Translate icon.svg Iste articlo ye escrito con as normas graficas EFA. Si quiers, puez aduyar cambiando a la grafía oficial de Biquipedia y sacando dimpués ista plantilla.
Chitans
Roma
Flag of the Romani people.svg
Bandera chitana
Spanish Gypsy Girls NGM-v31-p267.jpg
Ninas chitanas en Espanya
Población total
12 millons (estim.)
Rechions con comunidatz importants
Europa, Irán, Brasil y Archentina.
Flag of Spain.svg Espanya 650.000
Flag of Romania.svg Rumanía 535.140
Flag of Turkey.svg Turquía 500.000
Flag of France.svg Francia 500.000
Flag of Bulgaria.svg Bulgaria 370.908
Flag of Hungary.svg Hongría 205.720
Flag of Greece.svg Grecia 200.000
Flag of Russia.svg Rusia 182.766
Flag of Italy.svg Italia 130.000
Flag of Serbia.svg Serbia 108.193
Flag of the United Kingdom (3-5).svg Reino Uniu 90.000
Flag of Slovakia.svg Eslovaquia 89.920
Flag of Germany.svg Alemanya 70.000
Flag of North Macedonia.svg Macedonya d'o Norte 53.879
Idiomas
Romaní y idioma d'a rechión nativa
Relichión

Cristianismo

Islam
Mapa
Map of the Romani Diaspora in the World.svg

Os chitans[1][2], zingaros[2] u romanís[2] son una etnia con orichen en o Panchab, y present en quasi totz os estatos de l'ueste d'Asia y d'Europa. Tamién bi n'ha comunidatz en o norte d'Africa y en America. Ye a mayor minoría etnica d'a Unión Europea. En Aragón tamién son conoixitos como hongaros[2] os chitans ambulants naturals d'os países d'Europa Oriental y Central.

A suya cultura presenta grans variacions seguntes o país d'acollida, pero a lo prencipio teneban totz un modo de vida nomada.

L'idioma etnico d'os chitans ye o romaní, d'a familia indoaria, pero en muitos países se n'ha perdito muito l'emplego. Por eixemplo en Espanya s'identifica o caló como sinyal d'identidat lingüistica d'os chitans, pero no ye a suya luenga propia, y ye un argot de base castellana que ha sustituito a lo romaní.

As comunidatz chitanas se pueden clasificar a lo menos en tres brancas:

En o caso d'Espanya, s'emplega o termin calé ta referir-se a los chitans.

HistoriaEditar

 
As migracions d'o pueblo chitán a traviés d'Europa.

Dimpués de salir d'a India pasoron por Afganistán y Persia. Poco dimpués plegaban ta la costa d'a mar Caspia y t'o Golfo Persico. Un grupo emigró ta Armenia y lo Caucaso. Dende Orient Meyo una primera branca emigró ta Palestina y Echipto, y plegó ta Espanya pasando por Berberia. Una segunda branca pasó ta Grecia, trescurzando tota Europa dica plegar a la isla de Gran Bretanya. La suya entrata en Europa estió en o sieglo XV y principios d'o XVI: en 1422 en Bolonya y Roma, en 1427 en París, en 1447 en Barcelona, y en 1500 en Rusia.

Poco dimpués de contactar con a población nativa europea, empecipioron as primeras persecucions. O voivod vlaco Vlad Ţepeş los esclabizó forzando-los a treballar. Se sape que los franceses ya los perseguiban enta 1500 y los alemans en 1504. En Espanya o primer decreto de persecución data de 1499. A mayor persecución la facioron o gobierno alemán de Hitler y lo gobierno rumano d'o mariscal Antonescu en la Segunda Guerra Mundial, chitando-ne muitos t'a Mar Negra.

A fins d'o sieglo XX y principios d'o sieglo XXI presentan un creiximiento demografico muito superior a las atras nacionalidatz etnicas d'os países europeus y en bellas localidatz d'Europa oriental (por eixemplo d'o sur de Rumanía) empecipian a estar mayoritarios.

Chitans en AragónEditar

A primera referencia historica en Aragón ye d'o 12 de chinero de 1425, quan o rei Alifonso V d'Aragón atorgó un salvoconducto a "don Johan de Egipte Menor" (d'asti o nombre d'"echipcianos" u "echiptianos", y dimpués "chitanos"/"chitans") y os que con éll iban y l'acompanyaban, ta dentrar por os Pireneus y trescruzar os suyos reinos y tierras por tres meses, que fueron dimpués esviellatos.

En a Baixa Edat Meya i habió un tiempo que os aragoneses (y os europeus en cheneral) no consideraban a los chitans como vagabundos y los consideraban pelegrins respectables, que teneban cartas de credencia y salvoconductos. Recorreban os camins en colla, mandatos por un duc que leva prestichiosas recomendacions firmatas por o Papa u bell monarca, cartas que lis obriban las puertas d'as ciudatz, on podeban dar-sen vida demandando almosna, como amuestra este fragmento d'as actas municipals de Daroca de 1469:

Providieron et mandaron que el procurador de la dita ciudat de por servicio de Dios a Don Pavlo Duch de Egipto qui viene con otros egipcianos fata en numero de quaranta con bullas del Padre santo e van en penitencia e peregrinage e a los que les fara elemosina es atorgada indulgencia de la meytat de tus pecados. Mandáronle dar cinquanta reales. E atorgáronle letra certificatoria para otras ciudades

En Aragón s'esferencia entre os chitans espanyols y os chitans d'orichen centroeuropeu (ditos hongaros en aragonés), que se veyeban més a sobén mientres a Segunda Guerra Mundial y postguerra como refuchiatos que fuyiban d'a guerra y un chenodicio no reconoixito.

Actualment, a población chitana en Aragón s'estima que ye de 18.000 presonas.[3] A más gran parte i son en Zaragoza, an que viven bells 7.000. Bellas localidatz con población chitana important son Uesca (1.800), Alcanyiz (800), Epila (650), Teruel (600), Exeya (400) u Casp (400). En atros lugars como Quinto u Albalat de l'Arcebispe a población chitana ha creito muito zaguerament. En as cifras oficials no s'incluyen os chitans de Rumanía que han encomenzato a venir dende a primera decada d'o sieglo XXI.

Se veiga tamiénEditar

ReferenciasEditar

  1. (es) Ricardo Mur Saura Diccionario panicuto, con apéndice gramatical y recoplilación de textos, Alto Galligo, 2014, ISBN 978-84-934262-8-6, p.25
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  3. (es) http://www.elperiodicodearagon.com/noticias/noticia.asp?pkid=419978