a ~ en a; n'os ~ en os; n'as ~ en as

me, te, se m', t', s' debant de verbo prencipiato por vocal u h muda;

apostrofación prioritaria con o verbo si no bi está lo pronombre adverbial en/ne

m'esbarizo, t'hidratas, s'estozan;

te m'he feito un chuguet

el, lo (pronombres personals atonos) l' debant de verbo prencipiato por a-, ha-, e-, he-, o-, ho-;

apostrofación prioritaria con o verbo si no bi está lo pronombre adverbial en/ne

l'has, l'oloraba, l'escuitetz;

te l'has minchau

el, els (pronombres personals atonos) 'l, 'ls dezaga de l'adverbio no;

dezaga de me, te se

no'l, no'ls;

me'l, me'ls, te'l, te'ls, se'l, se'ls

bi, be (adverbios) b' debant de verbos prencipiatos por a-, ha-, e-, he- b'ha, b'heba
ibi, ¿? (adverbio) ib', igu' debant d'as formas de present y preterito imperfecto d'indicativo d'o verbo estar ib'ye, ib'yera; igu'é, igu'era, igu'eba
ne, en (adverbios) n' debant de vocal u h muda n'hai, n'heba, n'i ha
ne, en (adverbios) 'n dezaga de l'adverbio no;

prioritariament con l'adverbio bi si va debant;

prioritariament con un pronombre personal atono que vaiga debant

no'n; bi'n ha; se'n iba, le'n heba, lo'n son, li'n darán, di-li'n
mos, tos, os (pronombres personals atonos) mo', to', o' debant de pronombre personal atono el, els, es, u pronombre adverbial en, ne (en istos casos, se pinta la falqueta una sola vegata) mo'l han dau, mo'n im, portatz-mo'l, to'l, to'n hébetz baixau, to'n marcharetz, it-o'ne

Signos diacriticos editar

  1. S'emplega la dieresi en güe, güi, qüe, qüi, ta pronunciar la u: güeito, güitanta; freqüencia, ubiqüidat.
  2. Se recomienda l'accento grafico como diacritico en sé, dé, dó (verbos); é, és (verbos baixorribagorzanos, 'ye, yes'); (adverbio y substantivo), y en todos pronombres, adchectivos y adverbios interrogativos y exclamativos: qué, cómo, quán, quándo, quín, quiénto, quál...

Accentuación grafica editar

Todas as palabras polisilabicas pueden levar accento grafico ta sinyalar a tonicidat, pero ye perén opcional.

L'accento grafico ye consellato en os casos siguients, perén sobre a vocal tonica.

palabras con accento grafico eixemplos
acutas si rematan en vocal sola u seguita de n u s final de palabra, especialment si son formas verbals trobé, dentrarás
acutas y planas si a vocal tonica ye zarrada (i, u) y está en hiato con vocal ubierta (a, e, o) fería, vehíclo, paúl, Saúnc

Sinyals d'interrogación y exclamación editar

Os sinyals d'interrogación d'apertura (¿) y de tancada (?) incluyen un enunciau interrogativo. O sinyal d'apertura ye opcional: Qué farás maitín?

Os sinyals d'exclamación d'apertura (¡) y de tancada (!) incluyen un enunciau exclamativo. O sinyal d'apertura ye opcional: Grita a os bombers!

Comparanza con atras grafías de l'aragonés editar

En as Normas graficas de l'Aragonés [3](Uesca, 1987), ciertas solucions graficas coenciden con o castellano:

  1. Representación d'o fonema palatal nasal /ɲ/: ñ.
  2. Digrafos: ch, ll, rr, qu, gu.
  3. No emplego d'as consonants doples bb, dd, ff, gg, mm, pp, ss, tt, vv.
  4. No emplego d'os grupos latinos d'orichen griego th, ph, rh, ch.
  5. No emplego de y como vocal en interior de palabra.

Y tamién cuenta con un sistema d'accentuación, prou acomparau a lo castellano.

A Sociedat de Lingüistica Aragonesa publicó en 2006 a Ortografía SLA [4], emplegada por os miembros d'ista sociedat ("una vintena de personas").

Comparanza entre as tres ortografías de l'aragonés[5]
Fonemas Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés (Zaragoza, 2010) Normas graficas de l'aragonés (Uesca, 1987) Grafía SLA (Grist, 2006)
/a/ a a a
/b/ b, v seguntes a etimolochía latina.
Ex: bien, servicio, val, activo, cantaba, debant
b
Ex: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán
b, v seguntes a etimolochía romance, como en catalán y occitano.
Ex: bien, servício, val, activo, cantava, devant
/k/
  • c
  • qu debant de e, i
  • c
  • qu debant de e, i
  • c
  • qu debant de e, i
/kw/ Si i hai 'q' etimolochica, como en catalán y un poquet en occitano:
  • qu debant de a, o.
  • debant de e, i.
    Ex: quan, qüestión.
cu como en espanyol
Ex: cuan, cuestión
Si i hai 'q' etimolochica, como en catalán y un poquet en occitano:
  • qu debant de a, o.
  • debant de e, i.
    Ex: quan, qüestion.
/tʃ/ ch
Ex: chaminera, minchar, chusticia, cheografía
ch
Ex: chaminera, minchar, chustizia, cheografía
  • ch.
  • j (g debant de e, i) seguntes a etimolochía, como en catalán y occitano.
    Ex: chaminera, minjar, justícia, geografia
/d/ d d d
/e/ e e e
/f/ f f f
/g/
  • g
  • gu debant de e, i
  • g
  • gu debant de e, i
  • g
  • gu debant de e, i
/gw/
  • gu debant de a, o
  • debant de e, i
  • gu debant de a, o
  • debant de e, i
  • gu debant de a, o
  • debant de e, i
h etimolochica, muda dimpués d'o latín Notata seguntes a etimolochía.
Ex: historia, hibierno
No notata.
Ex: istoria,ibierno
Notata como en aragonés medieval y en catalán.
Ex: história,hivierno
/i/ i i i
/l/ l l l
/ʎ/ ll ll ll
/m/ m m m
/n/ n n n
/ɲ/ ny como en aragonés medieval y como en catalán
Ex: anyada
ñ como en espanyol
Ex: añada
ny como en aragonés medieval y como en catalán
Ex: anyada
/o/ o o o
/p/ p p p
/r/ r r r
/rr/
  • rr
  • r- inicial
  • rr
  • r- inicial
  • rr
  • r- inicial
/s/ s (tamién entre dos vocals, nunca ss*) s (tamién entre dos vocals, nunca ss*) s (tamién entre dos vocals, nunca ss*)
/t/ t t t
-t final etimolochica, muda en aragonés contemporanio Notata como en aragonés medieval, en catalán y en occitano.
Ex: sociedat, debant, chent
No notata.
Ex: soziedá, debán, chen
Notata como en aragonés medieval, en catalán y en occitano.
Ex: sociedat, devant, gent
/u, w/ u u u
/jʃ/ (dialectos orientals)
/ʃ/ (dialectos occidentals)
ix como grafía soporte ta toz os dialectos
Ex: baixo
x
Ex: baxo
  • ix (dialectos orientals).
  • x (dialectos occidentals).
    Ex: baixo (oriental) = baxo (occidental)
/j/
  • y inicial y entre dos vocals
  • i en os atros casos
  • y inicial y entre dos vocals
  • i en os altros casos
  • y inicial y entre dos vocals
  • i en os atros casos
/θ/
  • z debant de a, o, u.
  • c debant de e, i (fueras de formacions internacionals, y bellas palabras d'orichen griego u arabe).
  • z en posición final (pero tz como grafía soporte en plurals y formas verbals procedents de t+s que en benasqués fan ts).


Ex: zona, Provenza, fetz, centro, servicio, realizar, verdatz.

z
Ex: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz.
  • z debant de a, o, u, en posición inicial.
  • ç debant de a, o, u, en posición interior.
  • z en posición final.
  • c debant de e, i.
  • z en as formacions internacionals (cultismos griegos, ampres, con una z en l’orichen).
    Ex: zona, Provença, fez, centro, servício, realizar, verdaz.
Cultismos No se notan as tendencias a l'asimilación.
Ex: dialecto, extension y lexico.
Se notan as tendencias a l'asimilación.
Ex: dialeuto, estensión pero lecsico.
No se notan totas as tendencias a l'asimilación.
Ex: dialecto, extension y lexico.
Notación de l'accento tonico (en negreta en os eixemplos) Modelo espanyol, nomás en agudas, permitindo-se la no accentuación.
Ex:
  • historia, gracia, servicio
  • mitolochía, cheografía, María, río
  • atención
  • choven, cantaban
Modelo espanyol.
Ex:
  • istoria, grazia, serbizio
  • mitolochía, cheografía, María, río
  • atenzión
  • choben, cantaban
Modelo portugués, catalán y occitano.
Ex:
  • história, grácia, servício
  • mitologia, geografia, Maria, rio
  • atencion
  • joven, cantavan

Referencias editar

  1. 1,0 1,1 Estudio de Filología Aragonesa: Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés, Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés, Zaragoza, octubre de 2010; 2ª edición, diciembre de 2010
  2. II Congreso de l'Aragonés. Actas, Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. Zaragoza, abril de 2009. Disponible en linia [1].
  3. Auta d'o día 28 de mayo d'a Comisión Organizadera d'o II Congreso de l'Aragonés. Biescas. Disponible online [2].
  4. Estudio de Filología Aragonesa: Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés, Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés, Zaragoza, octubre de 2010; p. V
  5. No s'indican os detalles ortograficos que notan ciertas parlas locals.


Gramatica de l'aragonés
Fonetica Accentuación · Apocopa · Oclusivas xordas intervocalicas · Cheada · Diftongación debant de Yod · Diftongos · Disimilación · Elisión · Epentesi antihiatica · Esdrúixols · Eufonía · Fonolochía · Hiatos · Metafonia · Metatesi · Protesi velar · Sincopa · Sonorización dezaga de liquida ·
Morfolochía Adverbios (Adverbios d'afirmación · Adverbios de dubda · Adverbios espacials · Adverbios espacials deicticos · Adverbios de negación · Adverbios de tiempo · Adverbios de manera · Adverbios de quantidat · Adverbios d'opinión) · Locucions adverbials en aragonés (Locucions adverbials d'afirmación · Locucions adverbials de dubda · Locucions adverbials espacials · Locucions adverbials de negación · Locucions adverbials temporals · Locucions adverbials de manera · Locucions adverbials quantitativas) · Articlos definius · Articlos indefinius · Chenero · Conchuncions (Adversativas · Copulativas · Coordinativas · Dischuntivas · Completivas · Condicionals · Causals · Concesivas · Consecutivas · Comparativas · Finals · Subordinativas · Temporals)· Adchectivos (Qualificativos · Colors · Chentilicios · Grau comparativo · Grau superlativo · Demostrativos · Exclamativos · Indefinius · Numerals cardinals · Interrogativos · Numerals ordinals · Posesivos) · Numero (Substantivos incontables) · Pronombres (Pronombres demostrativos, Pronombres indefinius, Pronombres relativos · Pronombres personals · Pronombres adverbials: pronombre adverbial en/ne, pronombre adverbial i/bi/ie) · Infixo · Prefixo (Prefixos cultos) · Sufixo (Sufixos cultos) · Preposicions · Locucions prepositivas · Verbos (Verbos auxiliars · Verbos de movimiento · Verbos pronominals · Verbos freqüentativos) · Conchugación verbal (Primera conchugación · Segunda conchugación en aragonés · Tercera conchugación en aragonés · Conchugacions incoativas · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -eixer · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -ir · Verbos irregulars · Modo indicativo · Modo subchuntivo · Modo imperativo · Tiempos verbals · Verbo estar-ser · Verbo haber) · Locucions verbals · Perifrasis verbals
Sintaxi Concordancia · Estilo directo · Estilo indirecto · Negación · Sintagma adchectival · Sintagma nominal · Sintagma verbal · Complemento de rechimen verbal · Orden de pronombres · Combinacions de pronombres febles en aragonés · Voz pasiva · Oracions con infinitivo · Oracions de relativo · Oracions completivas · Oracions temporals · Oracions causals · Oracions finals · Oracions consecutivas · Oracions concesivas · Oracions condicionals · Oracions comparativas · Oracions impersonals
Lexicolochía Adchectivación · Anglicismos · Arabismos · Basquismos · Castellanismos · Catalanismos · Celtismos · Chermanismos · Cultismos · Fitonimia · Galicismos · Goticismos · Helenismos · Italianismos · Leyonesismos · Lusismos · Miconimia · Mozarabismos · Neerlandismos · Nominalización · Occitanismos · Persismos · Semicultismos · Superstrato francico · Toponimia (Hidronimia · Odonimia · Oiconimia · Oronimia) · Tudesquismos · Turquismos · Zoonimia
Ortografía Ortografía medieval · ACAR · Uesca · SLA