Ucraína

Estau d'Europa
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Articlo destacau

Ucraína ye un país y estato que se troba situato en l'este de Europa (en a dita Europa de l'Este). A capital d'o país ye a ciudat de Kiev. Dica 1991, Ucraína feba parte d'a Unión Sovietica, como a clamata Republica Socialista Sovietica d'Ucraína, encara que con a disolución d'a Unión Sovietica Ucraína plegó en a suya independencia.

Ucraína
Україна
Bandera d'Ucraína Escudo d'Ucraína
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Слава Україні! Героям Слава!
Slava Ukrayini! Heróyam Slava!
(en ucrainés: «Gloria a Ucraína, gloria a los herois!»)
Himno nacional: Ще не вмерла Українa
Shche ne vmerla Ukrayina
(en ucrainés: «Ucraína encara no ha muerto»)
Situación d'Ucraína
Situación d'Ucraína
Capital
 • Población
Kiev
2.847.200 (2013)
Mayor ciudat Kiev
Idiomas oficials Ucrainés
Forma de gubierno Republica semipresidencialista
Volodymyr Zelensky
(Володимир Зеленський)
Denys Shmyhal
(Денис Шмигаль)
Independencia
Declarata
Reconoixita
d'a URSS
24 d'agosto de 1991
1 d'aviento de 1991
Superficie
 • Total
 • % augua
Posición 43º
603.700 km²
0%
Población
 • Total
 • Densidat
Posición 26º
41.670.812
69,03 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2006)
 • PIB per capita
Posición 30º
US$ 344.766 millons
US$ 7.637
Moneda Hrívnia (₴, UAH)
Chentilicio Ucrainés/a[1]
Zona horaria UTC+2
Dominio d'Internet .ua, .укр
Codigo telefonico +380
Prefixo radiofonico EMA-EOZ / URA-UZZ
Codigo ISO 804 / UKR / UA
Miembro de: ONU, OSCE

A suya población ye de 48.396.470 habitants (2002) en una superficie de 603.700 km², con una densidat de población de 80 hab/km². L'idioma oficial d'o país ye l'ucrainés, encara que o país tien una important minoría de fablants de ruso, y tamién se i charra rumano, polaco, bulgaro y atras luengas mas.

O país muga a lo norte con Belarrusia; a l'este y nord-este con Rusia; a l'ueste con Polonia, Eslovaquia y Hongría; a lo sudueste con Rumanía y a Republica de Moldavia; y a lo sud con a Mar Negra.

Ucraína ye un país con una luenga historia, que prencipia con os suyos primers pobladors conoixitos, os escitas, dica rematar con una presencia muit important en a primera plana d'a Historia d'Europa en o sieglo XX, con a Primera Guerra Mundial, a Revolución Rusa y a Segunda Guerra Mundial. Antiparte, encara que Ucraína no ye estata un estato independient soque dende zaguerías d'o sieglo XX, o suyo territorio tien una historia bien definita, y amás estió independient en bels momentos d'a suya historia, como en a Edat Meya u mesmo en os anyos 1920 mientres a Revolución Rusa. Fa parte d'a Organización d'as Nacions Unidas y d'a OSCE, y cuan feba parte d'a Unión Sovietica mientres a Guerra Fría yera miembro d'o Pacto de Varsovia. Actualment fa parti d'a Comunidat d'Estatos Independients.

Etimolochía editar

Ucraína s'escribe en ucrainés y alfabeto cirilico Україна (Ukraína); y en ruso y alfabeto cirilico Украина. Un d'os significatos en eslau ye o de ‘territorio de muga’, que etimolochicament igual a la parola krajina. Atro significato posible ye o de "país".

En ucrainés moderno "країна" (kraína) significa "país".

Historia d'Ucraína editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Antiguidat editar

Cuan entramos en a historia, os primers pobladors bien conoixitos d'Ucraína son os escitas. Herodoto escribió sobre ellos en o sieglo V aC; seguntes tradicions locals replegatas por él, os escitas heban feito fuera a os cimerios que i viviban antes en o territorio, y que se'n fuoron ta Anatolia. Os dos pueblos, cimerios y escitas, yeran pueblos de luengas indoeuropeas, encara que recibioron influencias de l'antiga Grecia a traviés de Crimea.

Os escitas fuoron empentatos por os sarmatas, que yeran tamién iranians, ya a principios d'o sieglo IV aC. Os zaguers escitas formarán reinos residuals en Crimea y Dobrucha (Scitia Minor d'os romanos), estando o mas conoixito d'istos reinos o reino de Bosforania, en a redolata d'o Bosforo cimerio (l'actual estreito de Kerch), un reino que yera muit helenizato.

Os godos, un pueblo chermanico (plegato a la redolada dende a mar Baltica en prencipiar as invasions barbaras), s'establioron en a zona en primerías d'o sieglo III, entre diferents pueblos resultato d'o trestallamiento tribal sarmata: alanos, roxolans, chacigues, siraces, aorsos y atros. Os godos establitos en ixe inte en l'actual Ucraína se convertioron en ostrogodos u "godos de l'este", a diferencia d'os "godos de l'ueste" u visigodos, que s'heban establito en o territorio de l'actual Rumanía.

Alto u baixo en 374, os hunnos, dentroron en o territorio alano dende Asia. Os alanos se dividioron en diferents brancas y emigroron chunto con os hunnos u fuyindo d'os hunnos. Os hunnos cambeoron a estructura etnica d'o territorio ucrainés. Tot y que yeran una horda de muitos pueblos, n'i heba muitos que yeran d'a familia turquica, que charraban luengas turquicas. Os eslaus d'o norte d'Ucraína, un atro pueblo con una luenga indoeuropea, empecipioron as suyas migracions con os movimientos de población d'ista epoca.

Edat Meya editar

Dimpués d'a redota d'Atila encara quedaban ostrogodos en Crimea, y tamién alanos entre o Kubán y o Caucas. En l'actual Republica de Moldavia y zonas forestals d'o norte y este d'Ucraína bi n'heba pueblos eslaus, como os antos. A historia posterior d'Ucraína será una historia de luita entre pueblos sedentarios eslaus contra invasors turquicos nomadas que entraban periodicament en as planas ucrainesas dende Asia.

 
Maidan Nezalezhnosti en Kiev.

En o terreno estepario d'o sud, centro y l'este d'Ucraína, os repuis de pueblos iranios s'asimiloron con os pueblos turquicos nomadas pa formar una nueva identidat etnica: os ditos (proto)bulgaros. Bi'n ha chacimientos arqueolochicos entre zaguerías d'o sieglo VI y primerías d'o sieglo VIII.

Entre zaguerías d'o sieglo VII y primerías d'o sieglo VIII apareixió un atro pueblo turquico en Ucraína, os gazaros, que arqueolochicament corresponden con a dita cultura de Salkov. Os hongaros, un pueblo vasallo d'os gazaros, ocupó Ucraína occidental y Moldavia.

L'imperio gazaro teneba una clase dirichent diferent a atros pueblos turquicos. Fomentó a sedentarización d'o suyo pueblo, a fundación de ciudatz y o comercio; teneban habilidat diplomatica y se convirtión a o chudaísmo. Dimpués de conoixer una prosperidat comercial desapareixioron por a presión conchunta d'os pazinacos, que l'invadiban dende l'este, y d'os eslaus orientals, que l'invadiban dende o norte y l'ueste, on bi n'heba prencipaus poderosos como o Prencipau de Kiev.

 
Mapa de la Rus de Kiev, en o sieglo VII. Mientres a Edat d'Oro de Kiev, o territorio d'a Rus de Kiev s'estendillaba por o norte de l'actual Ucraína, encara que tamién por l'ueste de l'actual Rusia y por Belarrusia.

Os pazinacos empentoron a os hongaros ta Panonia (alto u baixo l'actual Hongría) y s'establioron en Ucraína occidental. Os mesmos pazinacos yeran empetatos por un atro pueblo turquico, os uzos, y os uzos a la vegata yeran empentatos por os kipchaks u cumans. Estos pueblos turquicos farán siempre una falca entre os eslaus orientals y os griegos bizantins.

O reino kipchak despareixerá en o sieglo XIII por a conquiesta mongola. Se formará o Khanato d'a Horda d'oro por trestallamiento de l'imperio Mongol. Os mongols asimilatos a os turquicos quipchac se convertirán en tartaros, y prendrán a relichión musulmana.

Os vlacos de Moldavia, os polacos y os lituanos irán conquerindo tierras a os tartaros cuan estos dentren en decadencia. Os polacos deixarán que a zona d'o río Dnieper siga poblata por chents que defiendan a muga, con privilechios a truca d'os suyos servicios militars, alto u baixo como en as mugas con os moros en Castiella y Aragón en a Edat Meya. Alavez apareixe a palabra Ucraína, que en eslau significa "muga", "buega", a o mesmo estilo que en Castiella u Aragón as zonas buegants con os moros se clamaban Estremaduras. Ista población, con elementos tartaros, pero de predominancia eslava, devenirán os cosacos zaporizhians, que a diferencia d'os cosacos d'o Don, charraban ucrainés y no pas ruso.

 
Mugas internas d'a Unión Polaco-Lituana en 1619 con as mugas actuals:

   Reino de Polonia

   Ducau de Prusia, feudo polaco

   Gran Ducau de Lituania

   Ducau de Curlandia, feudo lituano

   Livonia

En os millors tiempos d'a Unión Polaco-Lituana ye cuan se produce a desparición d'os tres grans pueblos eslaus orientals. Os rusos son fuera d'ista unión y tienen una historia y tradición politica diferent. En 1569 se produz a deseparación entre ucraineses y belarrusos, cuan os primers pasan a pender en Polonia y os segundos siguen pendendo en Lituania. Os belarrusos levan asociatos con os lituanos mas de dos sieglos.

En o sieglo XVII os cosacos d'o sud de Kiev y d'o Dniéper se rebelan contra la dominación polaco-lituana y empecipia un periodo en que a influencia de Rusia ye mas gran por cada vegada.

Expansión rusa enta o sud y surueste editar

En o nord-este de l'actual Ucraína os rusos van conquerindo territorios a os tartaros a poquet pa asegurar a suya muga sud. Os rusos organizan en a rechión de Khárkiv unas linias fortificatas y fan venir soldatos-colons. Este territorio se dirá Ucraína, (a “marca”, a “muga”), encara que os rusos li deciban mes bien Rusia Chicota, como prolongación d'a Gran Rusia centrata en Moscú. Os cosacos d'ista zona serán conoixitos como cosacos ucraineses a diferencia d'os cosacos d'o Don, y no son os mesmos cosacos que os zaporizhians d'o Dniéper u atros cosacos que yeran en a Unión Polaco-Lituana.

Baixo o reinato de Catarina II (1762-1796) a mayor parte d'a Ucraína actual pasa a fer parte de l'Imperio Ruso y tendrá consecuencias pa os cosacos y tartaros. Os otomans encomienzan una guerra en 1768 pero pocos anyos mes tarde os rusos conquieren Tauride y Crimea, entrando dimpués en Moldavia, Vlaquia y plegando dica Bulgaria. Por o Tractau de Kutchuk-Kainardji (16 de chulio de 1774) os otomans ceden a Rusia Azov, Kertch (cabo oriental de Crimea) y a costa entre o Dniéper y o Bug. O Khanato de Crimea, incluita a Tauride, se converte en un estato independient.

 
As tres particions de Polonia.

O exito ruso fa procupar-se a os austriacos, que s'aligan con os prusianos y obtienen de Rusia en compensación o primer reparto de Polonia (1772). D'ista traza Austria prene una tierra etnicament ucrainesa, Galitzia Oriental, con capital en Lviv, y amés obtién de l'Imperio Otomán a zona norte de Moldavia, en parte habitata por ucraineses, y que dimpués se convertirá en Bucovina.

Os cosacos zaporizhians deixan de tener una posición marguinal que lis permite estar independients y as suyas libertaz se converten en anacronicas. O zaguer atamán cosaco ha tenito que renunciar a lo suyo cargo en 1764. Once anyatas mes tarde as tropas rusas destruyen Sietch.

O ministro Potemkin encomienza una colonización con poblacions cristianas fundando Khersón en 1778 y Mariúpol en 1779. En 1783 Rusia s'annexiona o Khanato de Crimea y os otomans lo reconoixen como feito consumato. A colonización contina con a fundación de Sebastopol en 1784, Iekaterinoslav en 1786. En 1787 os otomans atacan l'Imperio Ruso pero pierden y os rusos ocupan Yedisán, plegando dica o río Dniéster, que por o Tractau de Iaşi en 1792 será a muga entre l'Imperio Ruso y l'Imperio Otomán.

Dimpués de vencer a os otomans, l'Imperio Ruso consigue con o segundo y tercer reparto de Polonia ocupar Volhinia y Podolia, bels territorios d'a Unión Polaco-Lituana poblatos por ucraineses. En 1806, a guerra contra os otomans permite a os rusos ocupar Besarabia (a metat oriental de Moldavia), con Buchac.

O sieglo XIX en as arias de colonización d'o sud editar

Baixo os zars de Rusia, Ucraína se convertió en o granero de l'Imperio Ruso, con as famosas tierras negras (u chernozem). Ucraína tamién representaba a muga maritima sud de Rusia con a base naval de Sebastopol y lo puerto comercial d'Odessa, fundato en 1796, y desembolicato entre 1803 y 1814.

Os colons que plegoron ta las tierras conquiestas a los otomans y tartaros yeran prencipalment ucraineses procedents d'a zona entre Kiev y Khárkiv (dita Chicota Rusia) y tamién rusos. Tamién plegoron griegos y armenios de l'Imperio Otomán, chodigos, alemans (en Tauride, Yedisán y Crimea). En o sud de Besarabia y especialment en Buchac, as poblacions musulmanas son substituyidas por ucraineses, rusos, bulgaros, gagauzes y colons alemans. Se creyan aldeyas con nombres evocadors d'as campanyas rusas contra Napoleón Bonaparte.

Dende meyatos d'o sieglo XIX y sobretot con o desembolique d'o ferrocarril en 1870 bi ha una explotación d'os recursos minerals: a hulla d'a rechión de Donets y o fierro de Krivoi-Rog. Amaneix una industria pesata con un capitalismo salvache. En conchunto en Ucraína oriental y meridional i heba un desembolique que recordaba a un país nuevo a lo estilo d'America.

O sieglo XIX en Ucraína occidental editar

En o sieglo XIX en Podolia y Volinia i habió pocos cambios. En 1839 a Ilesia Uniata fue adhibita a la Ilesia Ortodoxa rusa a la fuerza. En Galitzia, Bucovina y Rutenia subcarpatica representaban un estrato social con rango inferior a lo d'os polacos. En 1846, cuan os polacos lis se sublevan a las autoridaz imperials austriacas, os ucraineses u rutens se sublevan a los nobles polacos, sublevacions que as tropas austriacas consiguen sofocar. A Ilesia Uniata se mantién firme entre os ucraineses u rutens baixo dominio austrohongaro y contribuye a fer-los sentir diferents tanto d'os polacos catolicos como d'os rusos ortodoxos. A politica hongara consigue que os rutens que viviban en o reino d'Hongría (Rutenia subcarpatica sobretot) se sientan diferents d'os rutens de Galitzia y Bucovina que viviban en o reino d'Austria, y con o tiempo a denominación de "rutén" designará especialment a los d'Hongría.

Os anyos 1917-1920 editar

 
Soldatos de l'Exercito ucrainés.

Dende a sulsida de l'Imperio Zarista se constituye en Kiev o 15 de marzo de 1917 una Rada (u consello) que de seguida tien un amplo refirme popular. Os miembros proceden d'a Sociedat d'Ucraineses Progresistas (y os suyos simpatizants), que dende 1908 s'encerrinan en conseguir por os cauces legals o reconoiximiento d'os dreitos d'os ucraineses y un estatuto d'autonomía.

En noviembre de 1917, a Rada proclama a Republica Democratica d'Ucraína y constituye un Gubierno, con o socialdemocrata Symon Petliura como ministro d'a Guerra. Os bolcheviques optan en primeras por participar-ie, pero dimpués renuncian y estableixen o 25 d'aviento una republica rival en Khárkiv, refirmata por os soviets d'a cuenca d'o Donets. En chinero atacan Kiev. A Rada, replegata en Zhytomyr, proclama alavez a independencia d'Ucraína o día 28 d'aviento, y encomienza negociacions con Alemanya y l'Imperio Austrohongaro, que rematan en un tractau firmato en Brest-Litovsk o 9 de febrero de 1918. As Potencias Centrals reconoixen a independencia d'Ucraína y prometen que dimpués d'a guerra os rutens d'Austria-Hongría tendrían un estatuto d'autonomía. O 3 de marzo o Gubierno bolchevique ha de firmar o Tractau de Brest-Litovsk y reconoixer entre atras concesions a independencia d'Ucraína.

Alemanya y Austria-Hongría ocupan dende marzo Ucraína pa espleitar a cullita de cerials. Posan a Pavlo Skoropadski en o poder con o títol de hetman (atamán) o 28 d'abril, disuelven a Rada y engarcholan a Petliura.

Guerra civil y caos editar

A retirata d'os alemans y austrohongaros en noviembre de 1918 en perder a Primera Guerra Mundial fa que i haiga un vueito de poder en Ucraína y que amaneixcan faccions enfrontinatas:

En Galitzia Oriental os rutens dominan Lviv en primerías de noviembre y demandan a unión con una Ucraína independient. Pero os polacos ocupan Lviv o 22 de noviembre y controlan o conchunto de Galitzia Oriental en mayo de 1919.

Petliura, liberato por os alemans, s'apodera de Kiev o 14 d'aviento de 1918. L'atacan os bolcheviques o 6 de febrero de 1919 y en abril ha de replegar-se ta Kamenets-Podolsk. Prebará de nuevo a tornar en agosto y en mayo de 1920 con os polacos.

Os bolcheviques constituyen o 28 de noviembre de 1918 un Gubierno provisional d'Ucraína en Kursk (Rusia). O 3 de febrero de 1919 son en Khárkiv y o 6 de febrero en Kiev. O 14 de marzo se proclama a Republica Sovietica d'Ucraína.

En as bocas d'o Dniéper o cabo de banda Grigoriev se presenta como hereu d'os cosacos zaporizhians, y estableix o suyo cuartel cheneral en Alexandría, lanzando expedicions dica a mar Negra.

Mes enta l'este l'anarquista Nestor Makhno organizó en abril de 1917 una Unión de campesins en Goulai Plé, a lo nord-este de Mariúpol. Se mantién en a rechión tot l'anyo 1918 en guerra de guerrillas contra os ocupants alemans y austrohongaros. En primerías de 1919 controla o territorio entre a mar d'Azov y Iekaterinoslav, y resiste a presión d'os exercitos rusos blancos d'Anton Ivanovitch Denikin, instalatos en a rechión d'o baixo Don y refirmatos en os cosacos de Kubán.

Os desembarcos de tropas aliatas en aviento de 1918 rematan en fracasos. Os griegos en Khersón y Nikilaiev son atacatos por os cosacos de Gregoriev en febrero de 1919. Os franceses, que heban plegato ta Odessa y Crimea, se retiran por no tener res que fer. Os britanicos se mantienen en a costa oriental d'a Mar Negra, on refirman a Denikin y mantienen en Cheorchia unas posicions pa asegurar-se o control d'o petrolio de Bacú. A evacuación francesa permite a los bolcheviques ocupar Odessa, saqueyata por Grigoriev, y dimpués Crimea. En mayo vencen a las bandas de Grigoriev, que ye asesinato o 27 de chulio.

 
Mapa con as mugas provisionals d'Ucraína en 1919.

En primavera de 1919 a situación ya yera mes clara. Denikin fa una gran ofensiva y ocupa en verano Crimea, Odessa y Kiev. Dende as posicions ucrainesas decide d'abanzar ta Moscú, arriba en Oroel o 13 d'octubre, pero ye aturato en Tula. O Exercito Royo responde y con o refirme de Makhno recupera o control de tot o país de fueras de Crimea, a on se retiran os blancos mandatos por Piotr Nikolaievitch Wrangel dende abril de 1920.

Tamién fendo parte d'a guerra polaco-sovietica en abril de 1920 Petliura y os polacos atacan l'ueste d'Ucraína y prenen Kiev o 6 de mayo. Wrangel abanza enta o norte arribando en Iekaterinoslav y Mariúpol. En chulio o Exercito Royo refusa a los polacos dica Lviv. Dimpués d'o contraataque d'os polacos as hostilidaz cesan en octubre. D'ista traza os royos pueden atacar con mes fuerza a los blancos en Crimea en noviembre. En noviembre 135.000 personas son evacuatas vía maritima dende Crimea, d'as que 70.000 yeran soldatos. O Exercito Royo prene Sebastopol o 15 de noviembre. Makhno ye o zaguero que lis queda a los bolcheviques por sozmeter. Se refuchia en Rumanía en agosto de 1921 y morirá en París en 1934, no sin antes haber conoixito en Durruti.

O resultato d'istas tres anyatas ye que Ucraína en surte arrasata. Kiev ha camviato de mans nueu vegatas. Bandas de chinez rivals feban destrozas por totas partes, traicionando a un bando u atro (os cosacos de Kubán traicionoron a Denikin). I habió muitos pillaches y mortaleras, y os ucraineses de Petliura facioron pogroms antichodigos en febrero-abril de 1919 en Podolia, a l'igual que os blancos de Denikin en chulio-agosto de 1919.

Sovietización d'Ucraína editar

 
Victimas de l'Holodomor en Khárkiv en 1933.

Instituita o 14 de marzo de 1919, a Republica Sovietica d'Ucraína se convertió o 30 d'aviento de 1922 en una d'as Republicas constitutivas d'a Unión Sovietica (con Rusia, Belarrusia y Trascaucasia). A capital, establita en Khárkiv en 1923, tornará ta Kiev en 1934. En os anyos 1920 se revalorizará a luenga y cultura ucrainesas, en o periodo dito d'a Ucrainización. Se creyará una ilesia autocefala ortodoxa en Kiev. Dende setiembre de 1920 un decreto obliga a l'uso de l'ucrainés en l'amostranza. En agosto de 1923 l'ucrainés s'estendilla enta toz os campos de l'Administración. En a practica ye un bilingüismo ucrainés/ruso. Encara que a Nueva Politica Economica (NEP) leva efectos positivos, poco dimpués encomienza a era Stalin, con colectivización agricola, polarización ciudat-campo y entre 1932 y 1933 una gran mortalera por fambre organizata por o stalinismo, con cifras que podioron plegar dica os 7 millons de muertos. Tamién exterminoron a la elite intelectual ucrainesa.

Segunda Guerra Mundial editar

 
Soldatos sovieticos mientres a batalla d'o Dnieper.

Dimpués d'a invasión de Polonia por as tropas d'o Tercer Reich en setiembre de 1939, a Unión Sovietica alcordó repartir-se o territorio polaco con os alemans, y s'aneixionó Ucraína por una parte d'os cabos de Polonia: Volinia y Galitzia oriental, rechions habitatas por ucraineses. En chunio de 1940 s'adhiben, dimpués d'un ultimatum a Rumanía, Bucovina d'o Norte y Besarabia d'o Sud (o resto de Besarabia será a RSS de Moldavia). Poco dimpués as minorías alemanas de totas ixas zonas (alemans d'a Mar Negra), serán deportatas t'Alemanya.

A conquiesta d'Ucraína por os alemans, con aduya d'os rumanos, que quereban recuperar Moldavia, encomienza o 22 de chunio de 1941 (Operación Barbarroya) y remata en octubre. Bi ha una reorganización territorial feita por o Tercer Reich:

A rapideza de l'abance alemán deixa a las poblacions locals sin reación inmediata. Os Einsatzgruppen proceden a fer mortaleras de chodigos, que son acotolatos en 1942 con participación de voluntarios ucraineses, a l'inte que s'acelera a leva por os servicios de Fritz Sauckel d'a man d'obra masculina y femenina. Os ucraineses fan parte, chunto con os polacos, d'a mayor parte d'os ostarbeiter trasladatos a los campos de treballo en Alemanya u a los campos de concentración. A resistencia se fa mes dificil d'organizar que en Belarrusia por no haber-ie extensas zonas paulencas u forestals.

Bels ucraineses s'alistan en o campo alemán: milicians rutens persiguen a los chodigos de Galitzia oriental, y os guardias d'os campos d'exterminio de Polonia son ucraineses con uniforme negro d'as Schutzstaffel. Ucraineses de Galitzia formoron a 14ª Waffen Grenadier Division der SS Galicische, mandata por o SS-Brigadeführer Pavlo Schandruk, amás d'atras unidaz mes chicotas.

En Volinia amaneix un movimiento clandestino contra os alemans y os sovieticos. Lo diriche Stefan Bandera, a qui os alemans ensopinan y internan en un campo de concentración. Os banderistas encara luitarán dimpués de 1945 contra os sovieticos.

Dimpués d'a batalla de Stalingrado l'Exercito Royo sovietico reocupa Ucraína entre agosto de 1943 y chulio de 1944. A destrucción ye masiva, y os alemans practican a politica de tierra cremata en albandonar o país. O numero d'ucraineses muertos en a Segunda Guerra Mundial a mans de sovieticos u d'alemans s'eleva a 6 millons.

Postguerra editar

 
Escudo de l'antiga Republica Socialista Sovietica d'Ucraína.

En l'anyo 1945 cuasi toz os ucraineses son reunitos en una mesma republica, a Republica Socialista Sovietica d'Ucraína: amés d'os ucraineses de territorios que antes yeran de Polonia (Volinia y Galitzia Oriental) u de Rumanía (Bucovina d'o Norte), os sovieticos han ocupato a Rutenia subcarpatica (que Checoslovaquia cedió a la Unión Sovietica o 29 de chunio de 1945). Se procede a un cambio de población: mes d'un millón de polacos d'Ucraína occidental son trasladatos ta Polonia, mientres que os ucraineses d'a rechión de Chelm (a l'este de Lublin) son trasladatos ta Ucraína.

Ucraína fa parte d'os miembros fundadors d'a ONU en 1945 en rematar a guerra. Os anyos d'a postguerra son igual de duros que os d'o periodo d'entreguerras, entre 1946 y 1947 bi ha fambre. Stalin se planteyó castigar a los ucraineses por a suya presunta colaboración con as Potencias de l'Eixe, a l'igual que fació con os tartaros de Crimea, os calmucos y atros "pueblos castigatos", pero no i heba prou puesto en Siberia y Asia Central pa toz os ucraineses. Optó por deportar-ne bels centenars de mils. D'ista traza en Siberia y Cazaquistán ye posible de veyer comunidaz ucrainesas ixemenatas.

Os lemki d'o sudeste de Polonia seguiban luitando por a suya independencia y incorporación a Ucraína con actividaz terroristas. Fuoron deportatos y ixemenatos por tot Polonia en a "Operación Vistula".

O movimiento de renovación nacional torna a existir en Ucraína dimpués d'a muerte de Stalin. Nikita Kruschov yera ucrainés y lo tolera, pero o movimiento de renovación nacional s'infiltra en o Partiu Comunista Ucrainés y en 1972 Leonidas Breznev torna a las represions y purgas. O primer secretario, Petro Chelest, sospeitoso de nacionalismo, ha de ceder o puesto a l'ultraconservador Vladimir Chtcherbytsky, en o poder dica 1989.

Ucraína independient editar

En 1989 amaneixen dos formacions politicas aparte d'o Partiu Comunista Ucrainés: O Roukh (Movimiento Ucrainés de Reestructuración), fundato en 1988 por intelectuals d'esprito democrata y nacionalista, y se torna independentista en ixa mesma anyata, ye o mes fuerte en l'ueste y centro d'o país. O 21 de chinero de 1990 organiza una cadena humana de cuasi 500 km a traviés d'a Republica pa conmemorar a proclamación d'a independencia por a Rada de 1918. O Movimiento Sendical Independient de Miners de Donbass, surtito d'as vadas de chulio de 1989, reivindica tanto politicas democraticas como nacionalistas.

En chulio de 1990 Ucraína proclama, un mes dimpués que Rusia, a suya sobiranía, pero o golpe d'estato de Rusia d'agosto de 1991 influye en o proceso d'independencia.

L'1 d'aviento de 1991 un referendum en o que participa o conchunto d'a población aprueba por mes d'o 90% a independencia. Una semana mes tarde Rusia, Ucraína y Belarrusia declaran o final d'a Unión Sovietica y fundan a CEI.

Leonid Kravtchuk, ex-comunista, ye esleito president d'a Republica l'1 d'aviento de 1991. As relacions con Rusia, que no acaba d'acceptar a independencia d'Ucraína, son problematicas. Bi ha un contencioso territorial (Rusia reclama Crimea y o control de l'antiga Flota sovietica d'a Mar Negra), un problema churisdicional sobre as armas nucleyars y problemas economicos (a dependencia d'Ucraína d'o suministro enerchetico ruso de gas natural).

En chinero de 1994 Estaus Unius ofreixe aduya economica a Ucraína con a condición que renunciase a l'armamento nucleyar. As eleccions de chinero de 1994 en Crimea dioron mayoría a los partidarios d'a maxima autonomía respecto a Kiev. A cuestión d'a flota d'a Mar Negra poquet a poquet s'ha feito notar menos porque cada vegata ye mes viella y obsoleta, por o que pierde importancia estratechica.

A guerra ruso-ucrainesa prencipió en febrero de 2014 y se centró en l'estau de Crimea y partis d'o Donbas, que son reconoixius internacionalment como parti d'Ucraína. Lo conflicto incluyó l'anexión rusa de Crimea (2014), a guerra en Donbas (2014-present), incidents navals, guerra cibernetica y una invasión rusa a gran escala d'Ucraína lo 24 de febrero de 2022, con aduya de Belarrusia que permitió lo paso d'as tropas rusas tanto per tierra como per aire.[2]

Gubierno y politica editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Politica d'Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Ucraína ye una republica con un sistema misto semi-parlamentario y semi-presidencialista con brancas lechislativa, executiva y chudicial deseparatas. O president ye esleito por votación popular cada cinco anyadas y ye formalment o chefe d'Estato.[3]

O poder lechislativo d'Ucraína ye formato por un parlamento unicameral con 450 escanyos, a Verkhovna Rada.[4] O Parlamento ye o prencipal responsable d'a formación d'o poder executivo y d'o Gabinet de ministros, d'o cual ye maximo dirichent o Primer ministro[5]

Totas as leis, actas d'o Parlamento u d'o Gabinet de ministros, decretos presidencials y actas d'o Parlamento de Crimea pueden estar derogatas por a Cort Constitucional si violan a Constitución d'Ucraína. Atras actas normativas tamién son subchectas a la revisión chudicial. A Cort Suprema ye o prencipal organismo en o sistema de corz con churisdición cheneral.

Se guarencia oficialment l'autogubierno local. Asinas, os concellos municipals y alcaldes son popularment esleitos y exercen o control sobre os presupuestos locals. Os gubernants d'as rechions y districtos d'Ucraína son esleitos por o president.

Ucraína tien un gran numero de partius politicos, muitos d'os cuals tienen bels poquez miembros y son desconoixitos ta o publico en cheneral. A sobén os partius chicoz gosan unir-sen en coalicions de cuantos partius ta partecipar en as eleccions parlamentarias.

Exercito editar

 
Soldatos de l'exercito ucrainés en un BTR-80 en Iraq.
Ta más detalles, veyer l'articlo Exercito ucrainésveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Dimpués d'a cayita d'a Unión Sovietica y d'a suya disolución, Ucraína recibió un herencio d'una fuerza militar de 780.000 hombres en o suyo territorio, equipata con o tercer arsenal d'armas nucleyars mas gran d'o mundo.[6][7] En mayo de 1992, Ucraína sinyó lo Tractau de Reducción Estratechica d'Armas en que o país alcordó d'entregar as suyas armas nucleyars a Rusia ta la suya eliminación y unir-se a lo Tractau de No-Proliferación Nucleyar como un estato sin d'armas nucleyars. Ucraína ratificó lo tractau en 1994, y en 1996 se convirtió en un país libre d'armas nucleyars.[6] Actualment l'exercito d'Ucraína ye o segundo mas gran d'Europa, dimpués de l'exercito ruso.[8]

Ucraína ha dato importants trangos enta la reducción d'as armas convencionals. Sinyó lo Tractau d'as Fuerzas Armatas Convencionals en Europa, en que se demandaba la reducción de tanques, artillería y vehíclos armatos (as fuerzas armatas se reducioron a 300.000 militars). O país amás ye planeyando convertir l'actual sistema d'exercito con servicio militar en un exercito profesional voluntario no mas tarde de 2011.[9]

 
Soldato ucrainés con un AKS-74U.

Ucraína ha ito chugando, cada vegata mas, un important papel en as misions de paz arredol d'o mundo. As tropas ucrainesas fan parte en Kosovo d'o Batallón polaco-ucrainés[10] Bi ha tamién una unidat ucrainesa en Liban, como parte d'as Fuerzas d'as Nacions Unidas en Liban. Amás bi ha un batallón de entrenamiento y mantenimiento en Sierra Leone. En mayo de 2003 una unidat de l'exercito ucrainés baixo mando polaco participó en as operacions militars en Iraq como parte d'a fuerza multinacional en iste país. En total bi ha actualment 562 militars ucraineses en servicio en diferents misions arredol d'o mundo.[11]

Dimpués d'a suya independencia, Ucraína s'autodeclaró como un estato neutral.[12] O país ha tenito dende allora una asociación militar limitata con Rusia, con atros países d'a CEI y con a OTAN dende 1994. En a decada d'os anyos 2000 o Gubierno s'ha inclinato mas enta la OTAN, gosando sinyar un alcuerdo de cooperación con ista organización en l'anyo 2002. Manimenos, s'ha declarato que a futura cuestión d'una posible dentrata d'Ucraína en a OTAN se preguntaría a traviés d'un referendum nacional.[9]

Organización politico-administrativa editar

O sistema de divisions administrativas d'Ucraína reflecta o suyo carácter d'estato unitario (como apareixe en a suya constitución) con gubiernos locals unificatos ta cadaguna d'as subdivisions.

Ucraína se divide en vinticuatre provincias (u oblasts, tamién a vegatas tradueito como rechions) y una republica autonoma (en ucrainés avtonomna respublika), Crimea. Amás as ciudaz de Kiev, a capital, y Sevastopol tienen un estatus legal especial. As 24 provincias y Crimea se subdividen en 490 districtos (en ucrainés raions) u unidaz administrativas de segundo ran. L'aria meyana d'un raión ye de 1.200 km² y a población meyana de bels 52.000 habitadors.[13]

As arias urbanas (ciudaz) pueden estar subordinatas a lo estato (como en o caso de Kiev y Sevastopol) u a l'administración d'a suya provincia u districto, pendendo d'a suya población u d'a suya importancia socioeconomica. As unidaz administrativas mas baixas incluyen asentamientos de tipo urbán, que son pareixitos a las comunidaz rurals, pero son muito mas urbanizatos, incluyindo interpresas, escuelas y infraestructuras de transporte.

En total, Ucraína tien 457 ciudaz, 176 d'as cualas son dirichitas dende as suyas provincias, 279 mas chicotas que son dirichitas dende os districtos y dos ciudaz con estatus especial. Amás bi ha 886 asentamientos de tipo urbán y 28.552 lugars mas chicoz.[13]

1 En aragonés adaptable como Volinia
2 En aragonés adaptable como Trascarpacia
3 En aragonés adaptable como Saproche

Cheografía editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
 
L'Ai-Petri (1200 m).
 
Relieve d'Ucraína.

Con una superficie de 603.700 km², una linia de costa de 2.782 km y una distancia de 1.316 km d'este a ueste y de 893 km de norte a sud, Ucraína ye o 44eno país mas gran d'o mundo. Ye o país mas gran que ye situato totalment en Europa y o segundo país d'Europa por superficie (dimpués d'a parti europea de Rusia y antis d'a Francia metropolitana).[14]

En Ucraína predomina a topografía plana, y os ríos la trescruzan con un trazato predominant de norte-sud u norueste-sudeste. Os relieves mes importants son os Carpatos en o cabo occidental. Ucraína ye travesata por ríos como lo Dnieper (en ucrainés Dnipro), o Donets, o Dniester y Bug Meridional, que fluyen enta la mar Negra y a chicota mar d'Azov. En o sudueste o delta d'o Danubio fa de muga con Rumanía. A mayor tuca d'Ucraína ye o monte Hoverla, en os Carpatos, con 2.061 metros d'altaria sobre o livel d'a mar, encara que en a peninsula de Crimea bi ha tamién un macizo montanyoso con altarias de 1.500 metros, con cinglos enta la mar Negra.

O clima predominant ye templato continental, con hibiernos fridos y veranos calorosos, de fueras d'o sud de Crimea que tien un clima mediterranio. A temperatura meya en Khárkiv, en Ucraína oriental, ye de 7 °C en chinero y de 20 °C en chulio. Antiparte, as plevias son de 750 mm/anyo en o norte y de 250 mm/anyo en o sud d'o país.

A vechetación natural se distribuiba prencipalment en cinturón latitudinals, con un cinturón d'estepas paralelo tamién a la costa d'a mar Negra, un cinturón d'estepas arbolatas en o centro, y selva templata en o norte y ueste, on a presencia d'os monts Carpatos fa que i haiga pisos bioclimaticos de vechetación. A peninsula de Crimea constitui una excepción, con vechetación mediterrania en o sud y selvas submediterranias en as suyas montanyas.

Bi ha grans extensions de suelos negros u chernozem.

Mugas editar

Ucraína muga a lo norte con Belarrusia, a l'este y nord-este con Rusia, a l'ueste con Polonia, Eslovaquia y Hongría, y a lo sudueste con Rumanía y Republica de Moldavia.

Economía editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Economía d'Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
 
Gratacielos en Kiev.
 
Gratacielos en Dnipropetrovsk.
 
Kiev, o corazón economico d'a ciudat.
 
L'edificio d'o Banco Nacional d'Ucraína.
 
Un Antonov An-148 de fabricación ucrainesa.

En os tiempos sovieticos, a economía d'Ucraína yera a segunda mayor d'a Unión Sovietica, estando importants a industria y l'agricultura aintro d'a suya economía de planificación centralizata.[14] Con a cayita d'o sistema sovietico, o país pasó d'una economía de planificación centralizata a una economía capitalista de mercato. O proceso de transición estió dificil ta la mayoría d'a población que cayó en a pobreza.[15] A economía d'Ucraína se contrayó muito en os anyos dimpués d'a cayita d'a URSS. A vida d'o día a día d'una persona de renda meya en Ucraína se tornó en una luita. Un gran numero de ciudadans en a Ucraína rural sobrevivioron gracias a que cautivaban a suya propia comida, a sobén treballando a la vegata en dos u mas puestos y mercando os biens de primera necesidat a traviés de trucas.[16]

En 1991, o Gubierno ucrainés liberalizó a mayoria d'os precios ta luitar contra la escaseza de productos, solucionando lo problema con exito. A la vegata, o Gubierno contino subsidiando a las interpresas controlatas por o estato y a lo sector de l'agricultura a traviés d'o suyo sistema d'emisión monetaria. Os cambeos en as politicas monetarias en primerías d'a decada de 1990 facioron que a inflación puyase dica rans de hiperinflación. En l'anyo 1993, Ucraína teneba o record mundial de puyata d'a inflación en un anyo natural.[17] Os que mas sufrioron ista situación estioron qui viviban con ingresos fixos.[16] Os precios s'estabilizoron poco dimpués d'a introducción d'a nueva moneda, a grivnia, en 1996. As reformas estructurals se i facioron tamién muit amoniquet. Dimpués d'a independencia, o Gubierno creyó un marco legal ta la privatización. Manimenos, bi habió una ampla resistencia a las reformas aintro d'o gubierno y ta una parte significativa d'a población s'aturoron luego os esfuerzos de reforma. Un gran numero d'interpresas estatals no habioron de pasar por o proceso de privatización. Tanimientres, en 1999, o PIB heba caito en un 40% respective a l'anyo 1991,[18] encara que se recuperó una mica por dencima d'a marca d'o 100 % a la fin de 2006.[19] En primerías d'a decada de 2000, a economía amostraba un creiximiento d'entre o 5 y o 10% basato en a exportación, con un creiximiento d'a producción industrial de mas d'o 10% por anyo.[20] A crisi economica de l'anyo 2008 afecto tamién a Ucraína, y en noviembre de 2008 o FMI aprebó un ampre de 16,5 billons de dólars ta o país.[21]

O PIB (PPA) d'Ucraína en l'anyo 2007, calculato por a CIA, yera 29eno en o mundo y estimato en $359,9 billons.[14] Su PIB por capita en 2008 d'alcuerdo con a CIA yera de $7.800 (en termins de PPA), estando lo 83eno d'o mundo.[14] O PIB nominal (en dólars estausunidenses, calculato a valor de mercato de cambio) yera de $198 billons, 41eno d'o mundo.[14] En chulio de 2008 o salario nominal meyano en Ucraína yera de 1.930 mensuals.[22] A tamas de continar por debaixo d'os vecins países d'Europa Central os salarios dica 2008 han creixito en un 36,8%[23] D'alcuerdo con o PNUD en l'anyo 2003 o 4,9% d'a población ucrainesa viviba por debaixo d'os 2 dólars por día[24] y un 19,5% d'a población viviba por debaixo d'o branquil d'a pobreza ixe mesmo anyo.[25]

 
Divisions administrativas d'Ucraína por salario mensual.

Ucraína produce cuasi toz os tipos de vehíclos de transporte y aeronaus. Os avions Antonov y os cambions KrAZ s'esportan a muitos países. A mayoría d'as exportacions d'Ucraína se dirichen a la Unión Europea y a CEI.[26] Dende a suya independencia, Ucraína ha mantenito a suya propia achencia espacial, l'Achencia Espacial Nacional d'Ucraína. Ucraína se combirtió en un participant prou activo en as misions d'exploración d'o espacio. Entre 1991 y 2007, Ucraína ha lanzato seis satelites de fabricación propia y 101 lanzaderas espacials y contina disenyando naus espacials.[27] Asinas actualment, Ucraína ye reconoixita en o mundo como un lider en a producción de misils y a suya tecnolochía asociata.[28][29]

O país importa la mayor parte d'os suyos recursos enercheticos, mas que mas petrolio y gas natural, y pende muito de Rusia como subministrador d'enerchía. Mientres un 25% d'o gas natural en Ucraína ye de fuents internas, arredol d'un 35% viene de Rusia y a resta, un 40%, d'Asia Central a traviés de diferents rotas por Rusia. Amás, o 85% d'o gas ruso se distribuye en Europa vía Ucraína.[30]

O Banco Mundial clasifica Ucraína como un estato con una renta de ran meyo.[31] Bels afers significativos incluyen as infraestructuras y transportes poco desarrollatos, a corrupción y a burocracia. En 2007 a Bolsa ucrainesa rechistró a segunda mayor tasa de creiximiento d'o mundo con un 130%.[32] Un d'os sectors con mayor creiximiento d'a economía ucrainesa son as tecnolochías d'a información, que yera o mas important en os países d'Europa Central y de l'Este en 2007, creixendo un 40%.[33]

Turismo editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Turismo en Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
 
Costa d'Alupka en Crimea.

Ucraína atraye mas de 20 millons de vesitants foranos cada anyo.[34], convertindo-se asinas en un destino turistico cada vegata mas solicitato. Os vesitants plegan prencipalment d'Europa de l'Este, encara que tamién d'Europa Ocidental (6,3 millons), d'Estaus Unius y tamién de Canadá.[35] O país ye o 8eno destín turistico mas popular d'o mundo.

Ucraína ye un destín que se troba en o cruce de camins entre Europa Central y Oriental, entre o norte y o sud. Muga con Rusia y no ye muit luent de Turquía. Tien cordeleras, os monts Carpatos, a on que se puet esquiar, fer senderismo, pescar y cazar. A linia de costa d'a mar Negra ye un destín popular ta las vacacions de verano. Ucraína tien vinyers a on se producen vins d'a tierra, ruinas d'antigos castiellos, parques historicos, ilesias catolicas y ortodoxas, asinas como bellas mezquitas y sinogas.

Kiev, a capital d'o país, tien muitas estructuras unicas como a seu de Santa Sofiya, asinas como amplas avenitas. Tamién bi ha atras ciudaz prou conoixitas como a ciudat portuaria d'Odessa y a viella ciudat de Lviv en l'ueste. Crimea, una chicota peninsula en o sud, ye un popular destín de vacacions ta bronceyar-se y nadar en as plachas d'a mar Negra. Bellas ciudaz de Crimea incluyen Sevastopol y Yalta, isya zaguera localización d'a conferencia de Paz en rematar a Segunda Guerra Mundial. Os vesitants pueden amás fer crucers fluvials a traviés d'o río Dnieper dende Kiev dica las costas d'a mar Negra. A cocina ucrainesa tien una larga historia y ofreixe una ampla variedat de platos orichinals.

Dende 2005 os ciudadans d'a Unión Europea, Estaus Unius, Canadá y Suiza no amenistan un visato ta vesitar Ucraína como turistas.[36] Tampoco no ye menester tener visa si se ye ciudadán de Rusia, u de cualsiquier atro país miembro d'a CEI.

Cultura editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Cultura d'Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
 
Una colección de tradicionals pysanky de Volinia.

Os costumbres ucraineses son a-saber-lo d'influenciatos por o cristianismo, que ye a prencipal relichión d'o país.[37] O papel de cada chenero gosa estar prou tradicional y os lolos gosan chugar un papel mas important en a educación d'os ninos que en os países occidentals.[38] A cultura d'Ucraína tamién ha estato influenciata por os suyos vecins de l'este y l'ueste, como se reflecta en l'arquitectura, musica y arte.

A era comunista tenió un efecto prou important en l'arte y a escritura en Ucraína.[39] En 1932, Stalin convirtió lo realismo socialista en politica estatal en a Unión Sovietica cuan promulgó lo decreto sobre "Reconstrucción d'Organizacions Literarias y Artisticas". Iste decreto limitó a-saber-lo a creyatividat. Mientres a decada de 1980 se creyó a politica de glásnost (en aragonés apertura) que permitiba atra vegata a artistas y escritors exprisar-se con libertat.[40]

 
Monesterio de San Miguel d'as Cupulas Doratas en Kiev, un eixemplo d'architectura ucrainesa.

A tradición d'os uegos de pascua, conoixitos como pysanky tien unas fundas radices en Ucraína. Istos uegos son decoratos con cera ta creyar patrons, allora, cuan son xutos lis se pinta con politas colors, y a la fin se saca la cera, dixando los patrons de colors. Ista tradición tien mils d'anyos d'antigüidat, antis d'a plegata d'o cristianismo a Ucraína.[41] En a ciudat de Kolomya, en o semontano d'os monts Carpatos se construyó en 2000 o museu d'o Pysanka que fue nominato como un d'os monimentos modernos candidatos a fer parti d'as Siet Marabillas d'Ucraína.

A tradicional dieta ucrainesa incluye, pollo, tocín, vaca, peix y bulez. Os ucraineses tamién minchan muitas trunfas, cerials y vechetals. Os platos tradicionals mas populars incluyen o varenyky (almondigas rebullitas con setas, trunfas, chucrut, queso y ceresas), o borscht (sopa de remolacha con pella y setas u carne) y holubtsy (roldes de pella rebullita con roz, cenorias y carne). As especialidaz ucrainesas incluyen tamién o pollo de Kiev y tarta de Kiev. As bebitas mas tradicionals son os sucos de fruita, a leit, siero de manteca, augua mineral, té y café, cerveza, vin y horilka.[42]

Idiomas editar

 
Porcentache de fablants nativos d'ucrainés.
 
Porcentache de fablants nativos de ruso.

D'alcuerdo con a constitución, l'idioma d'o estato d'Ucraína ye l'ucrainés. O ruso, que yera de facto l'idioma oficial d'a Unión Sovietica, tamién ye amplament parlato, mas que mas en l'este y sud d'Ucraína. D'alcuerdo con o censo de 2001, un 67% d'a población declaró tener l'ucrainés como idioma nativo y un 29% teneban o ruso.[43] A mayoría de parlants nativos d'ucrainés tienen o ruso como segunda luenga. L'ucrainés se parla prencipalment en Ucraína occidental y central. En Ucraína occidental, l'ucrainés ye tamién a luenga dominant en as grans ciudaz (como Lviv). En Ucraína central, l'ucrainés y o ruso se charran por igual, estando lo ruso mas común en Kiev, mientres que l'ucrainés ye a luenga d'emplego mas común en as comunidaz rurals. En l'este y sud d'Ucraína, o ruso ye prencipalment emplegato en as ciudaz, y l'ucrainés se usa en as arias rurals.

Mientres gran parte d'a era sovietica, o numero de parlants d'ucrainés fue baixando en cada cheneración, y a metat d'a decada de 1980, l'uso de l'idioma ucrainés en a vida publica heba menguato significativament.[44] Dimpués d'a independencia, o Gubierno d'Ucraína prencipió una politica d'ucrainización[45] ta fer medrar l'uso de l'ucrainés, mientres que o ruso se refusó, prohibindo-lo y restrinchindo-lo en os medios de comunicación y as cintas.[46][47]

D'alcuerdo con a Constitución d'a Republica Autonoma de Crimea, l'ucrainés ye l'unico idioma oficial estatal d'a republica. Manimenos, a constitución reconoixe o ruso como l'idioma d'a mayor parte d'a suya población y guarancia o suyo emplego "en totas as esferas d'a vida publica". D'a mesma traza, o tartaro de Crimea (idioma d'o 12% d'a población de Crimea)[48] tien guaranciata una protección especial d'o estato, asinas como as luengas d'atras etnias. Os parlants de ruso constituyen a gran mayoría d'a población de Crimea (o 77%), estando los parlants d'ucrainés un 10,1% y os parlants de tartaro de Crimea un 11,4%.[49] Pero en a vida cutiana a mayoría d'os tartaros de Crimea y ucraineses en Crimea fan servir o ruso.[50]

Literatura editar

Ta más detalles, veyer l'articlo literatura ucrainesaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A historia d'a literatura ucrainesa prencipia en o sieglo XI, dimpués d'a cristianización d'o Rus de Kiev[51] Os documentos escritos por ixas envueltas yeran mas que mas textos liturchicos en l'idioma antigo eslau eclesiastico. En os rechistros historicos d'a epoca apareixeban con o nombre de cronicas, estando amás significativa d'ellas a Primera Cronica Rusa u Cronica de Néstor.[52] L'actividat literaria tenió un important declive mientres a invasión mongola d'o rus.[51]

 
Taras Shevchenko (1814–1861).

A literatura ucrainesea tornó a desarrollar-se atra vegata en o sieglo XIV, y tenió un important empentón en o sieglo XVI con a introducción d'a imprenta y o prencipio d'a era d'os cosacos, baixo los dominios ruso y polaco.[51] Os cosacos establioron una sociedat independient y popularizoron una nueva mena de poemas epicos, os dumi, marcando lo punto mas important d'a literatura oral ucrainesa.[52] Istos importants abances, s'esfacioron cuan en os sieglos XVII y XVIII se prohibió a publicación en idioma ucrainés. Manimenos en zaguerías d'o sieglo XVIII a literatura ucrainesa moderna tornó a renaixer.[51]

En o sieglo XIX prencipio un periodo d'uso d'a luenga vernacular en Ucraína, liderato por o treballo d'Ivan Kotliarevsky, a Eneyida, primera publicación moderna en ucrainés. En os anyos 1830, o romanticismo ucrainés prencipió a desembolicar-se, y apareixió Taras Shevchenko, poeta y pintor y un d'os simbolos nacionals d'iste renaiximiento cultural. Mientres Ivan Kotliarevsky ye considerato como lo pai d'a literatura en idioma ucrainés, Shevchenko ye o pai d'o renaiximiento d'a nación ucrainesa.[53] En l'anyo 1863 l'Imperio ruso prohibió as publicacions escritas en idioma ucrainés.[54]. Iste feito fació que os escritors ucraineses habesen d'escribir as suyas obras en ruso u publicar-las en Galitzia, allora baixo control austriaco. A debantdita prohibición nunca no se quitó, encara que dimpués d'a revolución y a plegata a lo poder d'os bolcheviques quedó obsoleta.[52]

A literatura ucrainesa continó floreixendo en os primers anyos d'a Unión Sovietica, cuan cuasi totas as tendencias literarias yeran aprebatas. Istas politicas se restrinchioron en os anyos 1930, cuan Stalin implementó o suyo realismo socialista. A doctrina no reprimiba necesariament l'idioma ucrainés, pero meteba una serie de reglas d'estilo que os escritors heban de seguir en as suyas obras. As actividaz literarias continoron estando limitatas baixo lo poder d'o partiu comunista, y no estió realment dica la independencia d'Ucraína en 1991 cuan os escritors estioron libres ta exprisar en as suyas obras lo que deseyaban.[51]

Esporte editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Esporte en Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Ucraina se benefició muito d'as politicas d'a epoca sovietica en educación fisica. Asinas, dimpués d'a suya independencia, Ucraína heredó cientos d'estadios, piscinas, chimnasios y muitas atras instalacions esportivas.[55]

O esporte mas popular ye o fútbol. A competición futbolistica de maximo ran ye a Vyscha Liha, tamién conoixita como Liga Premier d'Ucraína. Os dos equipos mas importants d'ista liga son o FC Dynamo Kyiv y o FC Shakhtar Donetsk. A tamas de que actualment o Shakhtar ye o campión d'a Vyscha Liha, o Dynamo Kyiv ha estato historicament l'equipo con mas exitos esportivos en Ucraína, ganando dos Recopas d'Europa, una Supercopa d'Europa y estando lo equipo con mas ligas d'a Unión Sovietica, con un total de 13, y mas Ligas d'Ucraína, con un total de 12; mientres que o Shakhtar nomás tien cuatre ligas ucrainesas y una Copa d'a UEFA.[56]

Muitos ucraineses chugoron ta la Selección Nacional de Fútbol d'a Unión Sovietica, estando los mas importants Igor Belanov y Oleg Blokhin, ganadors d'a prestichiosa Pilota d'Oro ta o millor chugador de l'anyo. Dimpués d'a cayita d'a URSS nomás un ucrainés ha ganato iste premio, Andriy Shevchenko, l'actual capitán d'a Selección Nacional de Fútbol d'Ucraína. L'equipo nacional debutó en a Copa d'o Mundo de 2006, y plegó dica cuatrenos de final, antis de perder con os futuros campions, Italia.

Os ucraineses tamién han destacato en boxeyo a on que os chirmans Vitali Klitschko y Wladimir Klitschko han ganato o campionato d'o mundo d'os pesos pesatos.

O debut d'Ucraína en uns Chuegos Olimpicos estió en os Chuegos d'hibierno de 2004. Dica hue Ucraína ha tenito millor actuación en os chuegos de verano (con 96 medallas en cuatre participacions) que en os chuegos d'hibierno (cinco medallas en cuatre participacions). L'actual ranking d'Ucraína en numero de medallas ye o 35eno, tenendo toz os países que se troban por dencimal d'éls, fueras de Rusia, mayor numero de participacions. O siguient trango d'Ucraína en o mundo d'o esporte ye a candidatura t'agüespar os Chuegos Olimpicos d'hibierno de l'anyo 2018, estando a ciudat esleyita Bukovel, a estación d'esquí mas chovena d'o país.[57]

Demografía editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Demografía d'Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
 
Porcentache d'ucraineses por provincia (2001).

A población d'Ucraína ye de 48.396.470 habitants (2002) en una superficie de 603.700 km², con una densidat de población de 80 hab/km².

Población por nacionalidaz y etnias editar

 
Muller ucrainesa

En o censo de población de 1989 os ucraineses yeran 37.419.000, os rusos 11.356.000, os moldavos y rumanos 460.000, os belarrusos 440.000, os bulgaros 234.000, os polacos 219.000, os hongaros 163.000, os griegos 99.000, os tartaros no crimeus 87.000, os armenios 54.000, os chitans cingaros 48.000 y os tartaros crimeus 47.000 (pero dende 1994 se calcula que en son uns 250.000). A deseparación entre ucraineses y os rusos (a minoría prencipal) ye menos clara en Ucraína oriental, on ye mayor o porcentache d'a minoría rusa y on a identidat ucrainesa no ye una cosa tan conscient como en Ucraína occidental. Cal parar cuenta que en Ucraína consideran a los rusins o rutens como ucraineses, y as estimacions dicen que bi ha en o país arredol d'un 1% de población rutena.

Antiparte, arredol d'1 millón d'ucraineses marchoron d'o país dende a suya independencia ta Estaus Unius, Canadá, Israel u la Unión Europea.

Relichión editar

 
Seu de Santa Sofiya en Kiev, Patrimonio d'a Humanidat

A relichión encara no aglutina a los ucraineses actuals. Os ortodoxos d'Ucraína y Belarrusia dependeban d'o metropolitano de Kiev, reestablito en 1361 dimpués d'a invasión mongola.

 
"A que grupo relichioso perteneixe?". Encuesta feita por o Centro Razumkov sobre a relichión en Ucraína (2006)

   Ateo u no perteneixe a denguna ilesia

   Ilesia Ortodoxa (Kiev)

   Ilesia Ortodoxa (Moscú)

   Ilesia Ortodoxa Autocefala Ucrainesa

   Ilesia Greco Catolica

   Ilesia Catolica Romana

En o sinodo de Brest de 1596 o metropolitano de Kiev reconoixió l'autoridat d'o papa y naixió a "Ilesia Uniata" u greco-catolica. Encara que en o sieglo XVII muitos ucraineses s'oposaban a ista ilesia, permaneixendo en a Ilesia Ortodoxa orichinal, (o patriarca de Costantinoble nombró atro metropolitano ortodoxo de Kiev). Os uniatas s'expansionoron y en a Galitzia baixo dominio austriaco se convertió en a ilesia nacional d'os ucraineses, a lo tiempo que despareixeba por a fuerza en os territorios d'os ucraineses baixo l'Imperio Ruso.

En primerías d'a decada de 1920 bi heba una ilesia autocefala especificament ucrainesa, esclafata por Stalin en primerías d'a decada de 1930, continando entre os ucraineses emigratos.

En 1946, con o cambio de mugas y o paso de Galitzia Oriental a la RSS d'Ucraína os uniatas fuoron adhibitos a la fuerza a la ilesia ortodoxa, encara que a Ilesia Greco-Catolica siguió existindo en a clandestinidat y entre os ucraineses emigratos. Actualment a Ilesia Uniata ha tornato a Ucraína pa reclamar os edificios que fuoron confiscatos por a fuerza y recuperar as congregacions que fuoron forzatos a pasar-sen a la ilesia ortodoxa.

Os rusos d'Ucraína son cuasi toz cristiants ortodoxos, o mesmo que os moldavos, os bulgaros, os gagauzes y os griegos d'Ucraína. Os armenios son cristiants monofisistas, con a suya ilesia nacional.

Os tartaros, (tartaros de Crimea y atros tartaros) y nogais son musulmans, y tamién bi ha una minoría chodiga, correspondendo a los askenazís y os crimchacos que son chodigos ortodoxos, y a los carains que son d'a secta caraíta, toz diezmatos en a Segunda Guerra Mundial.

Educación editar

 
Ye o cuatreno país d'Europa en numero de graduatos post-segundarios, estando lo seteno país en población.

D'alcuerdo con a constitución d'Ucraína, toz os ciudadans tienen guaranciato l'acceso libre a la educación. A finalización d'a educación secundaria ye obligatoria en as escualas publicas que son a gran mayoría.

Debito a que mientres o periodo sovietico un d'os prencipals obchectivos d'o gubierno yera proporcionar acceso a la educación a toz os ciudadans, dreito que contina hue, bi ha un ratio estimato de alfabetización d'o 99.4%[14] Dende l'anyo 2005 o sistema escolar, que d'antis mas yera d'11 anyos s'ha enamplato un anyo, durando actualment 12 anyos: a educación primaria dura cuatre anyos (prencipiando con 6 anyos), a educación meya (secundaria) y a educación post-secundaria son tres anyos.[58] En o 12eno grado, en salir d'a escuela, os estudiants fan os Examens d'o Gubierno. Istos examens s'emplegan tamién como pruebas d'acceso a la universidat.

A organización d'a educación superior en Ucraína se fa d'alcuerdo a la estructura educativa d'os países mas desembolicatos, como definen a UNESCO y as Nacions Unidas.[59]

Infraestructuras editar

 
Rete de carreteras d'Ucraína

A mayoría d'as carreteras ucrainesas no han estato esviellatas dende a epoca sovietica, y por tanto son prou antigas. O gubierno d'Ucraína s'ha compromeso a construir bels 4.500 km d'autopistas antis de l'anyo 2012.[60] En total o rete actual de carreteras en Ucraína ye de 164.732 km.[14] O ferrocarril chuga un important papel en a connexión entre as prencipals arias urbanas, puertos, zonas industrials y os países vecins. A mayor concentración de vías ferrias se troba en a rechión de Donbas. A tamas d'isto a cantidat de mercaderías transportatas por ferrocarril descendió en un 7,4% en 1995 en comparación con 1994, manimenos Ucraína contina estando un d'os países con mayor numero d'usuarios de ferrocarril d'o mundo.[61] A cantidat total de vías de ferrocarril en Ucraína ye de 22.473 km, d'os cuals bels 9.250 km son electrificatos.[14]

Ucraína ye un d'os mayors consumidors d'enerchía electrica d'Europa; consumindo alto u baixo lo doble d'enerchía que Alemanya en unidaz por capita[62]. Una gran cantidat d'o suministro d'enerchía en Ucraína viene d'a enerchía nucleyar, recibindo a mayor parte d'o combustible nucleyar d'a vecina Rusia. As reservas de petrolio y gas natural s'importan tamién de l'antiga Unión Sovietica. Asinas Ucraína ye un país que pende muito d'a enerchía nucleyar. A mayor central nucleyar d'Europa, a planta nucleyar de Zaporizhia, se troba en Ucraína. En 2006 o gubierno planeyaba la construcción de 11 nuevos reators nucleyars dica l'anyo 2030, doblando cuasi a capacidat enerchetica d'o país.[63] O sector d'a enerchía en Ucraína ye o doceno en o mundo en termins de capacidat instalata, con 54 gigawatts (GW).[62] As enerchías tienen un papel poco important en iste sector enerchetico, estando en 2005 a producción d'enerchía soministrata por as siguients fuents: nucleyar 47%, termica (45%), hidroelectricas y atras (8%).[63]

Bibliografía editar

Referencias editar

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. (en) Russia attacks Ukraine en cnn.com
  3. (en) General Articles about Ukraine, Government Portal.
  4. (uk) Pachina oficial d'a Verkhovna Rada.
  5. (en) Constitution of Ukraine, en Wikisource.
  6. 6,0 6,1 (en) "The history of the Armed Forces of Ukraine". The Ministry of Defence of Ukraine.
  7. (en) Ukraine Special Weapons globalsecurity.org.
  8. (en) Ukraine, MSN Encarta.
  9. 9,0 9,1 (en) White Book 2006. Ministry of Defense of Ukraine
  10. (en) Multinational Peacekeeping Forces in Kosovo, KFOR Ministry of Defense of Ukraine
  11. (en) Peacekeeping. Ministry of Defense of Ukraine.
  12. (en) Declaration of State Sovereignty of Ukraine, Verkhovna Rada of Ukraine Official Web-site.
  13. 13,0 13,1 (uk) Rechions d'Ucraína y as suyas divisions. Pachina oficial d'a Verkhovna Rada d'Ucraína
  14. 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 14,7 (en) "Ukraine". CIA World Factbook.
  15. (en) Child poverty soars in eastern Europe, BBC News, 11 d'octubre de 2000.
  16. 16,0 16,1 (en) Independent Ukraine en a Encyclopædia Britannica.
  17. (en) Skolotiany, Yuriy, The past and the future of Ukrainian national currency, entrevista a Anatoliy Halchynsky en o Mirror Weekly, #33(612), 2—September 8, 2006.
  18. (en) CIA World Facytbook - Ukraine. Edición de 2002.
  19. (en) Ukrainian GDP (PPP). World Economic Outlook Database, October 2007. International Monetary Fund (IMF).
  20. (en) CIA World Factbook - Ukraine. 2004 edition
  21. (en) Head of IMF's Resident Representative Office in Ukraine to change his job, Interfaix-Ukraine.
  22. (en) Average Wage Income in 2008 by Region. State Statistics Committee of Ukraine
  23. (en) Bohdan Danylyshyn at the Economic ministry. Economic Ministry.
  24. (en) Human and income poverty: developing countries / Population living below $2 a day (%), Human Development Report 2007/08, UNDP.
  25. (en) Human and income poverty: developing countries / Population living below the national poverty line (%), Human Development Report 2007/08, UNDP.
  26. (uk) Estructura d'exportacions y importacions, 2006. Comité Estatal d'Estatísticas d'Ucraína
  27. (en) Statistics of Launches of Ukrainian LV. National Space Agency of Ukraine.
  28. (en) Missle defence, NATO: Ukraine's tough call
  29. (en) Ukraine Special Weapons. The Nuclear Information Project
  30. (en) Ukraine's gas sector. Oxford institute for energy studies.
  31. (en) What are Middle-Income Countries? The World Bank - (IEG).
  32. (en) Ukraine macroeconomic situation - Feb 2008, UNIAN news agency. Olga Pogarska.
  33. (en) Microsoft CEO Steve Ballmer Visits Ukraine. Ballmer, Steve. May 20, 2008. Microsoft
  34. (uk) Туристичні потоки Comité Estatal d'Estatisticas d'Ucraína
  35. (uk) В'їзд іноземних громадян в Україну за країнами, з яких вони прибули, у 2007 році Comité Estatal d'Estatisticas d'Ucraína
  36. (en) Ukrainian Consulate General of Ukraine in New York - Nationalities with no Visa requirements
  37. (uk) State Department of Ukraine on Religious. Statistical report.
  38. (en) Cultural differences. Ukraine's Culture.
  39. (en) Interwar Soviet Ukraine. Encyclopædia Britannica. Cuatre cinquenos d'a elite cultural estioron reprimitos mientres a decada de 1930.
  40. (en) Gorbachev, Mikhail, Encyclopædia Britannica. Baixo a suya nueva politica de glásnost (“apertura”), se produció un gran eschelo cultural: as libertaz d'expresión y información creixioron prou; se permitió a la prensa y os medios de comunicación sinceridat y critica sin precedents en os suyos reportaches; y as reglas totalitaristas d'o país, herencio de Stalin, fuoron refusatos por o Gubierno.
  41. (en) Pysanky - Ukrainian Easter Eggs. University of North Carolina,
  42. (en) Traditional Foods Stechishin, Savella. Encyclopedia of Ukraine.
  43. (en) Linguistic composition of the population. All-Ukrainian population census, 2001.
  44. Shamshur, p. 159-168.
  45. (uk) Світова преса про вибори в Україні-2004 (eleccions ucrainesas de 1004, World Press). National Archives of Ukraine
  46. (en) "Anger at Ukraine's ban on Russian". BBC 15 d'abril de 2004.
  47. (en) Wanted: Russian-language movies in Ukraine, RussiaToday. 6 de chulio de 2008.
  48. (en) National structure of the population of Autonomous Republic of Crimea, 2001 Ukrainian Census.
  49. (en) Linguistic composition of population Autonomous Republic of Crimea, 2001 Ukrainian Census.
  50. (en) Ta una millor comprensión d'a politica de idiomas en Crimea, se veiga Natalya Belitser, "The Constitutional Process in the Autonomous Republic of Crimea in the Context of Interethnic Relations and Conflict Settlement," International Committee for Crimea.
  51. 51,0 51,1 51,2 51,3 51,4 (en) Ukraine - Cultual Life - Literature. Encyclopædia Britannica.
  52. 52,0 52,1 52,2 (en) Ukraine - Literature. MSN Encarta.
  53. (en) Literature. Struk, Danylo Husar. Encyclopedia of Ukraine.
  54. (en) Valuev Circular and Censorship of Ukrainian Publications in the Russian Empire (1863-1876). Remy, Johannes. Canadian Slavonic Papers.
  55. (en) title=Ukraine - Sports and recreation Encyclopædia Britannica
  56. (uk) Trofeus d'o Dynamo - Pachina oficial d'o Dynamo Kyiv
  57. (uk) Ukrainian ski resorts
  58. (en) General secondary education. Ministry of Education and Science of Ukraine
  59. (en) System of the Education of Ukraine. Ministry of Education and Science of Ukraine
  60. (en) The long road to Kiev. Mihir, Bose. BBC
  61. (en) Transportation in Ukraine, U.S. Government Printing Office
  62. 62,0 62,1 (en) Ukraine. Energy Information Administration (EIA). US government
  63. 63,0 63,1 (en) Nuclear Power in Ukraine. World Nuclear Association

Vinclos externos editar


  Ex Unión de Republicas Socialistas Sovieticas (URSS)
Armenia | Azerbaichán | Belarrusia | Cazaquistán | Cheorchia | Estonia | Letonia | Lituania | Moldavia | Kirguizistán | Rusia | Tachiquistán | Turkmenistán | Ucraína | Uzbekistán


  Comunidat d'Estatos Independients (CEI)
Armenia | Azerbaichán | Belarrusia | Cazaquistán | Kirguizistán | Moldavia | Rusia | Tachiquistán | Turkmenistán (asociau) | Uzbekistán


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito