Moscú

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Moscú (en ruso Москва, Moskvá), ye una ciudat de 10,1 millons d'habitants (2002) que ye la capital de Rusia. Ye localizata a o canto d'o río Moskva, en a parte europea d'o país, en a provincia d'o Districto Federal Central, encara que en estar a capital d'o país tien una administración independient d'o suyo districto.

Moscú Москва
Ciudat federal de Rusia
Bandera Escudo
Entidat  • País  • Districto federal	Ciudat federal Rusia Districto central
Idioma oficial	Ruso
Superficie  • Total	2 562 km²
Población  • Total (1350)  • Densidat	30 000 hab. 11.728,10 hab/km²
‎Chentilicio	Moscovita
ISO 3166-2	RU-MOW
Ríos	Moskva
Situación de Moscú.
Pachina web oficial

O nuclio historico de Moscú estió en a ribera ezquierda d'o río Moskva, en un pueyo, a on hue se troba o Kremlin y a Plaza Roya. A ciudat ye o centro politico, economico y cultural de Rusia. Moscú tenió gran importancia en a historia rusa, estando a capital d'o Gran ducau de Moscú y de l'Imperio Ruso dica Pero I de Rusia, anyo en que fue transferita la capitalidat enta Sant Petersburgo. Dimpués d'a Revolución rusa, en l'anyo 1917, Moscú tornó a estar a capital d'a Unión Sovietica. En o suyo centro se troba lo Kremlin de Moscú, o kremlin mas conoixiu d'o país, una antiga fortaleza militar que esdevenió la seu d'o poder d'os zars y que conservó ixa caracteristica mientres o periodo sovietico y tamién en l'actual Rusia, en estar la seu oficial d'o president de Rusia; antiparte, lo Kremlin de Moscú ye considerau por a Unesco como Patrimonio d'a Humanidat. Tamién tienen a suya seu en a ciudat de Moscú las dos cambras que conforman l'Asamblea Federal de Rusia en estar lo poder lechislativo en Rusia un sistema bicameral (lo Consello d'a Federación, que ye la cambra alta, y la Duma Estatal, que ye la cambra baixa).

O rete de transporte urbán d'a ciudat ye amplo, en haber-ie tres aeropuertos (aeropuerto de Moscú-Sheremetyevo, aeropuerto de Moscú-Domodedovo y aeropuerto de Moscú-Vnoukovo), nueu garas de ferrocarril, dos terminals ta lo transporte fluvial de pasachers por o río Moskva y un important rete de transporte publico en autobús y en metro (o metro de Moscú, debantau en 1935, con 15 linias de metro alto u baixo 250 garas, que ye famoso por as obras d'arte que se i troban y por a suya decoración en cheneral).

En a ciudat moscovita se i concentra una parte important d'a riqueza economica de Rusia, en producir la ciudat alto u baixo la cuatrena parte d'o PIB de tot o país, y en estar la seu social de cuantismas d'as interpresas rusas.

Moscú tamién ye a ciudat a o se i trobal bellas d'as mas importants universidatz rusas: Universidat Estatal de Moscú, Universidat Tecnica Estatal Bauman de Moscú, Conservatorio Chaikovski de Moscú, Instituto Estatal de Relacions Internacionals de Moscú, Instituto Gerasimov de Cinematografía, etc. Destaca tamién por a suya importancia cultural en poseyer bellos destacaus museus, como la Galería Tretiakov, o Museu Pushkin u l'Armería d'o Kremlin, y tamién l'afamau Teatro Bolshoi. No nomás lo suyo kremlin ye catalogau por a Unesco como Patrimonio d'a Humanidat, so que tamién en son la citada Galería Tretiakov, a seu de Sant Basilio de Moscú en a plaza Roya, o convento de Novodevichy, a ilesia de l'Ascensión de Kolomenskoye y lo conchunto d'os siet gratacielos de Stalin.

A suya población ye de 10.450.400 habitants en una superficie de 1.081 km², con una densidat de población de 8.537 hab/km². Ye asinas a mayor ciudat d'Europa por a suya población, y a suya aria metropolitana tien arredol de 13 millons d'habitants.

Fa parte d'a Organización d'as Ciudaz d'o Patrimonio d'a Humanidat.

En Moscú fuoron celebratos l'anyo 1980 os Chuegos Olimpicos (Chuegos Olimpicos de 1980).

Orichen etimolochico

O nombre d'a ciudat procede d'o río que la trescruza, clamato Moscova u Moskva, estando lo nombre antigo d'a ciudat град Москов [Grad Moskov], que literalment significa en ruso la ciudat d'o río Moskva. Se desconoix cual ye l'orichen d'a palabra Moskva, encara que las teorías mas consistents indican que provién de bella luenga fino-ugria charrada en a redolada d'antes mas que i plegasen os pueblos eslaus en a suya expansión enta lo norte, y que en ixa luenga fino-ugria significaba escuro u turbio.

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de Moscúveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Fundación de Moscú

En a planas d'Europa oriental s'establió en l'anyo 862 a Rus de Kiev, un estau fundau por prencipes d'orichen vikinga que reinaban sobre una población mayoritariament d'etnia eslava, y que obteneban la fuent d'o suyo poder economico y politico d'o control d'as rotas comercials que uniban a mar Baltica a lo norte con a mar Negra a lo sud, fuent de comercio important ta l'Imperio Bizantín. A capital d'ixe estau se trobaba en a ciudat de Kiev y arredol de l'anyo 1000 os suyos prencipes se convirtioron a lo Cistianismo en a suya branca ortodoxa por os suyos contactos con l'Imperio Bizantín. Mientres o sieglo XI as rivalidaz familiars entre los descendients d'os primer prencipes facioron que oxe primitivo estau se dividise constantment, estando asinas succediu por una constelación d'una cincuantena de chocoz prencipaus independients u cuasi independients, entre los que destacaban a republica de Novgorod y lo prencipau de Vladimir-Suzdal.

Ye en ixe contexto que se produz a primer cita documental d'a ciudat (citada como Moskov), en un documento de l'anyo 1147 a on se charra d'un encuentro entre lo prencipe Yuri Dolgorukiy de Vladimir-Suzdal y lo prencipe Sviatoslav Olgovitch de Novgorod-Siverski escaiciu en Moskov, un lugar que perteneixeba en ixas envueltas a lo prencipau de Vladimir-Suzdal. En 1156 Yuri Dolgorukiy debantó una chicota fortificación en fusta en o lugar, dencima d'un chicot pueyo de bels 30 metros d'altaria que dende la suya posición permeteba dominar la marguin cucha d'o río Moskva. Estando en a confluyencia d'o río Moskva y d'o suyo chicot afluyent o río Neglinnaya, se feban servir as auguas d'iste zaguero ta emplenar o foso d'a fortificación. Un puent permeteba de trescruzar enta la marguin dreita d'o río, que no teneba garra ocupación humana en estar una paúl plana, que s'inundaba con as creixidas d'o río.

Iste chicot lugarón ocupaba una chicota superficie, d'alto u baixo 5 hectarias mientres os sieglos XI y XII y tenió una primitiva historia bien turbulenta, estando cremau y espullau bellas vegadas mientres ixe periodo. Tanimientres, a monico la ciudat creixió, encara que siempre en a marguin ezquierda d'o río, en estar la suya marguin dreita una paúl, como s'ha dito, y que amás yera ubierta a los ataques y invasions procedents d'o sud.

Mientres o sieglo XIII, Moscú esdevenió un territorio que se cedeba como bien patrimonial a los prencipes hereus d'o prencipau de Vladimir-Suzdal y se i construyoron una residencia prencipesca y tres ilesias en fusta, en destacando entre ellas la mas antiga, adedicada a Sant Chuan Baptista y construyida dencima d'un antigo templo pagano. Tanimientres, en 1223 s'escaició la invasion mongola d'a Rus de Kiev con a batalla d'o río Kalka en mayo d'ixa anyada, a on una frontalera de caballería de l'Imperio Mongol redotó a una coalición de prencipaus rusos, marcando dende alavez fundament la historia d'a redolada. En 1238, dirichius por Batu Khan, os mongols destruyoron de raso toz os prencipaus que conformaban a Rus de Kiev, que dende ixe momento desparixe de raso. Entre as muitas ciudaz destruyidas en ixos anyos se trobaba la ciudat de Moscú. Toz os prencipaus rusos esdevenioron tributarios d'os mongols, que se instaloron en a desembocadura d'o río Volga en establindo-ie la Horda d'Oro y decidindo sobre toz los antigos prencipaus rusos seguntes los suyos deseyos.

Dica l'inte, Moscó no yera so que una chicota ciudat, pero la suya posición a lo canto d'una tupida selva ufría bella protección a los suyos habitants contra los ataques d'os mongols y amás se trobaba situada en un puesto privilechiau ta lo comercio en estar situada en as rotas comercials que levan enta las desembocaduras d'os ríos Volga, Neva y Don. Aleixandre Nevski (literalment, Aleixandre d'a Neva) en fació de Moscú un prencipau independient, o prencipau de Moscú, que a finals d'o sieglo XIII confió a lo suyo fillo Daniel de Moscú, qui n'enampló las mugas en adhibindo-ie a ciudat de Pereslavl-Zalessky y a ciudat de Kolomna a l'este, con a suya fortaleza.

En ixas envueltas, lo prencipal d'os prencipaus rusos yera lo prencipau de Vladimir-Suzdal, que teneba la suya capital en a ciudat de Vladimir, y a qui los mongols d'a Horda d'Oro teneban encargau de recullir lo tributo que heban impuesto a los prencipaus. Tanimientres, entre los suyos prencipaus vasallos en destacaban dos, o prencipau de Moscú y lo prencipau de Tver, que li disputaban a supremacía. Miguel III de Vladimir, prencipe de Tver, heba accediu tamién a lo prencipau de Vladimir impuesto por os mongols, pero Yuri I de Moscú, lo fillo de Daniel, que yera casau con a princesa mongol Kontchaka, chirmana d'o khan Özbeg, fació servir os suyos vinclos matrimonials con os mongols ta obtener a desposición y muerte de Miguel en 1317, encara que la suya victoria no li valió de muito en estar asasinau por o fillo de Miguel. Lo chirmán de Yuri, Iván I de Rusia, obtenió la succesión d'o suyo chirmán en o prencipau de Moscú y tamién, con l'alcuerdo d'os mongols, li adhubió lo prencipau de Vladimir-Suzdal. En 1327 Iván fació buena honra d'una rebelión d'o prencipau de Tver contra los mongols ta unir-se a istos y devastar as tierras de Tver. Como recompensa, los mongols li concedioron o títol de Gran duque, esdevenindo dende alavez Moscú la capital d'o recient establiu Gran Ducau de Moscú. O Gran ducau de Moscú succedió a lo prencipau de Vladimir como intermediario en as relacions entre los prencipaus rusos y los mongols, estando lo receptor por cuenta d'os mongols d'o tributo que los prencipaus heban de pagar. Amás, Moscú se trobaba en una situación privilechiada en excusar-se d'as razzias d'os mongols contra los atros prencipaus, y estió ista seguridad la que fació que cuantos miembros d'a nobleza rusa con o suyo sequito se i establisen. Os mongols permitioron a los prencipès de Moscú bellos privilechios, en destacando un de gran importancia: lis permitioron de transmitir a los suyos primochenitos la integridat d'o prencipau, en cuentas de dividir-lo entre todos los suyos fillos como yera costumbre; tamién permitioron o treslau d'a seu d'a Ilesia ortodoxa dende Vladimir enta Moscú, y dobloron a superficie d'o prencipau, que pasó de bels 20.000 km² a arredol de 40.000.

Cheografía

Moscú ye situata a 120 metros d'altaria sobre o livel d'a mar, estando trescruzata por o Moskva.

Cultura

Esporte

Competicions esportivas

• En Moscú fuoron celebratos en l'anyo 1980 os Chuegos Olimpicos en a suya XXII edición d'a era moderna.
• Moscú será seu d'o Campionato d'o Mundo d'Atletismo de 2013 y as competicions se faran en o Estadio Luzhniki.

Puestos destacatos

• Seu de Sant Basilio.
• Plaza Roya y o mausoleu de Lenin.
• Metro de Moscú: Cuantas d'as suyas estacions mas impotants son autenticas salas de exposición d'arte.
• Museu de Historia de Moscú: Fue creyato por l'arquitecto Vladimir Shervud. A ideya de creyar-lo naixió en 1872. Este museu ubrió as suyas puertas a lo publico en l'anyada 1883. Hue en día este museu tien 5.000.000 muestras en os suyos fundos.

Localidaz achirmanatas

• 1990: Berlín (Alemanya).
• Bogotá (Colombia).
• Buenos Aires (Archentina).
• Chicago (Estaus Unius).