Pronombres indefinius en aragonés
Pronombres en aragonés |
Os pronombres indefinius en aragonés se relacionan con adchectivos indefinius que substituyen substantivos que iban acompanyau d'estos adchectivos indefinius. A sobén van acompanyaus con a particla pronomino-adverbial en/ne.
Pronombre indefiniu atro, atraEditar
Si no fa de pronombre y acompanya a un substantivo fa d'adchectivo indefiniu. Presenta variación en chenero y numero: atro, atra, atros, atras, que derivan d'o latín ALTERU a traviés d'as formas intermeyas altro, altra, altros, altras que encara se fa servir en belsetán y benasqués. En aragonés cheneral por un regular se fan servir as formas coincidents con o castellán otro, otra, otros, otras, que s'han orichinau por vocalización d'a l en u y reducción d'o diftongo decreixient -au-. As formas con a se conservan en aragonés d'a Val de Tella, chistabín y baixorribagorzán pero en retacule.[1]
Se puet combinar con o indefiniu un:
Pronombre indefiniu belatro, belatraEditar
Ye a combinación entre l'adchectivo indefiniu bell, bella y o pronombre indefiniu atro, atra:
Pronombre indefiniu belún, belunaEditar
Os pronombres belún en masculín y beluna en femenín amaneixen substituindo sustantivos acompanyaus d'os adchectivos bell y bella, y por un regular irá acompanyau con a particla pronomino-advervial en/ne:
- Bi heba bell onso en a selva - Bi n'heba belún en a selva.
- Tiengo bella manzana - En tiengo beluna.
- Belluno en i hei, de moixardón.[3]
A suya representación grafica será chunta (belún(o)) y no deseparada (bell un(o)), d'acuerdo con o criterio que o primer formant no presenta una marca flexiva.[4]
L'adchectivo bell, bella gosa fer-se servir en singular, d'astí que bell autor como Brian Mott diga que belún y beluna no tienen formas en plural.[2] Manimenos atros autors como Chabier Lozano Sierra afirman que as formas plurals beluns y belunas existen pero son d'uso ocasional:[1]
Pa referir-se a una presona indeterminada tamién se fa servir belún, y no irá acompanyau con a particla pronomino-adverbial en/ne:
- Allá viene belún.[2]
En belsetán conserva la ele cheminada d'o latín: bel·laun y bel·launa. Tamién se documenta as formas belguno, belguna en l'aragonés tensín que feba servir Gil del Cacho (de Tramacastiella de Tena), y que talment sigan cruces con as formas castellanas alguno, alguna.[5]
Dende zaguers d'o sieglo XX se va fendo servir cada vegada menos, y poquet a poquet lo va substituindo lo castellanismo alguno, alguna[1] (y como presona indeterminada alguien). Ya ha desareixiu en qualques parlas altoaragonesas como l'aragonés d'o Viello Sobrarbe (por o menos dende o sieglo XIX).[6] En benasqués se'n rechistra bell uso esporadico a un informant de mes de 84 anyadas, podendo dicir-se que ye conoixiu u emplegau dende l'aragonés d'a Val de Tena dica la Val de Chistau.
Pronombre indefiniu dengún dengunaEditar
Deriva d'o latín NEC UNU, y ye cognato d'o catalán ningú. En belsetán corresponde a un pronombre referiu a presonas con significau negativo, de no presencia,[7] tamién en benasqués, a on se presenta sin –n final digú/degú. Se puet combinar con l'adverbio de negación no:
Tiende a ser sustituito por o castellanismo nadie. En as variants d'aragonés a on no existe o indefiniu garra ye o indefiniu dingún/dengún o que cumple a suya función.
Pronombre indefiniu garraEditar
Garra como adchectivo indefiniu ye invariable. Como pronombre ye tamién invariable. Documentau en chistabín, aragonés d'a Val de Tella, Baixo Penyas, Val de Vio, Fanlo, Bestué, Sobrepuerto, Bara, Panticosa, y dica as Cinco Villas.[7] En benasqués no se fa servir garra y se troba cap u cap de. En as atras variants de l'aragonés se fa servir dengún, denguna. Eixemplos:
- Aquí en nuestra casa no'n i hai garra.[2]
- No n'hi hai garra buen.[7]
- Ya no n'hai garra astí.[7]
- Garra l'ha dito.[7]
- Cuantas uellas tiens? No garra,[7]
En oracions interrogativas y condicionals tien valua positiva:
- ¿ te'n falta garra?
- Se garra en veis m'avisas.
Pronombre indefiniu guaireEditar
Se fa servir en oracions negativas y interrogativas:
- No'n verá guaires, d'estes cremallos aora.[2]
Pronombre indefiniu micaEditar
A parola mica gosa presentar-se mes a sobén como adchectivo indefiniu u como adverbio de cantidat que no como pronombre indefiniu. Un uso como pronombre indefiniu ye:
Pronombre indefiniu otriEditar
Representa a fosilización d'un dativo ALTERI en ciertas expresions. Presenta equivalents en catalán, occitán y idioma francés.
Pronombre indefiniu qualcún, qualcunaEditar
Este pronombre indefiniu se relaciona con l'adchectivo indefiniu qualque:
O pronombre qualcún, qualcuna se fa servir en belsetán y chistabín. En belsetán no se fa servir guaire, fendo-se servir mes bel•laún, amés se troba as variants qualquecún y qualquecuna que coexisten con qualcún y qualcuna. Eixemplos d'uso:
- I hai qualcuns que s'atriben a trobar la felicidat, entremistanto que atros no fan so que penar.[8]
- Tienen miradas unas cuantas mullers, qualcunas las i fan puyar dos veces a'l diya ta dar de tetar a's criyetz que s'han quedau de pupilletz.[8]
- ¿I hai qualquecún en casa? [7]
- Se vas per cerveza me'n trayes qualcuna.[7]
Pronombre indefiniu quantos, quantasEditar
Tien un significau pareixiu a qualcún u belún pero indica cierta imprecisión de numero. No admite a forma singular:
- No se si va a trayer-me quantas.[8]
Pronombre indefiniu tot, toda/totaEditar
Tot, toda/tota, totz, todas/totas ye a evolución d'o latín tōtus, tōta, tōtum. En aragonés cheneral son mes frequents as formas con fonetica coincident con a castellana to, toda, todos, todas, conservando-se as formas mes diferents en belsetán y benasqués.[7]
En l'aragonés d'a Val de Tella se presenta como tot, toda, totz, todas, no pronunciando-se a -t final en a mes gran part d'os casos y tendendo a perder-se a forma totz debant d'a forma todos por castellanización.[1] Tamién en chistabín se diz tot, toda, totz, todas, pronunciando-se en Chistén /toa/ y /toas/.[8]
ReferenciasEditar
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 (es) Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010 pp 96-98.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 (es) Brian Mott: El Habla de Gistain. Instituto de Estudios Altoaragoneses, 1989. pp 67-69
- ↑ (es) Ángel Ballarín Cornel: Diccionario del Benasqués. Institución Fernando el Católico, Zaragoza, segunda edición 1978. p 73.
- ↑ (an) Academia de l'Aragonés Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés. EDACAR, 7. Zaragoza, 2010. p 34.
- ↑ (es) Francho Nagore Laín: El aragonés de la comarca del Alto Gállego (Alto Galligo), que fa part d'o libro Comarca del Alto Gállego, Colección Territorio, 3. Gobierno de Aragón, 2003. pp181-198
- ↑ 6,0 6,1 *(es) Chabier Tomás Arias: El aragonés del Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses. (1999) p 121-123.
- ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 (es) Lozano, Ch., Saludas, Á.L. (2005). Aspectos morfosintácticos del belsetán. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 (es) BLAS GABARDA, Fernando y ROMANOS HERNANDO, Fernando, Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2008, p 177. ISBN 978-84-8094-061-0.
BibliografíaEditar
- (es) Chabier Tomás Arias: Elementos de lingüística contrastiva en aragonés: estudio de algunas afinidades con gascón, catalán y otros romances. Editorial: Universidat de Barcelona, 2016.
- (es) Brian Mott: El Habla de Gistain. Instituto de Estudios Altoaragoneses, 1989.
- (an) Academia de l'Aragonés Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés. EDACAR, 7. Zaragoza, 2010.
- (es) Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010.
Se veiga tamiénEditar
- Adchectivos indefinius en aragonés.
- Adverbios de quantidat en aragonés.
- Pronombres indefinius en francés.