Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Armenios
Հայեր
Una muller armenia
Población total
8-10 millons
Rechions con comunidaz importants
Armenia 3.018.854
Artsakh 146.573
Rusia 1.130.491
Irán 200.000-500.000
Archentina 130.000
Uruguai 19.000
Chipre 3.000
Aragón 128[1]
Idiomas
Armenio
Relichión
Cristianismo
Mapa

Os armenios[2] (en armenio Հայեր) son un pueblo que parla una luenga indoeuropea (l'armenio) y aislada y son cristianos. Son orichinarios d'arias d'Orient Meyo entre Anatolia oriental, o Caucas y os lacos Van y Urmia (encara que o numero d'armenios en a diaspora siga mayor que os armenios residents en l'Armenia historica). A luenga que parlan no ye faciment clasificable en garra branca d'as luengas indoeuropeas. A forma de cristianismo que siguen ye actualment propia d'os armenios. A identidat armenia en a diaspora se manifiesta millor por mantener a relichión cristiana propia que por mantener a luenga. Encara que tiengan un estau propio, Armenia, esta representa d'alto u baixo o 10% de l'aria que ocupaban historicament, pus en l'atro 90 % fuoron forachitaus u exterminaus por os kurdos locals y por o gubierno turco en o conoixito como chenocidio armenio. En o pasau os armenios controlaban o comercio d'a seda entre Orient y Occident.

Modo de vida tradicional editar

O modo de vida tradicional ye sedentario y agricola. L'agricultura tipica d'os armenios ye una agricultura de montanya. Os armenios han destacau en Orient Meyo como viticultors.

Dende fa sieglos en a diaspora os armenios han destacau como hombres de negocios.

Historia editar

Etnochenesi editar

A etnochenesi armenia ye antiga y con muitos puntos escuros y sin de documentación. D'alcuerdo con Herodoto os armenios descienden de Frichios que s'establioron en a zona de l'antigo reino d'Urartu. En refirme d'esto bels lingüistas han feito notar o pareixiu de l'armenio con atras luengas indoeuropeas aisladas orichinarias d'os Balcans (tracio, daco, griego, albanés, etc...) ditas paleobalcanicas.

Entre persas y romanos editar

 
Armenia en o sieglo IV

Armenia encomenzó a cayer baixo influencia d'os romanos en l'anyo 66 aC dimpués d'a Batalla de Tigranocerta y la derrota final de Mitriades VI de Ponto. Marco Antonio invadió y derrotó lo Reino d'Armenia en l'anyo 34 aC, pero los romanos perdioron a hechemonía mientres a guerra civil d'os anyos 32 aC y 30 aC. En l'anyo 20 l'emperador César Augusto negoció con os Arsacidas que Armenia se convertise en un estau-tampón entre l'Imperio Romano y l'Imperio Parto. Como estau-tampón Armenia estió escenario de luitas entre gubernants y usurpadors contraposaus a qui refirmaban u bien os romanos y u bien os partos.

L'Imperio Parto plegó a imposar una dinastía Arsacida en o Reino d'Armenia. En l'anyo 113 l'emperador Trachán marchó ta lo Reino d'Armenia pa tornar a posar-ie un rei client. En agosto de 114 Trachán prenió Arsamosata y s'anexionó Armenia como provincia romana en o contexto d'una politica exterior de conquiestas en orient y exitosas campanyas contra l'Imperio Parto. Manimenos a la muerte de Trachán os partos fuoron recuperando influencia porque Hadrián preferiba mantener unas mugas bien defendibles y renunció a belunas d'as conquiestas de Trachán en territorio parto.

Armenia tamién estió un estau-tampón entre l'Imperio Romano y l'Imperio Persa Sasanida. O reino d'Armenia prenió a relichión cristiana como oficial baixo Terdat III, a principios d'o sieglo IV, antes que l'Imperio Romano, y se diz que Armenia estió o primer estau cristiano, (feito que discuten os sirians y asirianos cristianos).

En o "Libro d'el Trasoro" mencionan Hermjnja en relación con a vida d'os apóstols y evanchelistas en o capitol 68:

E fue soterrado en una çibdat en Hermjinja que na nombre de Criton.

En l'anyo 390 l'Imperio Romano y l'Imperio Persa Sasanida se repartioron Armenia. En a parte persa (Persarmenia) os sasanidas preboron d'imposar o mazdeísmo, pero os armenios se rebeloron y en l'anyo 484 lis reconoixioron a libertat relichiosa.

Como resultau de no aceptar o concilio de Calcedonia de l'anyo 451 os cristianos armenios se decidioron por o monofisismo chunto con os echipcianos, os sirians, os cheorchianos y os albans caucasians (de l'aria de l'actual Azerbaichán). A primera ilesia Armenia yera común con os cheorchianos y os albans, que participioron en o concilio de Dwin en l'anyo 555.

A división d'o territorio habitau por os armenios entre l'Imperio Romano d'Orient y l'Imperio Persa Sasanida estió un antecedent d'a deseparación d'os armenios entre l'Imperio Otomán y l'Imperio Persa Sefevida y dimpués d'a deseparación entre os armenios entre l'Imperio Otomán y l'Imperio Ruso. Toz estos periodos de división politica creyoron una Armenia Occidental y una Armenia Oriental.

Entre arabes y bizantins editar

 
Heraclio, emperador bizantín d'orichen armenio

En l'anyo 661 os armenios aceptoron a tutela d'os arabo-musulmans, que alavez respetaban a suya libertat de culto. Enta l'anyo 700 existiba una provincia d'Armenia dentro d'o califato musulmán administrada que duró dica o sieglo IX y que yera administrada por os arabes (con episodios de revueltas y recuperación d'o poder por os armenios).

En l'anyo 884 a cabeza d'a familia de Bagratuni se fació reconoixer rei d'Armenia con o nombre d'Achot I por o califa y por Costantinoble. A suya dinastía gubernó en un reino que teneba como nuclio l'aria entre Kars y o laco Seván, (a lo sud i heba atro reino armenio Vaspurakán). Os armenios conoixioron un tiempo d'autogubierno y progreso economico y cultural.

Alavez tamién i heba armenios en l'Imperio Bizantín, en la dita Armenia Menor, (que perteneixeba dende fa muito a l'Imperio Romano d'Orient y ye l'antecedent d'a desapareixita "Armenia Otomana") a l'ueste d'o Eufrates. En o "Libro del Trasoro" mencionan a l'Armenia d'o Eufrates como Erminea:

Por aquel logar corre el rio de Eufrates, qui corre por Ermjnea, e mueue del ...

Os bizantíns i reclutaban soltaus, por eixemplo lo celebre Polieucto, y a vegadas deportaban armenios de l'Armenia Menor, on plegaban armenios provinients de zonas musulmanas. Dende mitat d'o sieglo IX dica principios d'o sieglo IX en Costantinoble i habió 10 emperadors d'orichen armenio como Basilio II. Ixos emperadors se refimoron en os armenios pero os suyos succesors, en a decada de 1020 luitoron contra ellos y en deportoron muitos ta Cilicia. A desaparición d'o poder armenio fació que os turcomans podesen entrar dimpués con facilidat en Anatolia oriental y que los bizantins perdesen a mayor parte d'Anatolia dimpués d'a Batalla de Manzikert.

Os armenios invadius por os turcomans editar

 
Batalla de Mari

Os turcomans plegoron dirichius por os selchucidas y arrasoron Armenia a mitat d'o sieglo XI, instalando-sen-ie como sobirans. Dende 1220 os turcomans estioron sozmesos a los mongols. En ixos tiempos d'invasions de turcomans y mongols l'agricultura de montanya d'os armenios y atros pueblos d'a zona retrocedió y progresó o modo de vida d'os pastors nomadas turcomans y kurdos. Muitos armenios emigroron ta Cilicia y Crimea. As campanyas de Tamerlán en 1387-1402 tornoron a debastar a zona. Tota Armenia fue sozmesa los turcomans Kara Koyunlu primero y Ak Koyunlu dimpués.

En ixos tiempos os cruzaus s'establioron en Antioquía y Edesa y aduyoron a los armenios de Cilicia a resistir a los bizantins. Se creyó o reino d'Armenia-Cilicia u d'Armenia la Chica. A clase dirichent armenia prenió os costumbres d'a nobleza franca, con a que teneban ligallos matrimonials. As autoridaz relichiosas armenias negocioron con Roma a unión y en o sieglo XIII a ilesia armenia reconoixió l'autoridat de Roma. O catholicos se refuchió en Edesa y dimpués en Sis. Os armenios de Cilicia yeran aliaus tanto d'os cruzaus como d'os mongols, y un armenio d'ixos tiempos Haitón de Korykos, escribió un celebre libro en francés que fue tradueito a l'aragonés: "La Flor de las Ystorias d'Orient" on s'exposan muitos datos sobre a cheografía y historia medieval d'Orient Meyo y Asia Central. O reino d'Armenia la Chica u Armenia-Cilicia fue conquiesto por os mamelucos d'Echipto y s'esboldregó en 1475. En o sieglo XV a val meya de l'Araxes esvebinió de nuevo o centro politico d'os armenios. Dende 1441 un nuevo catholicos establió a suya seu Echmazdín con primacía sobre en Sis, desfendo-se de tot o ligallo con Roma.

Os armenios sozmesos a los otomans y safavidas editar

En o sieglo XVI as guerras entre l'Imperio Otomán y l'Imperio Persa Safavida debastoron de nuevo Armenia. O tractau d'Amasía (1555) deixó buena parte d'Armenia en l'Imperio Otomán. Cuan tornó a haber-ie a guerra o Xah Abbas contratacó en 1603 prenendo Armenia oriental y deportó muitos Armenios ta Ispahán, on con o tiempo creyoron una ciudat dita Nueva Chulfa. Armenia tenió dimpués una relativa estabilidat. En o Karabakh, un bastión de cultura armenia, os principes armenios d'a dinastía d'os Melik se declaroron autonomos y resistioron a los otomans, atra vegada en guerra con Persia entre 1720 y 1730. En ixos tiempos estió o clero armenio, con o catholicos de Echmazdín en a cabeza, qui exerció o papel de clase dirichent d'os armenios que no heban emigrau. En l'interior de l'Imperio Otomán os armenios se convertioron en una Millet baixo responsabilidat d'o patriarca armenio de Costantinoble.

Os renaiximiento armenio en a diaspora editar

Entre os sieglos XV y XVI os comerciants armenios controloron o mercau d'a seda iraní, aproveitando que i heba tot un rete de colonias armenias, belunas creyadas en tiempos bizantins antigos, belatras de tiempos d'as invasions turcomanas mes modernas. Bi heba armenios en Constantinoble, Tracia, Macedonya, Bulgaria, Transilvania, Lvov, Crimea, Venecia, Livorno, Chenova y Marsella. Os chulfianos de nueva chulfa tenioron un important papel en o comercio internacional, y tamién yeran muito activos en ixe comercio os d'a India (Madrás y Calcuta).

Esta burguesía armenia emigrada yera en contacto con os artisans armenios de Constantinoble y Anatolia occidental, pero ignoraba a situación d'os campesins armenios que no heban emigrau, producindo-se una desachuste entre a diaspora y os armenios d'Armenia.

Os armenios en o zaguer sieglo de l'Imperio Otomán editar

A principios d'o sieglo XIX os armenios yeran unos 3 millons en l'Imperio Otomán (a mayoría) y l'Imperio Persa. Entre un 10% y un 15 % viviban fuera d'Armenia. Os campesins armenios se repartiban en una ampla zona dende Diyarbakir y Erzurum a l'ueste dica Ganya a l'ueste, y tamién en Cilicia. En ixa ampla zona conviviban con kurdos, turcos anatolicos, azerins y cheorchianos, y os armenios no yeran mayoritarios que en a rechión d'o laco Van.

A principios d'o sieglo XIX l'Imperio Ruso conquirió a Persia os territorios a lo norte de l'Araxes, con l'aduya d'os armenios locals. En 1828 se firmó o tractau de Turlmenchai entre os imperios ruso y persa y permitió a 50.000 armenios de Persia que s'establisen en a rechión de Ereván, Nakhicheván y Karabakh. O tractau ruso-otomán d'Adrianopoli de 1829 concedeba a Rusia os districtos de Ajaltsije y Ajalkalaki, que provocó a emigración de cuasi 100.000 armenios d'Anatolia oriental ta territorio de l'Imperio Ruso. Mientres tot o sieglo XIX continó ixe movimiento migratorio dende l'Imperio Otomán, creyando-se una Armenia rusa u Armenia Oriental, cada vegada mes diferent de l'Armenia Otomana u Armenia Occidental.

En l'Armenia Otomana a situación d'os campesins armenios continó degradando-se. Se creyó un cerclo vicioso: os armenios tendeban a emigrar y as autoridaz otomanas instalaban en l'Armenia historica musulmans refuchiaus d'o Caucas (cherqueses, nogais, tartaros), u d'os Balcans. Os equilibrios de poder tradicionals se creboron y nomadas kurdos se desplazoron ta o norte. augmentó a emigración armenia ta Costantinoble. A principios d'a decada de 1860 os liberals consiguioron que a Millet fuese dotada d'una Constitución nacional. O patriarca se convertió en una especie de monarca constitucional rodeyau d'una asamblea esleita. Yeran tiempos de reformas, d'occidentalización y de plegada d'ideyas occidentals como o nacionalismo y o socialismo.

En a guerra ruso-otomana de 1877-1878 os exercitos rusos, mandaus por chenerals armenios s'apoderoron de Kars. En 1878 por o tractau de Berlín l'imperio Otomán habió de ceder a Rusia Kars, Ardahán y Batum, territorios que teneban un tercio de población armenia. O tractau estipulaba amés as reformas que s'haberban de fer en as provincias habitadas por armenios, principalment pa "garantir a suya seguridat debant d'os cherqueses y kurdos". Estas disposicions no fuoron aplicadas, y os otomans consideroron a cuestión armenia como una amenaza pa la muga oriental de l'imperio. En febrero de 1914 Rusia consiguió que as provincias en as que os otomans heban de lebar a cabo as reformas fuesen reagrupadas en dos rechions administrativas (Erzurum y Van), baixo control d'inspectors europeus.

Dos organizacions revolucionarias amaneixioron: o partiu Henchak (mes socialista) fundau en 1887 en Chinebra, y o partiu Dashnak, fundau en 1890 en Tbilisi (mes nacionalista). Feban una acción revolucionaria directa. En 1890 o Henchak provocó insurreccions en Anatolia oriental y o soldán Abdul Hamid ordenó a intervención de l'exercito, y en particular d'os Hamidiye, a una caballería kurda aleccionada en o islamismo radical y o chenocidio de cristianos. I habió dos anyadas de mortaleras (1894-1896) en as que d'alcuerdo con fuents armenias morioron 300.000 personas y uns 100.000 armenios se refuchioron en Transcaucasia. En 1896 os dashnak facioron un atentau terrorista contra a seu d'a banca otomana de Costantinoble. O soldán suspendió a Constitución nacional d'a Millet y a comunidat armenia de Costantinoble sufrió represalias.

A burguesía armenia yera en contra d'os partius revolucionarios, tanto en territorio otomán como en territorio ruso, on s'heban enriquiu con o comercio y a industria. Os armenios estioron pioners en o desembolique petrolifero de Bakú, on se formó una clase obrera armenia. O partiu Dashnak se radicalizó y entre 1905 y 1906 i habió enfrentamientos entre armenios y azerins en Bakú a atros puestos, convertindo-se en una guerra civil que duró dica 1908. En 1908 os armenios de territorio otomán teneban esperanzas que o cambio de rechimen con a plegada d'os chóvens turcos lis milloraría a situación, pero os chóvens turcos yeran panturquistas y veyeban un periglo en a existencia d'os armenios, d'esta traza en 1909 os turcos facioron una mortalera d'armenios en Adana.

A Primera Guerra Mundial editar

 
Voluntarios armenios en l'exercito francés d'a Primera Guerra Mundial

Os otomans encomenzoron os combates contra Rusia en a primera Guerra Mundial o 29 d'octubre de 1914. O escenario inicial d'os combates yera a rechión entre os lacos Van y Urmia y as poblacions locals se veyoron implicadas en a guerra, (armenios, asirianos, kurdos). En abril de 1915 esclató una revuelta armenia en a rechión de Van. O gubierno otomán fació detencions masivas entre a elite armenia de Costantinoble (que fuoron asesinaus) y ordenando a deportación de toz os armenos d'Anatolia oriental. Os notables armenios locals fuoron detenius y executaus. Os armenios que yeran en l'exercito otomán tamién fuoron asesinaus. L'exercito otomán, pero sobretot os kurdos incontrolaus, feban mortaleras d'hombres armenios y obligaban a marchar enta o sud a piet a las mullers y ninas, que de camín podeban estar raptadas, forzadas u morir de fambre u sete. Se calcula que as victimas estioron entre 600.000 y 800.000. En chulio plegoron 50.000 supervivients ta Halepo. Cuan os rusos ocuporon Van podioron salvar-sen 300.000 armenios. En verano os armenios de Cilicia y d'o resto d'Anatolia fuoron deportaus enta Siria y Mosul y bi habió mortaleras de nuevo. As tropas otomanas reocuporon an y os armenios de Van se refuchioron en Trascaucasia, pero en setiembre os rusos recuperoron a zona y os musulmans estioron victimas de mortaleras como represalia.

En 1916 os rusos ocuporon Erzurum, Trebizonda y Erzincán, y as poblacions musulmanas locals quedoron diezmadas por a guerra. As hostilidaz cesoron en a practica entre agosto de 1916 y fins de 1917. En abril de 1917 as autoridaz rusas autorizoron a los refuchiaus a tornar ta Anatolia oriental. Uns 150.000 se reinstaloron en a rechión de Van, on podioron cullir una cullita de trigo en verano.

Periodo d'entreguerras editar

Dimpués d'a revolución rusa de marzo de 1917 Trascaucasia s'autogobernaba. Os armenios de Trascaucasia creyoron una fuerza militar propia y en octubre costituyoron en Tbilisi un Consello Nacional Armenio. Cuan os bolcheviques prenioron o poder en Rusia, as autoridaz de Transcaucasia se negoron a cambear de rechimen y firmoron con l'exercito otomán un armisticio en aviento de 1917. En ixe inte os armenios controlaban a zona entre Van y Erizcán. En chinero de 1918 s'establió una asamblea constituyent (seim) de Transcaucasia, que contaba con 112 miembros, 33 d'ellos armenios. En a Transcaucasia d'ixa epoca i heba profundas divisions os azerins yeran pro-otomans, os armenios anti-otomans y os cheorchianos quereban a paz. Os otomans entre marzo y abril pasoron a la ofensiva y ocuporon tot o terreno entre Van y Kars, producindo-se refluxo d'armenios ta o nord-este. En abril, a Seim proclamó a independencia de Transcaucasia, mientres os otomans abanzaban y yeran ya a man de Yerevan. En mayo Transcaucasia se disgregó con a proclamación d'a independencia de Cheorchia. Os armenios podioron aturar a los otomans en a batalla de Sardarabad, pero en chinio habioron de firmar en Batum un tractau en o se cedeban a los otomans a zona d'o ferrocarril entre Alexandropol y Chulfa y se veyeban obligaus a autorizar a las tropas otomanas poder cruzar territorio armenio pa acceder a Azerbaichán.

En chunio de 1918 os otomans ocuporon Azerbaichán y en agosto planteyoron a cuestión de Karabakh. Una asamblea local, con mayoría armenia refusó a unión con Azerbaichán, pero habió de zeder. Os otomans con l'armisticio de Mudros d'o 30 d'octubre de 1918 habioron de retirar-sen a las suyas mugas de 1914, mientres as fuerzas britanicas prenebas posicions en Transcaucasia.

Dimpués de desapareixer o periglo otomán plegó l'inte que os armenios s'enfrentasen con os suyos vecins. Os armenios luitaban contra os cheorchianos a fins de 1918, y con meyación britanica os armenios y cheorchianos se repartiron os territorios en baralla. Muitos armenios de Cheorchia emigroron a escape t'Armenia. A l'ueste os musulmans de Kars proclamoron en chinero de 1919 un gubierno provisional. Os britanicos intervinioron y tornoron l'administración de Kars a los armenios. A l'este en a baralla con os azerins, (a Guerra armenio-azerina), os britanicos establioron a principios de 1919 que Nakhicheban quedase en Armenia y Karabakh en Azerbaichán.

A situación d'Armenia alavez yera catastrofica: no i heba ni administración, ni capital, ni constitución. O partiu dominant yera o Dashnak, y mandaban heroes de guerra. Os musulmans yeran cuasi un tercio d'a población d'o país, y la mitat d'a población armenia yeran refuchiaus. I heba epidemias.

A cuestión d'as mugas d'Armenia se trató en a Conferencia de París de 1919. I habió dos delegacions armenias, una representaba a l'Armenia Otomana (y l'alto clero), y l'atra a l'Armenia liberada. As peticions fuoron chuzgadas como excesivas: Erzurum, acceso a la Mar Negra (y Mediterrania por Cilicia). Se prebó d'establir un mandato estausunidense en Armenia pero o Senau d'Estaus Unius refusó o mandato en mayo de 1920. O tractau de Sèvres d'agosto de 1920 reconoixeba a Armenia o dreito sobre una parte d'Anatolia oriental sin fixar as mugas, dixando o tema a l'arbitrache d'o president Woodrow Wilson. En noviembre de 1920 fuoron fixadas as mugas, pero os turcos ya heban pasau a la ofensiva y ya heban conquiesto tot o territorio reivindicau.

En chunio de 1920 os nacionalistas turcos levoron a cabo negociacions con os sovieticos. Os kemalistas pactoron con os sovieticos as mugas orientals de Turquía, y dimpués invadioron Armenia ocupando Kars en octubre y Alexandrópol en noviembre. En a agüerro d'ixe mesmo anyo l'exercito royo sovietico plegó t'a muga d'Armenia, y os armenios, presionaus por os turcos habioron d'aceptar o dominio sovietico.

L'Armenia Sovietica editar

 
Cartel propagandistico d'os sovieticos liberando Armenia.
Ta más detalles, veyer l'articlo Republica Socialista Sovietica d'Armeniaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O 29 de noviembre de 1920 se proclamó a Republica Socialista Sovietica d'Armenia. O gubierno armenio presovietico firmó en aviento un tractau con Turquía por o que cedeban Kars y Nakhicheván. Mientres l'exercito royo ocupaba Cheorchia, os Dashnak facioron que Armenia se rebelase entre febrero y abril de 1921. Armenia tornó a estar conquiesta por os comunistas sovieticos, ya de pa cutio, y o 2 d'abril de 1921 fue declarada a Republica Sovietica d'Armenia.

O tractau ruso-turco de Kars d'o 13 d'octubre de 1921 tamién fue firmau por a R.S.S d'Armenia y fixó as mugas entre Turquía y Armenia. Armenia perdió Kars y Igdir (o territorio entre l'Araxes y o Mont Ararat que fació parte de l'Imperio Persa dica 1828). Con a cesión d'Igdir Turquía teneba un corredor dica Nakhicheván, territorio cediu a Azerbaichán. Nagorno Karabakh no feguraba en o tractau pero poco dimpués fue atribuito a Azerbaichán y se creyó a rechión autónoma d'Alto Karabakh o 7 de chulio de 1923.

Como en atras republicas socialistas sovieticas (Ucraína, Kirguizistán, ecetra..) o periodo sovietico d'entreguerras trayó fambre por a colectivización y as deportacions dende 1929. As autoridaz sovieticas luitaban contra as "supervivencias d'o nacionalismo", creyando un terror de masas. O catholicos Joren I fue asasinau en 1938.

En a segunda guerra mundial i heba armenios luitando en os dos bandos. Os armenios d'Alemanya consiguioron estar reconoixius como arios. Bels nacionalistas armenios luitaban con as Potencias de l'Eixe por a promesa que lis fació Hitler d'un estau independient arredol d'o mont Ararat, (en territorio controlau por Turquía, que manimenos no participaba en a guerra). Una lechión armenia luitaba en o Caucas norte, y bels armenios d'a diaspora fuoron detenius por os angleses en Orient Meyo.

En 1945 Stalin presionó a pa que tornase a la URSS Kars y Ardahán, pero a oposición d'Estaus Unius fació que ixas presions fracasasen, encara que o gubierno sovietico encomenzó a estar menos desfavorable con Armenia. En 1945 esleyoron a un nuevo catholicos, (a seu yera vacant dende 1938), y as autoridaz sovieticas favoreixioron a repatriación d'armenios d'a diaspora. Entre 1946 y 1948 100.000 armenios arriboron en Armenia, pero desilusionaus, muitos d'ellos no querioron quedar-se-ie y dica 1956 no se'n podioron marchar.

En as tres decadas dimpués d'a muerte de Stalin Armenia s'industrializó y urbanizó a escape y tenió un grant creiximiento demografico. O nivel d'educación progresó a escape, y se produció una fuga de cerebros ta Rusia, por haber-ie pocas oportunidaz en tan redueito país. Os armenios s'infiltroron en a clase dirichent sovietica, por eixemplo o president d'o Presidium d'o Soviet Supremo entre 1964 y 1965 yera l'armenio Anastás Mikoyán. O costrutor d'avions Mig yera o suyo chirmán Artion Mikoyán. As autoridaz d'a republica dedicoron muitos esfuerzos a salvar o patrimonio cultural armenio, que os turcos y azerins encara destruyen. O nacionalismo armenio tornó a tener fuerza, y en 1965 s'expresó en una gran manifestación que conmemoraba o cincuanta aniversario d'o chenocidio. En 1966 naixió o partiu nacional unificau, y los suyos miembros fuoron detenius y condenaus en anyos posteriors.

En 1988 encomenzoron conflictos interetnicos entre os armenios y os azerins por a reclamación d'os armenios de l'Alto Karabakh d'unir-sen a Armenia. En Armenia creyoron un comité pa Karabakh, que reclamaba a unión de l'Alto Karabakh con Armenia. Os días 28 y 29 de febrero i habió pogroms antiarmenios en Sumgait, a lo norte de Bakú, con decenas de victimas. En chulio o soviet de l'Alto Karabakh votó a unión con Armenia; o Soviet Supremo d'a URSS se oposó porque no quereba creyar un precedent de cambios de mugas.

Un tierratremo devastó o norte d'Armenia en aviento de 1988, con decenas de mils de victimas. Alavez as autoridaz sovieticas detenioron a los dirichents d'o comité pa Karabakh, y dimpués fació estar l'Alto Karabakh en a subchección d'una comisión especial presidita por un ruso. A mitat de chinero de 1990 i habió pogroms antiarmenios en tot Azerbaichán y cuan correba periglo que tamién afectasen a os rusos as tropas sovieticas intervinioron.

En agosto de 1990 Levon Ter Petrossian, que heba estau miembro d'o comité pa Karabakh, fue esleito president de l'Asamblea Nacional (en a practica cabo d'estau). Armenia esdebinió republica sobirana, incluindo l'Alto Karabakh, estendendo a ciudadanía a toz os armenios de fuera d'Armenia.

Armenia independient editar

 
Erevan, capital de l'actual Republica d'Armenia
Ta más detalles, veyer l'articlo Armeniaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O 23 de setiembre de 1991 Armenia proclamó a suya independencia d'a URSS, estando a sola republica socialista sovietica que siguió o cauz legal, con un referendum. A lo mes vinient Ter Petrossian fue esleito president d'a Republica.

En 1991 i habió tropas sovieticas en a muga d'Armenia y Azerbaichán implicadas en a deportación d'armenios (operación aniello). Bi habió una limpieza etnica en os distritos de Xahumián y Getashen, a on que la población armenia fue forachitada. Los armenios de Karabakh yeran en rebelión ubierta y encomenzoron a vencer a los chenocidas azerins a servicio d'a republica d'Azerbaichán, y dimpués a forachitar a los azerins de l'Alto Karabakh, (y a los meskhetas asentaus por os azerins). Os armenios de Karabakh y os armenios d'Azerbaichán refuchiaus en Karabakh consiguioron controlar o 10 % d'Azerbaichán, y creyar un corredor con Armenia. Plegoron a controlar dica a ribera ezquierda de l'Araxes, en a muga con Irán, dica que l'exercito iraní intervinió creyando una zona de seguridat de 10 km. Los armenios no podioron controlar las de l'antigo districto sovietico de Xahumián, ni Getashen a lo norte, ni zonas de Martakert y Martuni a l'este, a on que desapareixió a presencia armenia.

A zaguers de l'anyo 2020 o resultau d'o Conflicto d'Artsakh imposó a los armenios la perda d'o sud de Nagorno Karabakh con a simbolica ciudat de Xuxi, la restitución d'os territorios arredol d'este enclau a Azerbaichán, la cesión una part chica d'o sud d'Armenia que permite a connexión entre Nakhichevan y la resta d'Azerbaichán, asinas como la expulsión d'a población armenia habitadora d'estos territorios.

Bibliografía editar

Referencias editar