Chitans
![]() |
Iste articlo ye escrito con as normas graficas EFA. Si quiers, puez aduyar cambiando a la grafía oficial de Biquipedia y sacando dimpués ista plantilla. |
Chitans Roma | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
![]() | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
![]() | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Romaní y idioma d'a rechión nativa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Islam | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
![]() |
Os chitans[1][2], zingaros[2] u romanís[2] son una etnia con orichen en o Panchab, y present en quasi totz os estatos de l'ueste d'Asia y d'Europa. Tamién bi n'ha comunidatz en o norte d'Africa y en America. Ye a mayor minoría etnica d'a Unión Europea. En Aragón tamién son conoixitos como hongaros[2] os chitans ambulants naturals d'os países d'Europa Oriental y Central.
A suya cultura presenta grans variacions seguntes o país d'acollida, pero a lo prencipio teneban totz un modo de vida nomada.
L'idioma etnico d'os chitans ye o romaní, d'a familia indoaria, pero en muitos países se n'ha perdito muito l'emplego. Por eixemplo en Espanya s'identifica o caló como sinyal d'identidat lingüistica d'os chitans, pero no ye a suya luenga propia, y ye un argot de base castellana que ha sustituito a lo romaní.
As comunidatz chitanas se pueden clasificar a lo menos en tres brancas:
- Chitans d'Europa central y oriental u "hongaros":
- Chitans tradicionals u manuches ("presonas de verdat" en romaní):
- Chitans mediterranios: en Portugal, Espanya, Occitania, Italia y Norte d'Africa.
En o caso d'Espanya, s'emplega o termin calé ta referir-se a los chitans.
HistoriaEditar
Dimpués de salir d'a India pasoron por Afganistán y Persia. Poco dimpués plegaban ta la costa d'a mar Caspia y t'o Golfo Persico. Un grupo emigró ta Armenia y lo Caucaso. Dende Orient Meyo una primera branca emigró ta Palestina y Echipto, y plegó ta Espanya pasando por Berberia. Una segunda branca pasó ta Grecia, trescurzando tota Europa dica plegar a la isla de Gran Bretanya. La suya entrata en Europa estió en o sieglo XV y principios d'o XVI: en 1422 en Bolonya y Roma, en 1427 en París, en 1447 en Barcelona, y en 1500 en Rusia.
Poco dimpués de contactar con a población nativa europea, empecipioron as primeras persecucions. O voivod vlaco Vlad Ţepeş los esclabizó forzando-los a treballar. Se sape que los franceses ya los perseguiban enta 1500 y los alemans en 1504. En Espanya o primer decreto de persecución data de 1499. A mayor persecución la facioron o gobierno alemán de Hitler y lo gobierno rumano d'o mariscal Antonescu en la Segunda Guerra Mundial, chitando-ne muitos t'a Mar Negra.
A fins d'o sieglo XX y principios d'o sieglo XXI presentan un creiximiento demografico muito superior a las atras nacionalidatz etnicas d'os países europeus y en bellas localidatz d'Europa oriental (por eixemplo d'o sur de Rumanía) empecipian a estar mayoritarios.
Chitans en AragónEditar
A primera referencia historica en Aragón ye d'o 12 de chinero de 1425, quan o rei Alifonso V d'Aragón atorgó un salvoconducto a "don Johan de Egipte Menor" (d'asti o nombre d'"echipcianos" u "echiptianos", y dimpués "chitanos"/"chitans") y os que con éll iban y l'acompanyaban, ta dentrar por os Pireneus y trescruzar os suyos reinos y tierras por tres meses, que fueron dimpués esviellatos.
En a Baixa Edat Meya i habió un tiempo que os aragoneses (y os europeus en cheneral) no consideraban a los chitans como vagabundos y los consideraban pelegrins respectables, que teneban cartas de credencia y salvoconductos. Recorreban os camins en colla, mandatos por un duc que leva prestichiosas recomendacions firmatas por o Papa u bell monarca, cartas que lis obriban las puertas d'as ciudatz, on podeban dar-sen vida demandando almosna, como amuestra este fragmento d'as actas municipals de Daroca de 1469:
En Aragón s'esferencia entre os chitans espanyols y os chitans d'orichen centroeuropeu (ditos hongaros en aragonés), que se veyeban més a sobén mientres a Segunda Guerra Mundial y postguerra como refuchiatos que fuyiban d'a guerra y un chenodicio no reconoixito.
Actualment, a población chitana en Aragón s'estima que ye de 18.000 presonas.[3] A más gran parte i son en Zaragoza, an que viven bells 7.000. Bellas localidatz con población chitana important son Uesca (1.800), Alcanyiz (800), Epila (650), Teruel (600), Exeya (400) u Casp (400). En atros lugars como Quinto u Albalat de l'Arcebispe a población chitana ha creito muito zaguerament. En as cifras oficials no s'incluyen os chitans de Rumanía que han encomenzato a venir dende a primera decada d'o sieglo XXI.
Se veiga tamiénEditar
ReferenciasEditar
- ↑ (es) Ricardo Mur Saura Diccionario panicuto, con apéndice gramatical y recoplilación de textos, Alto Galligo, 2014, ISBN 978-84-934262-8-6, p.25
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
- ↑ (es) http://www.elperiodicodearagon.com/noticias/noticia.asp?pkid=419978