Segunda Guerra Mundial

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Segunda Guerra Mundial
[[]]

A bomba atomica sobre a ciudat de Nagasaki, o 9 d'agosto de 1945.
Información cheneral
Calendata: 1 de setiembre de 1939 - 2 de setiembre de 1945
Puesto: Europa, Africa, Asia, America, Oceanía
Resultau: Victoria aliada; Desaparición d'o Tercer Reich, o nazismo, o faixismo italiano y o militarismo chaponés; creyación de l'ONU; Guerra Fría entre os Estaus Unius y a Unión Sovietica; Descolonización.
En conflicto
Potencias de l'Eixe:
Tercer Reich,
Italia,
Chapón
y atros
Aliaus:
Imperio Britanico,
Polonia
Francia,
Unión Sovietica,
Estaus Unius
China
y atros
Comandants
Adolf Hitler
Benito Mussolini
Hirohito
Winston Churchill
Edward Rydz-Śmigły
Charles de Gaulle
Iósif Stalin
Chiang Kai-Shek
Baixas
Soldatos: Mas de 8.000.000 de muertos
Civils: Mas de 4.000.000 de muertos
Soldatos: Mas de 14.000.000 de muertos
Civils: Mas de 36.000.000 de muertos
Segunda Guerra Mundial
Teatro d'operacions d'Europa y d'Africa d'o NorteTeatro d'operacions d'Africa Oriental y d'Orient MeyoTeatro d'operacions d'Asia y d'o PacificoBatalla de l'Atlantico

A Segunda Guerra Mundial estió una guerra que duró dende 1939 a 1945 entre a mayor parte d'os países independients en ixas calendatas, y en que habió batallas en Europa, Asia, Africa, America y Oceanía, con batallas en tierra, mar y aire. Dica hue, ye a guerra mas mortifera d'a Historia, con mas de 65.000.000 de muertos, en cifras conservadoras.

Tropas de l'Exercito estausunidense camín ta a placha d'Omaha Beach, en o desembarco de Normandía o 6 de chunio de 1944. Fotografía de Robert Cappa.
Junkers Ju-87, uno d'os primers avions de bombardeyo tactico d'a Luftwaffe alemana, elemento clau en a Blitzkrieg d'a Wehrmacht en as primeras anyadas d'a guerra.
Esfensas de l'Exercito britanico contra o Deutsches Afrika Korps en a Primera batalla de l'Alamein, o 17 de chulio de 1942.

As prencipals batallas estioron en Europa, norte d'Africa y en o sector de l'Oceano Pacifico.

A guerra s'inició o día 1 de setiembre de 1939 con a invasión de Polonia por o Tercer Reich, encara que atros dicen que prencipió o 3 de setiembre, con a declaración de guerra de Francia y o Reino Uniu contra o Tercer Reich. Ta atros, prencipió en China en 1937 con o clamato Incident d'o puent de Marco Polo y a invasión de China por o Chapón. Ta atros encara, a Guerra Civil Espanyola en 1936 ye una d'as guerras predecesoras d'a Segunda Guerra Mundial, como l'anexión d'Austria (Anschluss) y de Checoslovaquia en 1938 dimpués d'os ditos Pactos de Munich.

A guerra remató o 2 de setiembre de 1945 con a rendición incondicional d'o Chapón, y supuso a desaparición d'as ideyas politicas d'o nazismo en Alemanya, d'o faixismo en Italia y d'o militarismo expansionista en o Chapón. Amás, anque se creyó a Organización d'as Nacions Unidas, a Guerra Fría entre os Estaus Unius y a Unión Sovietica dividió Europa en as siguients 50 anyadas. Tamién dio un empentón a un proceso de descolonización d'os territorios colonials europeus, que rematarba en os anyos 1960. Tamién ye important porque en os clamatos Chudicios de Nuremberg y en atros similars s'asentoron las bases d'o Dreito Penal Internacional.

A Segunda Guerra Mundial estió a primer gran guerra ideyolochica d'a historia, o que explica d'una parte os variatos procesos de colaboracionismo con os ocupants alemans u italianos, d'atra parte a existencia d'una Resistencia alemana a o nazismo en plena guerra y, en fin, la direción centralizada d'os partius comunistas d'Europa por o Partiu Comunista d'a Unión Sovietica y o suyo papel en contra d'a guerra dica a Operación Barbarroya (a invasión alemana d'a Unión Sovietica) en 1941 y a favor d'a guerra contra o Tercer Reich dimpués.

Estió amás una guerra con prous crimens de guerra, comesos por toz os países, encara que os prencipals crimens de guerra y crimens contra a Humanidat estioron obra d'o nazismo, como os campos d'exterminio nazis, u o esterminio masivo d'a población chitana, chodiga (Shoah) u eslava, u grupos de población como os homosexuals, os Testimonios de Cheová u os disminuitos siquicos, amás d'atras vitimas (como bels centenars d'aragoneses refuchiatos en Francia dimpués d'a Guerra Civil Espanyola). L'exercito chaponés estió responsable de fer mortaleras en China u violacions sistematicas de mullers, un crimen tamién que l'Exercito Royo cometió sistematicament dende a suya dentrada en territorio alemán en as dos zagueras anyadas d'a guerra. Antiparte, a Luftwaffe alemana estió a primera en bombardiar poblacions civils, como en Londres u en Coventry (apareixió a expresión coventrizar una ciudat) u Rotterdam, estioron a Royal Air Force britanica y a United States Army Air Forces estausunidense os prencipals autors de bombardeyos masivos con napalm en as ciudaz alemanas, como Hamburgo u Dresde, y chaponesas, con o lanzamiento de dos bombas atomicas en Hiroshima y Nagasaki, en o primer (y dica hue, unico) uso d'una bomba atomica contra poblacions civils.

Causas d'a Segunda Guerra Mundial editar

 
Territorios perditos por Alemanya seguntes as clausulas d'o Tractau de Versailles.
Ta más detalles, veyer l'articlo Causas d'a Segunda Guerra Mundialveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Ye difícil fer una relación exacta d'as causas d'a guerra, pero ye posible recollir as causas prencipals, seguntes a mayor parte d'os historiadors, que se remontan a os zaguers momentos d'a Primera Guerra Mundial.

Istas causas son:

Tractau de Versailles y tractaus complementarios editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Tractau de Versaillesveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo Tractau de Saint-Germain-en-Laye (1919)veyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo Tractau de Trianonveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
 
A firma d'o Tractau de Versailles, en o Salón d'os Mirallos d'o castiello de Versailles, en un cuadro d'o pintor William Orpen.

En os zaguers intes d'a Primera Guerra Mundial, l'Imperio Alemán yera a o limite d'as suyas posibilidaz militars. O país yera acotolato dimpués de cinco anyadas de guerra, encara que os militars aplicoron a censura ta privar que a situación militar fuese conoixita en a retraguarda, incluyindo-ie o propio Gubierno civil. O Exercito alemán ocupaba en ixas calendatas muitos territorios en Europa, incluyindo partes de Francia y amás gran parte de Belchica.

O 27 de setiembre de 1918 l'Alto mando alemán, formato por Paul von Hindenburg y Erich Ludendorff, pidió a o suyo Gubierno un armisticio inmediato con os Aliaus, basato en as propuestas d'o president d'os Estaus Unius Woodrow Wilson, os clamatos 14 puntos. Asinas, o Gubierno alemán conoixió que a guerra yera perdita, pero no pas encara a población civil.

Con os primers contactos entre os belicherants, os Aliaus desichioron a modificación d'a estructura interna d'o rechimen politico alemán, pero os militars, con Ludendorff a o frent, s'oponioron, y Ludendorff dimitió d'o suyo cargo, afirmando publicament que Alemanya ganaba a guerra pero que a traiduría d'os civils imposibilitaba a vitoria. Naixeba asinas a falordia d'a punyalada por a espalda, uno d'os elementos mitolochicos en o futuro d'o nazismo.

As primeras noticias d'a posible paz plegoron a Kiel, a seu d'a Kaiserliche Marine, y o vicealmirant Reinhard Scheer decidió salir a combatir contra a Royal Navy por zaguera vez, ta mantener a honor militar de l'armata. Sindembargo, os marineros, que ya conoixeban as noticias d'a paz, s'oponioron, en o clamato motín de Kiel. O 4 de noviembre de 1918, os mariners formoron un Soviet, liberoron a os presos y inicioron a revolución, cantando A Internacional. A situación s'estenió a tota Alemanya, y o kaiser Guillermo II d'Alemanya abdicó. O 9 de noviembre yera proclamata a Republica y o SPD, a socialdemocracia alemana, formaba Gubierno, con a misión de negociar a paz con os Aliaus.

A insistencia de Francia en o revanchismo contra Alemanya fació que as reunions d'as negociacions d'o Tractau de Versailles se fesen en o castiello de Versailles, en o mismo salón d'os Mirallos an que se proclamó en 1871 l'Imperio Alemán dimpués d'a redota de Francia en a Guerra Franco-prusiana. Francia heba perdito en a guerra muitas vidas, y temeba a posibilidat de recuperación d'Alemanya, por o que insistió en l'aprebación de reparacions de guerra, a pagar por os alemans. Amás, os franceses ocuporon parte d'o territorio alemán, dica o río Rin (a Renania), y bels territorios en a marguin dreita d'o río.

 
Republica de Weimar: Alemanya dimpués d'o Tractau de Versailles.

Alemanya, dimpués d'enronar-se o país con as luitas revolucionarias y con l'albandono por l'Exercito alemán d'o frent de guerra, no teneba posibilidaz d'esfensa, por o que sinyó o Tractau, por o que, seguntes as clausulas suyas, o país cedeba importants territorios en Europa, amás de totas as suyas colonias en Africa, Asia y Oceanía. Alemanya cedeba:

Atras clausulas d'o Tractau impediban que a Reichswehr, l'exercito d'Alemanya, tenese mas de 100.000 soldatos, ni aviación militar ni carros de combate, y o servicio militar obligatorio fue abolito. Se consideraba que Alemanya (y os suyos Aliaus, as Potencias Centrals) yeran os unicos responsables d'a guerra, y Alemanya pagaría indemnizacions de guerra ta resarcir a d'atros países (Francia en especial) por os danyos que heba provocato en a guerra, comprendidas as pensions a os feritos y veterans de guerra.

 
A desmembración de l'Imperio Austrohongaro dimpués d'o Tractau de Trianon.

Se firmoron atros tractaus con a resta d'os perdedors d'a guerra, con clausulas pareixitas, encara que menos draconianas: o Tractau de Saint-Germain-en-Laye con Austria (que perdió toz os territorios de l'Imperio Austrohongaro que no yeran de luenga alemana); o Tractau de Trianon con Hongría; y atros con Bulgaria y Turquía.

Sí fueron duras as condicions con l'antigL'Imperio Austrohongaro:

Tamién se prohibió a unificación d'Austria con Alemanya y o servicio militar obligatorio en Austria.

A crisis d'a democracia en Alemanya editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Republica de Weimarveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

.

 
Montreal Daily Star: "Germany Quit", May 7, 1945

O 9 de noviembre de 1918, o deputado socialista Philipp Scheidemann proclamó a Republica en o palacio d'o Reichstag en Berlín; dos horas dimpués, o socialista Karl Liebknecht proclamó una Republica socialista; o mesmo día, o prencipe Maix von Baden cedió os suyos poders como zaguer canciller d'o Reich a o socialista Friedrich Hebert. I habió luchas entre os socialdemocratas moderatos y o Spartakus Bund u Liga espartaquista, l'ala ezquierda d'a socialdemocracia, y Hebert s'alió con o cheneral Wilhelm Groener, o sucesor de Erich Ludendorff como chefe de l'exercito, ta reprimir a os espartaquistas y ta no reformar l'exercito alemán. Asinas, o 23 de noviembre Hebert pidió aduya ta reprimir un motín en Berlín, reprimito con violencia, y os espartaquistas y d'atros miembros de l'ala ezquierda d'o Socialdemokratische Partei Deutschlands u SPD establioron un partiu comunista, o Kommunistische Partei Deutschlands u KPD (o suyo primer nombre estió Kommunistische Partei Deutschlands (Spartakus Bund)).

Dende chinero dica chulio, bi habió en o país una luita contra os espartaquistas, que proclamoron a Republica Sovietica de Bavera en Múnich. O 15 de chinero morioron asesinatos Rosa Luxemburg y Karl Liebknecht, y Hebert cedió o chudicio por ista represión a os tribunals militars, que dictoron sentencias muy suaves. En a represión destacó o cheneral Walther von Lüttwitz (que en 1920 colaboró en un intento de golpe d'estato, o clamato Putsch de Kapp) y o suyo Freikorps.

En istas condicions, parte d'a sociedat alemana (os sectors mas nacionalistas) pensaba que o rechimen politico establito dimpués d'o Tractau de Versailles, a Republica de Weimar, yera resultau d'una traiduría a o país por parte d'os chodigos (beluns d'os politicos d'o rechimen republicano n'eran), d'os comunistas y d'os capitalistas, coaligatos entre sí contra o pueblo alemán. Y que o Tractau de Versailles y os suyos tractaus complementarios yeran a culpa d'a situación d'Alemanya.

 
Walther Rathenau, o ministro d'Asuntos Esteriors asesinato por a extrema dreita.

Asinas, a Organización Consul, un grupo d'extrema dreita, asesinó a o ministro d'Asuntos Esteriors alemán, Walther Rathenau, o 4 de chunio de 1922, culpando-le d'a suya aproximación a os Aliaus y d'os suyos orichens chodigos. D'atros atentatos d'extrema dreita contra os moderatos enturbioron o clima politico, con sublevacions comunistas en Turinchia, Hamburgo u Saxonia. O 8 de noviembre de 1923, Adolf Hitler se sublevó en Bavera, o territorio mas dreitán d'Alemanya, en o clamato Putsch d'a Cervecería o Putsch de Múnich, en Múnich, reprimito militarment, anque estió o prencipio d'a carrera politica de Hitler y d'o suyo Nationalsocialistische Deutsche Arbeiterpartei (Partiu Nacional Socialista d'os Treballadors Alemans u NSDAP).

D'atra parte, en Alemanya habió una crisi economica d'una magnitud no existente antis, con una gran hiperinflación. O motivo estió que en 1923 no bi heban recursos economicos ta pagar as indemnizacions fixatas en o Tractau de Versailles, con a cual cosa o Gubierno alemán deixó d'abonar-las. O Gubierno francés de Raymond Poincaré y o Gubierno belga ocuporon a rechión d'o Ruhr, a rechión mas industrializada d'o país, que yera desmilitarizada, ta cobrar-se'n as indemnizacions, y os meners declaroron una vada cheneral a petición d'o Gubierno alemán, que pagaba os suyos salarios. A impresión masiva de billez de banco cheneró un proceso d'hiperinflación. O marco alemán pasó d'un cambio de 4,2 marcos por dólar estausunidense a 1.000.000 de marcos por dólar en agosto de 1923 y a 4.200.000.000.000 de marcos por dólar o 20 de noviembre: os precios cambeyaban d'hora en hora y os treballadors cobraban cada dos días ta preservar o suyo poder adquisitivo. As empresas alemanas favoreixeban a inflación, que reduceba as suyas propias deudas. S'aprobó o plan Dewes, ta escalonar o pago d'as indemnizacions, y en agosto de 1924 as tropas francesas y belgas albandonaron o Ruhr.

En 1924, a primera mesura d'o nuevo canceller, Gustav Stresemann, con a colaboración de Hjalmar Schacht, director d'o Reichsbank, y d'o ministro d'Economía Hans Luther, estió establir una nueva moneda, o rentenmark, que estabilizó a situación economica d'o país. Tamién s'estabilizó a situación d'a politica exterior alemana con a suya admisión en a Sociedat de Nacions u a firma d'un pacto de neutralidat con a Unión Sovietica, y s'albandonó a politica de desarme impuesta por o Tractau de Versailles.

Sindembargo, o proceso hiperinflacionario anterior enrunó as clases meyas alemanas, faciendo-las asinas mas receptivas a la propaganda politica nacionalista, entre a cual destacaba ya o nazismo d'Adolf Hitler. A suya propaganda destacaba as connexions entre os chodigos, os capitalistas y os comunistas, profitando amás d'a tradición antisemita anterior en o país y en Europa.

Amás, a estabilización economica dependeba d'uns factors externos a o país:

  1. Necesidat de capitals exteriors (u inversions de capital exterior) ta financiar o suyo gran deficit presupuestario. Y amás, os amprens yeran a curto plazo.
  2. Necesidat de un activo comercio internacional ta mantener l'emplego en Alemanya.

Ista situación de bonanza precaria desapareixió con a crisis de 1929, que enronó totalment a economía alemana y ubrió a puerta a l'ascenso en as eleccions d'o Nationalsocialistische Deutsche Arbeiterpartei d'Adolf Hitler, aliato con a clase d'os industials alemans, con l'antiga aristocracia nostalchica de l'Imperio Alemán y con o president d'Alemanya, que en ixas calendatas yera Paul von Hindenburg, l'antigo chefe de l'Exercito alemán mientres a Primera Guerra Mundial.

O nacionalismo expansivo editar

 
Mussolini y a Marcha sobre Roma, en 1922: o faixismo italiano prenió o poder.

Encara que a Primera Guerra Mundial estió prencipalment una guerra por motivos nacionalistas, cuasi belún d'os nacionalismos europeus logró en a guerra os suyos obchectivos, como tampoco los logró o nacionalismo chaponés. O Tractau de Versailles y os suyos tractaus complementarios no logroron asinas una autentica pacificación d'as apetencias nacionalistas, que se radicalizaron politicament, aliandose con a chicota burguesía enrunata por as crisis economicas d'as anyadas 20.

En beluns d'os países, o nacionalismo, derivato de raso en faixismo u como mero rechimen autoritario, prenió o poder, por meyo d'eleccions u por meyo de golpes d'estato, encara que en otros o sistema democratico se mantenió.

Alemanya editar

En Alemanya, dimpués d'a Primera Guerra Mundial y d'a suya redota en ixa guerra, os sectors nacionalistas d'extrema dreita s'agruporon en os Freikorps, grupos paramilitars armatos con protección y aduya de l'Exercito alemán (a Reichswehr), primero contra os grupos d'ezquierda radical y dimpués contra o mesmo rechimen democratico incarnato por a Republica de Weimar, que alavez veyeba con indiferencia (u mesmo con simpatía) as suyas accions. No estió dica 1923, con o golpe d'estato d'o Putsch d'a Cervecería en Múnich, que a Republica fue conscient d'o peligro que significaba a extrema dreita t'a supervivencia d'o sistema democratico.

Con o chudicio contra Adolf Hitler y o suyo Nationalsocialistische Deutsche Arbeiterpartei en 1924 por suya participación en o golpe chunto a Erich Ludendorff, a figura politica de Hitler destacó en Alemanya, superando asinas o suyo papel anterior como mero líder d'un partiu politico con actuación rechional restrinchita a Bavera. Prencipió asinas a suya competencia con atro grupo d'extrema dreita, encara que menos radicalizato, o Stahlhelm, Bund der Frontsoldaten, que preneba o suyo nombre d'o Stahlhelm, o casco d'acero d'os soldatos alemans d'a Primera Guerra Mundial.

En 1925, mientres a suya estancia en prisión, Hitler redactó o suyo manifiesto politico, o Mein Kampf, y estructuró o suyo partiu como una formación militarizada, basata en o Sturmabteilung (SA) dirichito en primeras por Hermann Göring y dimpués por Ernst Röhm y en a elite d'ista organización paramilitar, as Schutzstaffel (u SS) dirichita por Heinrich Himmler, encara que dende 1923 dica 1926 estioron prohibitos en o país. Contactó tamién con grupos d'ideolochía similar en o norte d'Alemanya ta expandir o suyo partiu ta Prusia y Berlín.

En as eleccions anticipadas a o Reichstag d'o 11 de setiembre de 1930, por primera vegata o Nationalsocialistische Deutsche Arbeiterpartei tenió buenos resultaus, como tamién o Kommunistische Partei Deutschlands. Os dos partius, chunto con o Stahlhelm, Bund der Frontsoldaten paralizoron l'actividat lechislativa d'a Republica de Weimar.

En 1931 o NSDAP dió atro paso mas, establindo o Frent de Harzburg con o Stahlhelm, Bund der Frontsoldaten y atros grupos nacionalistas líderatos por Franz von Papen y Hjalmar Schacht (futuros ministros nacis) y tenió 11,34 milions de votos en primera vuelta y 13,42 en segunda vuelta contra Paul von Hindenburg (18,65 en primera y 19,36 en segunda vuelta), aduyato por os centristas y os socialdemocratas, y Ernst Thälmann, candidato comunista (4,98 y 3,71 milions de votos).[1]

Asinas, en as eleccions a o Reichstag d'o 31 de chulio de 1932, o NSDAP teneba 230 escanyos (de 608 deputados) y en as eleccions d'o 6 de noviembre de 1932 teneba 196 de 584 deputados. O Stahlhelm, Bund der Frontsoldaten teneba 37 y 52.[1]

O 30 de chinero de 1933, Hitler accepta o puesto de canceller, encara que con a condición d'a celebración de nuevas eleccions. O 4 de febrero de 1933, una d'as suyas primeras mesuras ye a prohibición de bellos diarios d'ideolochía comunista u socialista. O 27 de febrero, bi ha un incendio en o Reichstag (o incendio d'o Reichstag) por un choven comunista neerlandés, encara que hue se creye que l'incendio estió obra d'os propios nazis. O 28 de febrero, hitler dicta un decreto presidencial, o Reichstagsbrandverordnung, que reduce as libertaz personals en o país, prohibindo o KPD y dando inicio a la detención d'os opositors politicos. Como en as eleccions d'o 5 de marzo o NSDAP ni tien a mayoría absoluta (nomás un 44% d'os escanyos), Hitler detiene a os deputados comunistas, con a cual cosa ya teneba o 51% d'os escanyos. O 23 de marzo, o Reichstag vota una ley que atorga plenos poders a Hitler. O 14 de chulio o Nationalsocialistische Deutsche Arbeiterpartei se converte en o unico partiu politico legal en Alemanya. O 2 d'agosto de 1934 muere o president d'Alemanya, o mariscal Paul von Hindenburg, y o puesto de president ye asumito por Hitler. Naixe asinas, encara que no haiga estado proclamato nunca oficialment, o Tercer Reich.

Austria editar

Belchica editar

Bulgaria editar

 
Bulgaria dimpués d'o Tractau de Neuilly. En color narancha, os territorios perditos.

Bulgaria, que dende a suya independencia a finals d'o sieglo XIX heba perdito muitos territorios y que salió redotada d'a suya participación en as Guerras balcanicas, prenió parte en a Primera Guerra Mundial chunto a las Potencias Centrals ta intentar recuperar-los, y estió redotada de nuevo. O suyo nacionalismo preteneba o control d'a rechión de Macedonya, a Dobrucha y partes d'a Tracia, ocupatos por pueblos eslaus amanatos a os bulgaros.

Dimpués d'a guerra, en 1919, un Gubierno d'ezquierdas, con Aleixandro Stamboliski (Partiu Campesín), prenió o poder y sinyó o Tractau de Neuilly con os Aliaus, encara que Bulgaria perdeba seguntes o Tractau a suya salida ta'a mar Echea y bels territorios en a Macedonya, ceditos a Grecia y a o nuevo país de Yugoslavia. Stamboliski fue asesinato en un sangriento golpe d'estato d'Aleixandro Tsankov (Unión Nacional) en 1923, golpe que contó con l'aduya d'o rei Boris III de Bulgaria.

O nuevo Gubierno de Tsankov fue depuesto en 1934 por un golpe d'estato d'o partiu nacionalista, populista y conservador Zveno, tamién con refirme d'o rei Boris, encara que Tsankov establió en 1932 un partiu nacionalsocialista similar al Nationalsocialistische Deutsche Arbeiterpartei d'Adolf Hitler. Antiparte, o Zveno yera amanato a o faixismo de Benito Mussolini.

Chapón editar

 
Exercicios militars de l'Exercito estausunidense en Shimoda, uno d'os tres puertos abiertos a o comercio estausunidense por a Convención de Kanagawa, en presencia d'o ninviato de l'emperador. Litografía de 1856.
Ta más detalles, veyer l'articlo Era Meichiveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo Era Taishoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo Era Showaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Encara que en o sieglo XVI o Chapón teneba contactos comercials con os prencipals países d'Europa, como Espanya, Portugal, Países Baixos, Reino Uniu u Francia, o shogun prohibió o cristianismo en o país, y tamién os contactos con os europeus, restrinchitos a una unica zona comercial en a ciudat de Nagasaki, ta comerciar con chinos y neerlandeses. A situación permaneixió asinas dica 1854, con a intervención militar d'o comodoro estausunidense Matthew Perry, que forzó manu militari l'acceptación por o Chapón d'a clamata Convención de Kanagawa. Seguntes ista convención, Chapón cedeba tres puertos a o comercio estausunidense, con extraterritorialidat ta os chudicios contra os europeus y estausunidenses, aplicando-se o Dreito nacional en cuentas d'o Dreito chaponés.

En o Chapón, ista situación, que pensaban yera insoportable y humiliant, fació que bi hese una reacción contra o poder d'o Shogunato Tokugawa. En noviembre de 1867, Yoshinovu Tokugawa, o zaguer shogun, cedeba o suyo poder, ubriendo asinas paso a a clamata Era Meichi (u Periodo Meichi u Restauración Meichi).

En o periodo Meichi, o prencipal obchectivo d'o nuevo rechimen yera a modernización d'o país. Apareixió a industria, desapareixió o feudalismo y a casta d'os samurai se transformó ta una nueva clase industrial u ta un Exercito chaponés unificato, modernizato y con armamento europeu. En 1885 s'establió o yen como moneda unificata d'o país y s'adoptó o sistema metrico decimal y en 1894 bi heban en Chapón 3.380 km de vías ferrias. S'estudioron as constitucions d'atros países ta adaptar-las a Chapón y s'invitó a o país a cientificos, militars y d'atros profesionals ya aduyar a modernizar-lo.

Tamién se firmó un tractau de mugas con l'Imperio Ruso y un acuerdo de cooperación con l'Imperio Britanico.

 
A conquista de Pekín en 1900 en una pintura chaponesa.

En 1894 o Chapón ya heba incorporato parte d'o sistema de valors occidental, incluyindo-ie o colonialismo, y atacó a China, en a Guerra Chino-Chaponesa, con a cual cosa s'anexionó a isla de Formosa en 1895. En 1900 prenió parte con as suyas tropas en a represión d'a clamata Revuelta d'os Boxers en China y l'Exercito chaponés dentró en Pekín con as tropas d'as potencias europeas.

 
Batalla de Tsushima: l'almirant Heihachiro Togo en o puent d'a suya nau.

En 1902, o Reino Uniu firmó un acuerdo d'alianza con Chapón, ta frenar l'abance de l'Imperio Ruso en a peninsula de Corea y o norte de l'Oceano Pacifico. En 1904, os rusos, seguros d'a suya victoria, facieron que o Chapón lis declarase a guerra, a clamata Guerra ruso-chaponesa. L'Armata Imperial Chaponesa y l'Exercito Imperial Chaponés redotoron a l'Exercito ruso, en batallas de gran importancia como en a batalla naval de Tsushima u o setio de de Port-Arthur, a prencipal base naval rusa en a mar Amariella.

Dimpués d'a redota rusa y d'a emerchencia de Chapón como una nueva potencia militar en Asia, Chapón ponió os suyos uellos en a suya expansión. Ta o norte ya no yera posible, porque o territorio yera ocupato por l'Imperio Ruso; ta l'este yeran os Estaus Unius y ta o sud, en as Filipinas yeran os Estaus Unius, atra potencia en expansión. Asinas, l'acción imperialista chaponesa estió enta China, en as costas d'a mar Amariella y Manchuria y ta Corea.

En 1905 Chapón sinyó con o Reino Uniu o Tractau de Portsmouth, acceptando os britanicos una sustancial ampliación d'a potencia naval chaponesa. L'Armata Imperial Chaponesa construyó modernos vaixiellos basatos en modelos occidentals. En 1907 se sinyoron d'atros alcuerdos con Francia y con l'Imperio Ruso.

En 1910 Chapón s'anexionó Corea, que estió asinas a segunda colonia d'o país, dimpués d'a isla de Formosa.

En 1912 morió l'emperador Meiji y Chapón, con o nuevo emperador, dentró en a clamata Era Taisho, convertindo-se en una potencia militar important en puertas d'a Primera Guerra Mundial.

En a Primera Guerra Mundial, Chapón fació parte d'os Aliaus, declarando a guerra a las Potencias Centrals o 23 d'agosto de 1914. Por a suya distancia d'os frents de batalla, as tropas chaponesas no participoron en a guerra terrestre, encara que sí en bellas accions contra as bases alemanas en China y en l'Oceano Pacifico, amás d'a protección de convois navals con l'Armata Imperial Chaponesa y d'o suministro de material militar. Ta evitar o suyo aislamiento, China declaró tamién a guerra a as Potencias Centrals.

Dimpués d'a guerra, en o Tractau de Vesailles, o Chapón s'apoderó d'as antigas colonias alemanas en Asia y l'Oceano Pacifico, encara que no podió apoderar-se de territorios chinos. Sí s'apoderó de bases en Manchuria que antis yeran de l'Imperio Ruso, aprofitando d'a situación causata por a Revolución rusa en o país, dentrando en Siberia ta luchar contra l'Exercito Royo. Istos beneficios pareixioron muy chicoz a os nacionalistas chaponeses, que se vulcoron en a conquiesta de China, que yera en situación de desgubierno.

 
Acto nacionalista d'exaltación patriotica en Chapón.

China, dimpués d'a proclamación d'a Republica por Sun Yat-sen en 1912 y a participación d'o país en a Primera Guerra Mundial, dentró en una situación caotica, y o país yera dominato por os clamatos sinyors d'a guerra, que controlaban partis d'o país. Bi heba dos grupos politicos que intentaban rendrezar a situación: o Kuomitang de Chiang Kai-shek, politicament conservador, y o Partiu Comunista Chino, líderato por Mao Cedong; istos dos grupos s'enfrontoron entre sí y con os sinyors d'a guerra, con os chaponeses aprofitando-se d'a situación, con a excusa de pacificar o país y protecher a os ciudadans europeus y chaponeses.

Con a situación colonial en Corea y con a intervención militar en China, o Gubierno chaponés preteneba tierras ta instalar colons chaponeses y amás, extender a suya ideolochía de superioridat racial d'os nipons en Asia, con o corolario d'o suyo dreito a dominar tot o continent. Istas teorías preparaban a lucha con Francia en as suyas colonias en Indochina, con o Reino Uniu y a suyas colonias en India y Malaisia, con os Países Baixos y as suyas colonias en Indonesia y con os Estaus Unius y a suya colonia en Filipinas. O Chapón necesitaba toz istos territorios por as suyas materias primas y alimentos (petrolio, caucho, roz...) ta mantener o suyo esfuerzo militar en China.

Espanya editar

 
Molimento a Miguel Primo de Rivera, o dictador d'Espanya (1923-1930), en Xerez de la Frontera.
Ta más detalles, veyer l'articlo Dictadura de Primo de Riveraveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo Segunda Republica Espanyolaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo Guerra Civil Espanyolaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Dimpués d'a suya redota en 1898 en a Guerra Hispano-Estausunidense a mans d'os Estaus Unius y a perdida d'os zaguers restos d'o suyo imperio colonial, Espanya se cerró en o dominio d'os territorios en Africa d'o Norte que le concedió a Conferencia d'Alchecira en 1906, que yeran o Protectorau espanyol de Marruecos, con batallas y redotas como a batalla d'o Barranco d'o Lobo u a batalla del Gurugú contra os rifenyos, causantes de disturbios internos, como a Semana Trachica de Barcelona en 1909. Asinas, Espanya no partecipó en a Primera Guerra Mundial.

Sindembargo, a implicación de l'Exercito espanyol en a continua guerra colonial fació que os militars asumiesen o creixent nacionalismo espanyol no partidario d'o sistema democratico en o país, apareixendo asinas en 1923 un golpe d'estato d'o cheneral Miguel Primo de Rivera, con refirme d'o rei Alifonso XIII, ta intentar evitar o creiximento d'o socialismo y d'o anarquismo en o país. Se creyó asinas a dictadura de Primo de Rivera.

En 1931 a situación d'o país, mesmo con pronunciamientos militars contra a Monarquía como en Chaca (sublevación de Chaca en aviento de 1930) fació que se proclamase a Segunda Republica Espanyola, dimpués d'a redota en as eleccions municipals d'o 12 d'abril de 1931 d'os partius politicos monarquicos.

A dreita politica espanyola, que no acceptaba o sistema democratico, derivó ta o faixismo con a Falange Espanyola de las JONS y José Antonio Primo de Rivera, fillo d'o dictador, dimpués de fracasar a sanjurjada d'o cheneral José Sanjurjo en 1932. O 18 de chulio de 1936, dimpués d'un golpe d'estato fracasato, prencipió a Guerra Civil Espanyola. En ista guerra, combatioron tropas d'a Wehrmacht alemana (a Lechión Condor, que bombardeyó, entre d'atros lugars, Bielsa mientres a bolsa de Bielsa) y d'o Regio Esercito italiano, en aduya d'o sublevatos.

Estonia editar

En a Primera Guerra Mundial, os alemans ocuporon Estonia, que yera parte de l'Imperio Ruso, dica noviembre de 1918. En ixas, calendatas os alemans albandonaron o país, y dentró en Estonia l'Exercito Royo sovietico. En as luchas, os estonios recebioron l'aduya d'antigos militars alemans, encuadratos en os Freikorps, amanatos a l'extrema dreita. O 2 de febrero de 1920, con o Tractau de Tartu, a Unión Sovietica reconoixeba a independencia d'Estonia.

En os anyos 20 y primers anyos 30, o país yera una democracia, con vinclos con atros países d'a mar Baltica, prencipalment con Finlandia. Sindembargo, en 1934, Estonia pasa a estar una dictadura, con o dictador Konstantin Päts, autoproclamato Riigihoida (protector d'o estato) en 1937. O Eesti Vabadussõjalaste Liit (Liga de Veterans d'a Guerra d'a Independencia), establito en 1933, era un partiu politico d'ideyas faixistas, nacionalistas y antisovieticas, que refirmó a o president Päts.

Francia editar

Con o Tractau de Versailles, Francia recuperó Alsacia y Lorena, territorios que heba perdito en 1870 con a Guerra franco-prusiana, y que yeran uno d'os obchectivos prencipals d'o nacionalismo francés, encara que Alsacia yera un territorio de luenga alemana. Amás, ta evitar a recuperación d'Alemanya y a posibilidat d'una nueva guerra, yera Francia quien insistía en as clausulas que obligaban a os alemans a o pago d'indemnizacions de guerra.

A situación interna de Francia estió en ixas anyadas 20 economicament difícil, encara que muito millor que en Alemanya. Sindembargo, o nacionalismo francés de dreita derivó ta actitudes politicas amanatas a o faixismo en bels partius y politicos franceses, como Action Française, Camelots du Roi, Croix-de-feu, Charles Maurras, François de la Rocque u Robert Brasillach. Una parte important d'istas personas estió dimpués colaboracionista en 1940-1945.

A extrema dreita, organizada en cuantas Ligas, intentó un difuso golpe d'estato mientres una manifestación convocata en París o 6 d'octubre de 1934, en os clamatos escaicimientos d'o 6 d'octubre de 1934. Iste golpe u a percepción por as ezquierdas de un golpe fallito fació que a ezquierda politica francesa s'uniese, creyando o Frent Popular francés, que ganó as eleccions de 1936, establindo mesuras de gran importancia social, como as vacacions pagatas.

Os Gubiernos d'o Partiu Radical y d'o Frent Popular no colabororon con a esfensa d'a Segunda Republica Espanyola en a Guerra Civil Espanyola, por temor a provocar un ataque d'o Tercer Reich de Hitler y d'a Italia de Mussolini.

Grecia editar

En as Guerras balcanicas de prencipios d'o sieglo XX, Grecia heba adquirito bels territorios, adquisicions completatas con o Tractau de Sèvres, seguntes o cual Turquía cedeba a Grecia bels territorios en Asia, como Esmirna, y con o Tractau de Neuilly, seguntes o cual Bulgaria cedía a Tracia Ocidental, con as costas d'a mar Echea y Tesalonica. Sindembargo, Mustafa Kemal Atatürk no acceptó o Tractau y prencipió a Guerra Greco-turca, que concluyó con os acuerdos en a Conferencia de Lausana (Tractau de Lausana) en 1923, seguntes os cuals Turquía recuperó toz os territorios que heba perdito antis.

Antiparte, bi habió en o país una reforma agraria, ta acomodar a os campesins griegos fuixitos de Turquía, d'os Balcans y d'a Unión Sovietica.

En 1924 se proclamó a Republica en o país, dimpués d'un golpe d'estato pro-monarquico fracasato d'Ioannis Metaixas, derrocando a o rei Chorche II, y o país dentró en un periodo de luchas politicas entre os venicelistas republicans d'Eleftherios Venizelos y os monarquicos. En 1935 se restablió a Monarquía, y en 1936 s'instauró o rechimen faixista d'o cheneral Ioannis Metaixas, con aduya d'o rei.

Italia editar

Letonia editar

Lituania editar

Hongría editar

Polonia editar

Reino Uniu editar

Rumanía editar

Rusia editar

Servia editar

Turquía editar

Unión Sovietica editar

Minorías no estatals editar

Eslovacos editar
Bosnios editar

Bosnia-Hercegovina fue adhibita a lo Reino d'os Serbios, Croatas y Eslovenos a fins de 1918. Mientres o gubierno d'o estato recientment constituito preneba o control de Bosnia-Herzegovina os bosnios musulmans cayoron vitimas d'os voluntarios serbios que saqueyaban o territorio. Muitos musulmans se'n fuoron ta Turquía. Una vegata que l'orden yera establito en a propaganda nacionalista serbia os musulmans yeran presentatos como galbans, maltraballas y inutils y que lis caleva rehabilitación pa recuperar a identidat serbia. En a reforma agraria de 1919 espropioron a los propietarios musulmans. Os musulmans de totas as clases socials creyan un frente unito, a Organización Yugoslava, con seu en Sarajevo. En 1929 Bosnia-Hercegovina desapareixe como entidat administrativa y ye repartita en cuatre banovinas con unas mugas que preban de deixar a los bosnios musulmans como minoritarios en cadaguna. Os musulmans no podeban influir sobre o gubierno, dominato por o centralismo serbio. Os musulmans optoron por o yugoslavismo, que lis ofreixeba un refuchio entre os nacionalismos serbio y croata.

Croatas editar

Os dirichents politicos croatas participan en o Comité nacional formato mientres a Primera Guerra Mundial en Londres, dimpués en o Consello nacional de Zagreb d'octubre de 1918. O 29 d'octubre de 1918 a Dieta proclama a independencia de Croacia y dimpués a unión a lo Reino d'os serbios, croatas y eslovenos l'1 d'aviento. A fitación d'as mugas d'o nuevo reino afecta a los croatas.

Por o norte en 1920 Hongría se vei obligata por o Tractau de Trianón a ceder o districto de Mur, habitato por croatas en o sud y una porción de Baranya (a lo sudeste de Pécs).

En o sud Yugoslavia y Italia se disputan Istria y Dalmacia. En 1919 uns voluntarios italiants prenen Fiume, y ye declarata ciudat libre. En 1920 o tractau de Rapallo atribuye Chadra, tota Istria y bellas islas d'a redolata a Italia. En 1922 a Italia faixista ocupa Fiume, feito reconoixito por Yugoslavia en 1924 por l'Alcuerdo de Roma.

Si os croatas heban estato adeptos d'o ilirismo, os serbios teneban atra conceción de Yugoslavia, considerando que conseguiban a "Gran Serbia". Os nacionalistas serbios consideraban que fendo parte Serbia d'o bando vencedor, teneban dreito a gobernar sobre os atros pueblos eslaus de Yugoslavia, que heban estato en l'Imperio Austrongaro, on no yeran independients. Dimpués de 1918 os croatas se troboron ensopinatos en una "Gran Servia", en cuenta d'a Yugoslavia que heban deseyato. En o periodo d'entreguerras amaneixió por primera vegata l'odio a los serbios, que dominaban o gubierno. O centralismo serbio fa que os croatas queden desencantatos con o ilirismo u o yugoslavismo. En 1925 ye engarcholato Stjepan Radic, cabo d'o Partiu Campesín Croata, y ye asesinato en o mesmo Parlamento en 1928. En 1933 o suyo succesor Macek tamién ye engarcholato. Ye o inte que amaneix o movimiento ustaixa un movimiento nacionalista croata d'inspiración faixista baixo a dirección d'Ante Palevic. O 9 d'octubre de 1934 os ustaixas asesinan a lo rei Aleixandre de Yugoslavia. Cuan se desfa Checoslovaquia os serbios y croatas alcuerdan creyar a Banovina Autonoma de Croacia, y una parte de Bosnia con población croata (Posavina y Hercegovina occidental sobretot) pasa a fer parte de Croacia. Macek pasa a fer parte d'o gubierno yugoslau en 1941.

O nazismo alemán editar

O militarismo chaponés editar

Inoperancia d'a Sociedat de Nacions editar

A Sociedat estió establita dimpués d'a Primera Guerra Mundial con o prencipal obchetivo de evitar una atra guerra mundial. Con ista sociedat es creyeba que os conflictos es podeban de resolver de forma diplomatica potenciando a colabolación entre os países y sin necesidat de conflictos armatos ni mortaleras. A mas a mas atros obchetivos yeran amillorar a condicions de vita en tot o mundo.

Os prencipals problemas estioron a mancanza d'un exercito propio y a dificultat ta fer asambleas chenerals, que facioron que no es podeban solucionar conclictos como a Invasión de Manchuria, a Segunda Guerra Italo-Etíope y a Guerra Civil Espanyola entre d'atros.

Alemanya deixó a sociedat en 1933, siet anyos dimpués d'a suya admisión, iste anyo tamién surte Chapón y cuatre anyos Italia, toz ellas potencias faixistas, a sociedat no podió impedir o rearme d'Alemanya, ni el expansionismo faixista y o principio d'a Segunda Guerra Mundial deixó a sociedat sin efecto. O 19 d'abril de 1946, una vegata terminata a guerra y en a suya zaguera sesión se disuelve, transfiriendo-i-e as suyas funcions, servicios, y propiedaz a l'Organización d'as Nacions Unidas, establita en a Conferència de Ialta l'anyo 1945.

Aislacionismo estausunidense editar

Os antecedents d'o conflicto editar

Invasión de Manchuria y guerra en China editar

Anexión d'Austria editar

Guerra Civil Espanyola editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Guerra Civil Espanyolaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Anexión de Checoslovaquia editar

Os países en conflicto editar

Teatros d'operacions militars editar

O desembolique d'a guerra editar

Guerra en Europa, Africa y Orient Meyo editar

Guerra en Extremo Orient y l'Oceano Pacifico editar

Consecuencias d'a guerra editar

Organización d'as Nacions Unidas editar

A Sociedat de Nacions no aconsiguió prevenir o principio d'a Segunda Guerra Mundial y una vegata teminata a guerrra, as nacions integrants y as partecipants d'a Segunda Guerra Mundial creyoron l'Organización d'as Nacions Unidas ta prevenir guerras y solucionar conflictos y problemas internacionals.

Crimens de guerra editar

Aragoneses en a Segunda Guerra Mundial editar

Bibliografía editar

  • (es) Diego Gaspar Celaya. Republicanos aragoneses en la Segunda Guerra Mundial. Una historia de exilio, trabajo y lucha (1939-1945). Prensas Universitarias de Zaragoza y o Departamento d'Educación, Cultura y esporte d'o Gubierno d'Aragón, 2010. ISBN 978-84-92582-17-4.

Se veiga tamién editar

Vinclos externos editar

Referencias editar

  1. 1,0 1,1 (es) Kinder, Hermann y Hilgemann, Werner: Atlas Histórico Mundial, Ediciones Istmo, Madrit, 5ª edición, octubre de 1971.