X
X
A B C D E
F G H I J
K L M N Ñ
O P Q R S
T U V W X
Y Z
Digrafos
ch gu ix ll ny
qu rr
Atros simbolos
Ç l·l nn tz

A X (equis u xe) ye a vinticinquena letra de l'alfabeto aragonés y vintena consonant. Perteneixe tamién a l'alfabeto latino.

En aragonés puet representar o fonema prepalatal fricativo xordo u o grupo fonico [ks].

En aragonés editar

En aragonés o fonema prepalatal fricativo xordo puet tener as realizacions [ʃ], [iʃ], [i̯ʃ] y [tʃ], y puet estar representau tanto por o digrafo <ix> como por a letra u grafema <x> seguntes as siguients reglas[1]:

  • En posición inicial de parola s'escribe <ix-> u <x-> seguntes a suya realización: ixambre ~ xambre ([i’ʃambɾe], [‘ʃambɾe]), xuela ~ ixuela ([’ʃwela], [i‘ʃwela]).
  • En posición interior u final de parola se representa con o digrafo <ix> dezaga d'as vocals /a/, /e/, /o/ y /u/, sía cual sía a suya realización: caixa ([’kai̯ʃa] u [’kaʃa]), peix ([’peʃ] u [’pei̯ʃ]), coixos ([’koi̯ʃos] u [’koʃos]), buixo ([’buʃo] u [’bui̯ʃo]), etc. Manimenos en textos dialectals en que se quiera marcar explicitament la pronunciación sin a semivocal, s'admite tamién l'uso d'o grafema <x> pa representar o fonema prepalatal fricativo xordo: caxa ([’kaʃa]), coxos ([’koʃos]), buxo ([’bui̯ʃo]), etc.
  • Dimpués de consonant, de semivocal y d'a vocal /i/ o fonema prepalatal fricativo xordo se representa siempre con o grafema <x>: enxargar ([eɲʃaɾ’ɣa(ɾ)]), engauxar ([eŋgau̯ ’ʃa(ɾ)]), mixina ([mi’ʃina]). Cal parar cuenta que en istos casos nomás ye posible a realización [ʃ].

O grafema <x> representa tamién o grupo fonico [ks] (que puet realizar-se como [s] en dicción rapida) en todas as posicions: xenofobo ([kseno’foβo]), xilofaga ([ksilo’faɣa]), taxi ([’taksi]), sexo ([’sekso]), axial ([ak’sjal]), examen ([ek’samen]), afixo ([a’fikso]), ortodoxas ([orto’ðoksas]), excretor ([ekskɾe’toɾ]), explicar ([ekspli’kar]), externo ([eks’teɾno]), ápex ([’apeks]), clímax ([’klimaks]), burofax ([buɾo’faks]).

En grafías medievals aragonesas y navarras editar

Por un regular o grafema <x> representa, como ye dito a lo fonema prepalatal fricativo xordo. Manimenos Manuel Alvar testimonia pa o latín notarial aragonés que tamién podeba representar a vegatas a lo fonema postalveolar africau xordo que en la grafía actual se representa por o digrafo "ch": Sanxo Galinç ([’santʃo ɣa’linθ]), Lope Sanxi ([’lope ’santʃi]), Sanxo Gartianes ([’santʃo gaɾ’tjanes]), Sanxo ([’santʃo]), Sanxiz ([’santʃiθ]), Iraxe ([i’ɾatʃe]), iraxensi ([i’ratʃensi]), Oxoa ([o’tʃoa]), Exoua ([e’tʃoβa]), Exo ([e’tʃo]), Sanxetz ([’santʃeθ]), Sanxus ([’santʃus]), Belxit ([bel’tʃit]). En a más gran part d'os casos son grafías esporadicas y no s'emplegarán tanto en o romance aragonés medieval.

O costumbre de representar a prepalatal africada xorda como una ch lo ha heredau a grafía actual d'o catalán pa representar a pronunciación occidental: Xestalgar ([tʃestal’ɣaɾ]), Montixelvo ([monti’tʃelβo]), xocolata ([tʃoko’lata]), xé(ic) ([’tʃejk] u [tʃe]), etc...

Bibliografía editar

  • Manuel Alvar. "ESTUDIOS SOBRE EL DIALECTO ARAGONÉS" [sic]. Institución Fernando el Católico. (1987).

Referencias editar

Vinclos externos editar