Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Una moneda ye a pieza feita d'un material resistent, d'ordinario un metal, que s'emplega como diners. Habitualment tienen forma de disco, encara que bi'n ha con atras formas diferents. Actualment, as monedas (chunto con os billez) fan parti de toz os sistemas monetarios modernos. Por un regular as monedas se fan servir ta bosar obchectos de menor valor, mientres que os billez s'emplegan ta bosar os de mas valor. En a mayoría de sistemas monetarios a moneda de mayor valor facial tien un valor menor que o billet de menor valor.

Tradicionalment as monedas teneban una valgua que yera equivalent a la valgua d'o metal con que se fabricaban (oro u archent, mas que mas). En os zaguers cient anyos, o valor facial d'una moneda ha estato por un regular mayor que o valor d'o metal que s'ha emplegato ta a suya fabricación; manimenos bi ha excepcions, mas que mas en periodos d'inflación, en os que o valor d'o metal ha estato mayor que o valor facil d'a moneda, fendo que as autoridaz que cudiban as monedas hesen de cambear a composición d'istas y quitar as antigas de circulación.

Historicament, s'han feito servir una gran cantidat de metals (encluyindo-ie aliacions) y atros materials (por eixemplo porcelana) en a producción de monedas ta circulación y coleccionismo.[1]

Tamién se diz moneda a la divisa de curso legal d'un estato.

Valgua d'una moneda editar

 
Una moneda d'archent de l'emperador mogol Alamgir II.

A valgua d'una moneda ta un coleccionista puet variar seguntes as condicions en que se troba, a suya importancia historica, si ye mas o menos rara, a suya calidat u o disenyo polito d'ista y o material de que ye feita. Si a moneda no tien una caracteristica que la faiga destacar, a suya valgua no será por un regular muita. As monedas feitas con metals preciosos tamién se tasan d'alcuerdo a istos factors, encara que a caracteristica mas important gosa estar a valgua de l'oro u l'archent de que son feitas. A vegadas bellas monedas conmemorativas como as fuella d'arce d'oro canadiense u as alicas d'oro estausunidenses se cuden con un valor nominal menor que a valgua d'o metal de que son feitas, ya que son monedas que no s'emplegan en a circulación y nomás tienen valor fiduciario.

A mayoría d'as monedas actuals son feitas de metal, y a suya valgua viene d'o suyo status como dinero fiduciario. Isto significa que a valgua d'a moneda ye decretata por o gubierno, y a la vegada viene determinata por o mercato libre, ya que as monedas nacionals son suchetas a cuantos factors aintro d'o mercato internacional de divisas. Iste feito fa que as monedas sían fichas que se fan servir ta bosar igual que lo son os billez, ya que o gubierno guarancia a valideza d'istas como forma d'intercambio internacional de biens u servicios en o comercio.

Alavez, as monedas pueden tener una valor fiduciaria menor que a valgua d'os metals que las composan, encara que isto nunca no se fa a esprés ni cuan se quitan as monedas ta circular, nomás ocurre dimpués mientres a historia d'ixa moneda debito a la inflación, cuan a valgua en o mercato d'os metals son mayors que o valor nominal d'a moneda. Eixemplos d'iste fenomeno son as monedas estausunidenses de dime, cuatreno, meyo dolar, y dollar anteriors a 1965, niquel y penique anterior a 1982. Como resultato d'a puyada d'a valgua d'o cobre, Estaus Unius redució a cantidat d'iste metal en as suyas monedas de penique. Dende metat de 1982 os peniques estausunidenses se fabrican con un 97,5% de cinc, cubierto con un 2,5% de cobre. As diferencias extremas entre a valgua d'as monedas y d'os metals que se fan servir ta fabricar-las fan que s'haigan de retirar d'a circulación ta evitar que a chent las funda ta quitar-ne os metals que tienen mas valor. Iste ye un eixemplo d'a lei de Gresham. De feito, a Ceca d'os Estaus Unius, ta mirar d'anticipar-se a istas practicas, quito una lei o 14 d'aviento de 2006 que criminalizaba a fundición y exportación de monedas de penique y niquel.[2] A violación d'osta lei se puet castigar con multas de dica 10.000 dólars u dica un maximo de cinco anyos en a garchola.

Historia editar

 
1/3 de estatero de Lidia.
 
Moneda d'oro d'o sieglo IV procedent de Mysia, en Anatolia.

Bi ha a-saber-las teorías sobre l'orichen d'as monedas. Una teoría diz que as monedas s'orichinoron arredol d'o 600-550 aC en Anatolia, en l'actual Turquía, y en particular en o Reino de Lidia.[3][4] Os opositors d'a teoría de Lidia se refirman en o feito de que no s'ha trobato garra moneda en o chacimiento arqueolochico de Sardis, que estió a capital de Lidia.[5] Una moneda, por definición, ye un obchecto que se fa servir ta facilitar o comercio y o intercambio de biens. Os historiadors que son a favor d'a hipotesi d'as monedas griegas de Lidia afirman que istas podeban no haberse emplegato en o comercio u a industria. As monedas d'electro (aliación d'oro y archent) no yeran standardizatas en peso y seguntes os detractors d'ista teoría yeran chapas, medallas u obchectos ceremonials emplegatos por sacerdotz,[6] mas que monedas. As mas antigas d'istas no fuoron descubiertas en Lidia, sino en l'antigo templo griego d'Efesos, una colonia d'os antigos griegos (en o que hue ye Turquía).

Atra posible teoría sobre l'orichen d'as primeras monedas de metal se troba en China. As primeras piezas conoixitas de metal ta comerciar provenients de China datan de l'anyo 900 aC y se descubrioron en una sepoltura amán d'Anyang.[7][8] Yeran replicas de bronce d'as primeras monedas chinas feitas con conchas, por o que se deciban "conchas de bronce".[9][10][11] Manimenos muitos numismaticos afirman que tanto istas como os cutiellos, palas y ixatas que emplegaban os chineses ta mercar, se pueden considerar diners, pero no monedas ya que no teneban garra marca u marcas que certificasen a suya valgua en un intercambio.[12]

Chunto con Anatolia y China, a India tamién chugó un important papel en o desembolique d'a moneda. As primeras monedas Indias fuoron cuditas arredol d'o sieglo VI aC por os mahajanapadas u reinos d'a plana Indo-Ganchetica. As monedas d'ista epoca levaban a marca de Puranas, Karshapanas u Pana.[13] Os mahajanapadas que cudiban as suyas propias monedas incluyiban Gandhara,[14] Kuntala,[15] Kuru,[16] Panchala,[17] Shakya,[18] Surasena,[19] y Surashtra.[20]

 
Dracma griego d'Echina. Anverso: País de Quelona / Reverso: ΑΙΓ(INA) y un delfín. As antigas monedas d'Echina levaban imáchens de tortugas y fuoron cuditas entre 700 y 550 aC.
 
Moneda de bronce d'Antíoco IV Epífanes, d'o sieglo II aC.

Seguntes os numismaticos as monedas mas antigas d'Europa son as d'Echina que fuoron cuditas entre o 700 y o 550 aC[21], bien por as propias chents d'Echina u por Fidón, rei d'Argos (que estió qui primero metió os estandars de peso y midas). En a Biblioteca Nacional de París, se troba una pieza unica d'estatero feito d'electro. A calendata de fabricación d'ista moneda no ye mas antiga que o 700 aC.[22]

Os antigos griegos copioron a ideya d'os anatolios (u viceversa) y la estendilloron ta comerciar con atros puestos. Debito a la colonización griega, as monedas estioron presents ascape primero por tota la mar Mediterrania y dimpués por tot o norte d'Africa (incluyindo-ie Echipto), Siria, Persia, y os Balcans.[23]

As primeras monedas de Lidia yera feitas d'electro, una aliación natural d'archent y oro a la que se gosaba adhibir tamién a vegadas arambre.[24] Ye platero que muitas d'as primeras monedas de Lidia y de Grecia yeran cuditas por particulars y yeran mas chapas que verdaderas monedas, encara que debito a o suyo numero ye evident que belunas yeran emisions oficials d'un estato, nombrando-se por eixemplo a sobén o rei Aliates de Lidia como un d'os precursors d'a cudición de moneda.[25]

A mayoría d'as primeras monedas de Lidia no teneban garra escritura, leyenda u inscripción, nomás que imáchens d'animals simbolicos. Por o tanto a calendata d'istas monedas s'alaceta mas que mas en a evidencia de que proveniban d'excavacions arqueolochicas d'o templo d'Artemis en Efeso (que estió una d'as Siete Marabillas d'o Mundo Antigo). O feito de que as primeras monedas, en as que apareixeba un tozuelo de lión, se trobasen en iste templo, y o feito de que no fuesen emplegatas en o comercio, refirma a teoría de que istas monedas fuesen en realidat chapas u medallas emplegatas por os sacerdoz d'o templo d'Artemis y que o nombre d'a persona que reculliba a medalla yera inscrito en ella. A diosa Artemis en Anatolia se deciba Potnia Theron, que significa "amant d'os animals", y o suyo simbolo yera o lión y o tigre. Un chicot porcentache d'as primeras monedas de Lidia levaban escrita una leyenda.[26]

Un atra famosa moneda d'electro, a moneda mas antiga con una inscripción que se conoce dica hue, tien o suyo orichen en Caria, Asia Menor. Ista moneda leva a inscripción griega "Phaenos emi sema" [27] que se puet transcribir como "Soi a insignia de Fanes" u "Soi o sinyal d'a luz" [28] u talment "Soi a sepoltura d'a luz" u "Soi a sepoltura de Fanes". As monedas de Fanes son conoixitas en estar as mas antigas monedas griegas, una d'istas se trobó en o templo d'Artemis en Efesos (o deposito de monedas d'electro mas antigo descubierto).

As primeras monedas feitas d'oro puro y archent fuoron cuditas por o rei Creso de Lidia, fillo d'Aliates. Un poco dimpués en a mesma rechión apareixioron os "daricos" d'oro y os "sigloi" d'archent provenients de l'Imperio aquemenida u persa.

Poco dimpués d'as primeras monedas europeas en Echina, una isla griega en l'anyo 550 aC, apareixioron monedas en Atenas y Corinto.[29] As primeras monedas romanas, yeran feitas de bronce, y apareixen en o 289 aC.[30] A primera moneda europea con numeros arabicos data de 1424 y o suyo orichen ye en o cantón suizo de Sankt Gallen.[31]

As monedas en Aragón editar

A historia d'as monedas en Aragón prencipia con as monedas iberas y plega dica hue con l'euro como moneda de curso legal en tot o país igual que en a resta d'o Estato espanyol y en atros 20 estatos de toda Europa.

Moneda ibera editar

 
Reverso d'un as de Salduie (150-27 aC).

As primeras monedas ibericas que se troban en Aragón son as procedents d'a ciudat de Celsa, posteriors a l'anyo 179 aC. Por ixas envueltas prencipiaba a cheneralizar-se l'uso d'as monedas, por o que en Aragón habioron d'importar-se materials como l'archent y l'arambre ya que no yeran prous as cantidaz que plegaban de menas como as de Parzán, en a val de Bielsa, u as de Calcena.

As monedas ibericas aragonesas s'achustaban a las normas metrolochicas y de circulación que yeran vichents en Republica Romana, estando o denario a unidat d'archent y l'as a unidat de bronce. Con a expansión d'o territorio controlato por a ciudat de Bolskan (Osca ta os romanos y actual Uesca) dimpués d'as guerras sertorianas (83 dica 72 aC) puyó a importancia d'ista ceca, estando a suyas monedas reconoixitas por a estrela que portiaban. Dimpués d'a batalla d'Ilerda, en l'anyo 49 aC, prencipian a emitir-se monedas romanas, deixando-se asinas de fabricar cuasi de tot as iberas. Feba ya bels anyos, manimenos, que muitas d'as cecas ibericas emitiban moneda con denominación latina u bilingüe como en Celsa.

Por un regular se suele representar en as monedas d'ista epoca un tozuelo d'un hombre choven en l'anverso, d'orichen griego, y en o reverso un chinete, que en bellas ocasions leva una lanza u una palma de victoria. Tamién aparareixen ya en ista epoca simbolos que permiten diferencias as distintas cecas u emisions como a luna creixient u a estrela en o caso de Bolskan. Cudioron moneda en Argón dica venticinco cecas diferents: Alaún ( , Alagón), os araticos ( , en a redolada d'o río Aranda, Arandiga u Aranda de Moncayo, os bascons (en a zona de Navarra, con capital en Bengoda), Bentian (capital d'os bentians), Belaiscom (capital d'os belos), Beligiom u Beligio (Azaila, en l'actual cabezo d'Alcalá), Belchit, Bilbilis (amán de Calatayú), Bolskan u Olskan ( , Uesca), Bornescon (enta l'actual Soria en a val de Xalón), Bursau ( , Borcha), Karauez (u Caravis, segurament Magallón), Contrebia Carbica (enta Cuenca), Contebacom Bel (en territorio d'os belos, en Botorrita), Celsa ( , Viliella d'Ebro), Damaniu (difuera de l'actual Aragón, pero en o Convento Caesaraugustano), Tamusiens (igual que l'anterior), Tergacom (Tierga), Titiacos (capital d'os titos, en la Celtiberia citerior), Turiasu (Tarazona) , Iaca ( , Chaca), Sesars ( , Sesa), Sekia ( , Exeya d'os Caballers), Ildugoite (Oliet), Lagine (en o Baixo Aragón), Nertobis (L'Almunia de Donya Godina en o cabezo Chinchón), Orosis ( , amán de Mont Albán), Otobeskem (en l'Ebro meyo, talment Mequinenza), Segaisa (l'antiga Segeda, tament en Belmont de Gracián), Salduie ( , amán de Zaragoza) y Sedeisken (probable capital d'os sedetans).

Moneda hispanorromana editar

 
Moneda romana d'Agripa de Caesaraugusta.

Con a romanización d'os territorios que forman l'actual Aragón s'estendilló por a zona a moneda hispanorromana. As tierras aragonesas se trobaban en a provincia d'Hispania Citerior y aintro d'o Convento Caesaraugustano. As monedas las emitiban os municipios y as colonias (Caesaraugusta y Celsa). Asinas o gran numero de cecas que existiban en a epoca iberica quedó reducita a unas pocas y desapareixioron d'as monedas os simbolos indichenas como l'alfabeto íbero. Ya no s'emplega en ista epoca l'archent en ta cudir moneda, sino que se fa servir o bronce ta emitir diferents monedas d'ases y os suyos divisors y bella moneda de multiplos d'iste como os dupondios y os sestercios. S'emitió como en a resta d'Hispania dende epoca de Lepido y Octavián dica a muerte de Cayo César.

En o Convento Caesaraugustano formató amás de por Aragón por as actuals provincias de La Rioja, Navarra, Leida y Guadalachara, cudiban moneda as colonias de Caesaraugusta y Celsa y os municipios d'Osca (Uesca), Osicerda (talment Osera), Bilbilis (Calatayú) y Turiaso (Tarazona). No sé sabe guaire bien porqué se deixó d'emitir en a resta de cecas ibericas aragonesas, pero lo que ye platero ye que as ciudaz que continoron emitindo moneda lo facioron enlazando con as monedas iberas que ya se i cudiban d'antis mas. En o caso de Celsa continó a emisión de monedas dende as antigas monedas bilingües entre os anyos 47 y 42 aC dica las monedas latinas. As monedas latinas d'Osca son anteriors a o 27 aC y enlazan con as ibericas a traviés d'o denario de Domicio Calvino. En Bilbilis tamién quedaban sinyals d'o pasato iberico en as primera emisions, ya que os primers ases latinos encara se marcaban con a letra iberica "bi". En Turiaso se pasa d'as monedas con a cabeza d'a ninfa Silbis enta las monedas romanas de l'anyo 2 aC. Osicerda tamién emitirá monedas bilingües arredol d'o 50 aC. A ceca ibera de Salduie deixó o suyo puesto a la colonia de Caesaraugusta, establita en o 24 aC, que substituyó a tipografía indichena por a representación d'os bueis con l'aladro y o sacerdote, simbolo d'a fundación d'a colonia seguntes o rito etrusco.

En l'anverso d'as monedas hispanorromanas apareixen retratos de personaches, por un regular l'emperador u miembros d'a familia d'iste. L'obchectivo de meter o tozuelo de l'emperador en as monedas yera que a población podese veyer-la y reconoixer-lo, asinas pues a fin yera propagandistica. A sobén apareixeba tamién una leyenda con o nombre de l'emperador, manimenos en bels casos no bi ha garra inscripción. Iste feito puet indicar que o retrato se tracta d'un politico u militar important en Hispania, por eixemplo fundador d'una ciudat, encara que no ye guaire seguro. A vegadas os emperadors apareixeban con una corona de laurel dencima d'o tozuelo y atras con o tozuelo espullato. Cuan un emperador yera muerto se le representaba con una corona radiata. Amás d'istas representacions tamién se pueden trobar atras que amostran sinyals militars, motivos relichiosos u animals como o toro, que se puet interpretar d'o culto indichena a iste animal.

D'atra man tamién i trobamos contramarcas u resellos, que son alteracions por eixemplo d'a valgua orichinal d'a moneda u atras condicions d'a suya circulación como reformas que haigan feito que cambease o suyo peso u a suya lei. Tamién puet significar que s'autorice a la suya circulación en atros territorios en os que no s'heban emitito en primeras, encara que en o caso d'as monedas hispanorromanas aragonesa no se sabe guaire bien si o suyo uso yera amugato cheograficament. Existen resellos de Tiberio en Celsa y Caesaraugusta, cabezas d'alica de significato militar en Celsa y atros puestos y alteracions d'as piezas orichinals con inicials de ciudaz como Caesaraugusta u Turiaso.

Moneda visigoda editar

 
Tremis de Leovichildo.

As zagueras monedas hispanorromanas s'emitioron en tiempos de l'emperador Caligula y dende alavez dica o reinato de Leovichildo no s'emitió moneda en a peninsula iberica. Por ixas envueltas circulaban por l'actual territorio aragonés monedas tardorromanas y aureos bizantins, mas que mas d'Honorio y Valentinián III. Os visigodos imitoron os solidos d'oro y os tremises bizantins, estando Leovichildo qui en o reino visigodo de Toledo creyó una moneda nacional con o tremis d'oro, un tercio d'o solido aureo de 1/72 en libra.

En Aragón bi heba nomás cecas en Zaragoza y en Tarazona, amás d'en Chistén y Boltanya. Zaragoza cudiba con o nombre de Cesaracosta dende tiempos de Leovichildo, apareixendo mas tardi como Cearcota. En Turiaso se cudiba con o nombre de Tirasona mientres os reinatos de Recaredo, Gundemaro, Sisebuto y Suintila y igual que Zaragoza feba servir o tipo provincial tarraconense. Ista ceca deixó d'emitir en o segundo tercio d'o sieglo VII dica a fin d'a monarquía visigoda.

Bi ha nomás cuatre eixemplars provenients d'a ceca de Cestavvi, en Chistén (encara que atros autor atribuyen istas monedas a la ceca de Zaragoza). Tamién bi heba un atra ceca perinenca en Volotania (Boltanya) en tiempos de Gundemaro que emitió tremis de 1,185 g. d'oro, con tipos d'a provincia tarraconense.

As monedas aragonesas d'o reino visigodo no yeran guaire diferents d'as que s'emitiban en a resta d'a provincia Tarraconense, estando piezas d'oro por un regular de baixa ley, con un peso meyano de 1,5 g y seguiban normas d'o dreito romano y no d'o chermanico. A ceca prencipal se trobaba en Caesaraugusta, por estar a cabecera de l'antigo convento churidico y a segundaria i yera en Turiaso, que yera amás de seu episcopal un important centro comercial. As monedas d'archent y bronce romanas se continaban emplegando en a circulación normal, mientres que as emisions d'oro, como as feitas en Chistén y Boltanya, se reservaban ta grans gastos.

Moneda en Al-Andalus editar

 
Dinar d'oro de Yahya al-Muzaffar de Saraqusta

Mientres a epoca de dominación musulmana en Aragón as monedas que gosaban circular yeran as mesmas que en tot o emirato y dimpués califato de Cordoba dica l'anyo 1031, cuan cayó ista monarquía y apareixió a Taifa de Saraqusta. En as monedas perteneixients a o emirato no se troba o nombre d'o emir, pero sí a calendata en que s'emitioron y, debito a las diferents escrituras, s'han puesto clasificar por cecas, trobando-se una d'ellas en a ciudat de Saraqusta. As monedas d'o califato se cudiban en as cecas de Qurṭuba y Madīnat al-Zahrā, apareixiendo nombres d'imams de diferents ciudaz. Asinas en a epoca de Hisam II apareixen en Saraqusta os nombres d'Abdala, Ahmed, Monzir y Suleiman y en Qalat Ayyūb o de Mohamed, en epoca d'Alcasim apareixe Yahia de Saraqusta y en epoca d'Abdala apareixe en ista mesma ciudat o nombre de Mondzir. A unidat d'ista epoca ye o dírham, equivalent a la decena parti d'un dinar d'oro.

A mayor importancia d'a ceca de Saraqusta plega con o gubierno d'a taifa d'ista ciudat. Baixa a lei d'as monedas d'oro y archent ta convertir-se en monedas de bellón (dica un 20% d'archent como maximo). Por ixas envueltas a cudición d'as monedas no ye guaire buena, estando-ne Saraqusta una excepción. En a epoca d'os tuchibís contina apareixiendo o nombre d'o imam d'a ciudat en a moneda como se feba en o califato, pero serán os Banu Hud os que deixen ista practica ta encluyir-ie os suyos propios nombres y títols. En primeras istas monedas continaban con o estilo califal y muitas d'ellas feban referencia a Hisam II como califa, encara que poquet a poquet aluenyando-se d'iste estilo, substituindo istas monedas por atras d'oro y archent mas chicorronas. En Qalat Ayyūb tamién cudió monedas Mohamed ben Suleyman en as que se feba referencia a o califa Hisam II.

Con a invasión d'os almurabitz se produce atra vegada a unificación monetaria d'Al-Andalus, estando a moneda oficial o dinar, dito por os cristianos morabetín. A tamas d'iste feito en Saraqusta continoron cudindo-se monedas taifals, bellas a nombre d'o emir Ali ben Yusuf. No son tan intresants en Aragón as monedas d'os almuades, as doblas d'oro, encara que circuloron tamién por os reinos cristianos.

Moneda medieval cristiana editar

 
Dinero de Sancho Remíriz.

As primeras cudicions medievals en o reino d'Aragón son prou relacionatas con o reino de Navarra. En ixos primers anyos prencipian a fer-se, como en a resta d'Europa, monedas de bellón, una aliación d'archent y arambre. Ista monedas prencipiarían a substituir a las antigas monedas visigodas, bizantinas y romanas, asinas como a os dirhams en as zonas musulmanas d'a peninsula. En ista epoca en Aragón tamién se cudioron monedas foranas, como as castellanas feitas en 1134 en Zaragoza por o rei Alifonso VII de Castiella. Os primers tipos d'o reino aragonés seguiban o patrón imposato por Sancho Garcés III en Nachera, con o títol de "Naiara" y l'árbol de Sobrarbe. Dende a nueva unión d'Aragón con Navarra a traviés d'a persona d'o rei Sancho Remíriz en 1076 y mientres os reinatos de Pero I y Alifonso, s'emitió moneda aragonesa en Chaca, que teneba tamién curso legal en Navarra. En tornar a cudir-se os diners de bellón navarros desapareixerá l'arbol d'as monedas ta estar substituito por a cruz patriarcal, apareixiendo a os dos cantos d'a cruz a leyenda "ARA-GON". A unidat de cuenta aragonesa yera por ixas envueltas o sueldo que se dividiba en diners, formando doce diners chaqueses un sueldo chaqués. Mientres os succesivos reis enantaban enta o sud creyoron atras cecas mas meridionals, como a de Monzón en tiempos de Pero I. Pareixe que a moneda yera escasa en istas epocas en o reino d'Aragón, por ixo circulaban tamién atras monedas foranas como os diners sanchez emititas por o rei Sancho VII de Navarra, os sueldos morlans provenients d'o Biarn u os petavinos con orichen en Piteus, amás de monedas de Barcelona y as piezas arabes d'oro.

 
Florín d'Aragón de Pero IV.

A tamas d'a unión dinastica d'Aragón con o condau de Barcelona ta formar a Corona d'Aragón, cadagún d'istos territorios continoron cudindo y fendo servir a suya propia moneda. Alifonso II cudió diners chaqueses, pero fendo una reforma en os suyos divisors, dividindo-se dende alavez en obolos u miallas y denominando-se "moneda chaquesa nueva". En zaguerías d'o sieglo XII circulaban por o reino diners y obolos de bellón, morabetins arabes (almurabiz) u castellanos d'oro y monedas foranas provenients de Castiella, Biarn y Catalunya. Estió o rei Pero II d'Aragón qui metió fin a ista anarquía monetaria, deixando como sola moneda de curso legal a moneda chaquesa y fendo que a resta hesen de tasar-se en función d'ista, ye decir con a valgua que tenesen seguntes a suya lei y talla en sueldos chaqueses. En primerías d'o sieglo XIV o dinero chaqués circulaba amplament tamién por a zona de Leida y Tortosa, por o que o rei Chaime II establió una nueva ceca en Sarinyena, que no emitió guaires diners, pero que miraba de distribuir mas facilment a producción d'a moneda. Estió Pero IV (1336-1387) qui instaló a ceca en Zaragoza, capital d'o reino, cerrando asinas o ciclo d'as cudicions chaquesas.

Os diners chaqueses que circuloron por o reino en tiempos de Chaime I se cudioron en Leida y puet estar que os que circulaban en os reinatos de Pero I y Pero II se fesen en Uesca y os de Alifonso I en Mont Aragón encara que no se sabe guaire bien. Respective a o peso d'as monedas, en tiempos de Sancho Remíriz o peso d'os diners oscilaba entre os 0,80 y 1,20 gramos y o d'as miallas entre 0,40 y 0,53 gramos, estando en tiempos de Chaime I de 0,80 a 0,90 gramos o peso d'os diners y 0,40 gramos as miallas y tornando a alcanzar o peso orichinal con Pero IV.

En muitos d'os estatos d'a Corona se cudioron monedas d'archent a imitación d'o gros francés u o groat anglés. S'emitioron tamién monedas d'oro en Sicilia, Cerdenya y Nápols. Pero IV metió en os suyos estatos una nueva moneda, o florín d'oro de Florencia, orichinario d'ista ciudat y que levaban as imáchens de Sant Chuan y a flor, emblemas d'a ciudat de Florencia. As Corz d'Aragón de 1372 s'oposoron a la substitución d'a moneda chaquesa por ista nueva divisa, por o que o rei mandó cudir os florins difuera d'as mugas d'o reino, en a ceca de Perpinyán a on ya s'heban empezato a fabricar en 1346. Asinas os florins d'oro d'Aragón nomás se cudioron en Zaragoza por un breu periodo de tres anyos d'o reinato de Pero IV y se ferían dimpues en as cecas de Perpinyán, Valencia, Barcelona, Tortosa y Mallorca dica tiempos d'o rei Ferrando o Catolico en 1483.

Moneda moderna editar

 
Meyo reyal d'archent de Ferrando II.

No bi ha guaire continidat entre a moneda medieval aragonesa y a d'o sieglo XV. O rei Chuan II cudió monedas d'oro y archent en Zaragoza y ducaus en Barceloma, pero pareixe que no emitió a moneda chaquesa, que en l'anyo 1428 heba estato lechitimata por as Corz de Teruel, viedando l'uso d'atro tipo de moneda. As monedas cuditas en Zaragoza yeran ducaus d'oro y reyals d'archent, con o busto reyal y o escudo d'Aragón como simbolos respectivament.

O rei Ferrando II cudió monedas de bellón. A ceca de Zaragoza s'esferenciaba por a letra "c" en as suyas primeras emisions que levaban o tozuelo d'o rey y un escudo trestallato con as armas de Castiella, Leyón, Aragón y Sicilia. Atras marcas de cecas yeran as inicials d'os mayestros que heban feito as monedas "s" (Sánchez), "g.s" (Gabriel Sánchez) y "l.s" (Luis Sánchez). En os ducaus apareixeba amás a mazada de Triunfator et Catolicus. Os meyos ducaus d'oro d'ista epoca se deciban "fernandins"

Dimpués de l'anyo 1506 se cuden piezas de diez, cuatre y un ducaus. Cal destacar una rariza moneda que en cuentas de seguir o tipo normal con o escudo d'Aragón, leva o escudo de Zaragoza, un castiello de dos torres con una cruz de Lorena en o centro, a marca de ceca "c" y as inicials d'un d'os Sánchez.

D'atra man o rei Ferrando, de conchunta con a suya muller Isabel I de Castiella, cudió en 1475 moneda en iste reino que no yera de curso legal en Aragón. Istas monedas como ye de dar conservaban o sistema monetario castellano establito por o rei Henrique IV, que feba servir l'oro ta a moneda castellana (castellanos) y l'archent ta os reyals y os suyos divisors. Con a lei pragmática de Medina del Campo de 1497 se miró d'unificar a moneda d'oro d'os estatos perteneixients a las dos coronas. O nuevo ducau sería una moneda d'archent de gran calidat que tendría prou importancia en toda Europa. En as piezas castellanas amaneixe tamién o escudo d'Aragón-Sicilia, chunto a o de Castiella-Leyón, os dos baixo l'alica de Sant Chuan y con a mazada de "Sub umbra alarum tuarum protege nos domine". As monedas castellanas d'os Reis Catolicos continoron emplegando-se mesmo en os reinatos de Chuana y Felipe I de Castiella, de Chuana y Carlos I de Castiella y o de Carlos I, encara que en Aragón no estió asinas.

Zaguers sieglos de moneda aragonesa editar

 
100 ducaus d'oro de Zaragoza de Chuana I y Carlos I

Dimpués d'a muerte d'o rei Ferrando II continoron cudindo moneda d'oro plata y bellón a suya filla Chuana y o fillo d'ista Carlos con a leyenda de Ioana et Karolus - Rex Aragonum. Debito a la manca de monedas d'archent, en os anyos 1518 y 1519 as Corz de Zaragoza autorizan a o tresorero Luis Sánchez ta cudir reyals y meyos reyals con o peso y lei d'os de Castiella, asinas se cambea a valgua d'o reyal d'archent y s'achusta a iste a moneda de bellón. Pocos anyos dimpués, en 1528 s'enampla d'anterior acto de Corz ta os ducaus y meyos ducaus y reyals y meyos reyals con as midas de Castiella y ta a moneda chaquesa, diners y miallas.

D'as emisions de moneda de Felipe I entre 1555 a 1598 no se sabe guaire, encara que si que apareixe en 1564 o fuero nuevo d'as Corz de Monzón respecto a la fabricación de moneda. Iste fuero determina a fabricación d'escudos d'oro como os de Castiella, encara que con as armas d'Aragón y miallas. En 1576 s'alcuerda cudir dos mil doblons y diners chaqueses en miallas dica vente mil libras. En istas monedas apareixe o nombre d'o rei en latín Philipus y o títol de Aragonum rex.

As pocas monedas que se cudioron en o reinato de Felipe II yeran d'archent, de ueito y cuatre reyals en 1611, reyals en 1611 y 1612 y meyos reyals en 1612. De Felipe III se sabe que cudió moneda d'archent recortata de 8, 4, 2 y 1 reyals en 1651 y reyals redondos y recortatos de 1652.

En o reinato de Carlos II se facioron reyals y monedas de bellón d'os tipos habituals, achustando-los a las monedas de 2 morabetins procedents de Castiella. En primerías d'o sieglo XVIII cudió dineriellos o rei Carlos III d'Aragón, dica 1710 cuan l'archiduque deixó a cadiera reyal a Felipe IV.

Felipe IV cudió bellas monedas en Aragón mientres os primers anyos d'os suyo reinato dica o 9 de chunio de 1728 cuan ordenó que no se cudise mas moneda con tipo aragonés, encara que ya feba anyos que no se feba. A moneda chaquesa mas tardana que existe ye de l'anyo 1719 y d'ixe mesmo anyo y d'o sieguient bi ha piezas de 8, 4 y 2 morabetins con a marca "z" d'a ceca de Zaragoza que siguen o sistema cheneral espanyol. A emisión de moneda en Aragón remata o 16 de chulio de 1730, por un decreto d'o rei Felipe IV (ya nomás con o títol de Felipe V d'Espanya) en que se prohibe cudir moneda en Zaragoza.

Moneda espanyola editar

 
5 pecetas

Dimpués d'as midas presas por Felipe IV ta rematar con a cudición de moneda en Aragón nunca mas no se tornó a fer moneda en o país, pasando a estar moneda de curso legal en tot o territorio nacional a moneda estatal. En ista epoca circulaban os escudos d'oro, os reyals d'archent y os cuatrenos, ochavos y morabetins d'arambre.

En 1809 Chusé I Bonaparte ordenó que todas as monedas d'oro y archent levasen a suya valgua en reyals de bellón, estando 20 en o caso de l'antigo reyal de a ueito, que pasó decir-se "duro". En istas monedas apareixeban os simbolos de Castiella, Leyón, Aragón y Navarra y l'alica d'os Bonaparte.

 
Billet de 25 centimos d'o Consello d'Aragón

En 1848 siguió en Aragón o sistema monetario cheneral con as siguients monedas d'oro o doblón de 100 reyals y 8,37 g, d'archent o duro de 20 reyals y 27,25g, con divisors de meyo duro, peceta de cuatre reyals, meya de dos y reyal y d'arambre o meyo reyal, decima, doble decima y meya decima de reyal. Os morabetins valeban tres centimos y ya en 1855 os reyals, que yeran a unidat monetaria, se dividiban en cient partis, reducindo-se a centimos os morabetins.

En l'anyo 1864 s'establió o escudo d'archent de 12 gramos, 980 miligramos y 900 milesimas de fino como unidat en toz os reinos. En oro a unidat yera o doblón (de 10, 4 y 2 escudos), en archent o duro, o escudo, a peceta y a meya peceta y en arambre o cuartiello, a decima y a meya decima.

Ye ya en 1868 cuan dimpués d'o reinato d'Isabel II s'imposa como moneda a peceta que sería a moneda de curso legal en tot o Estato Espanyol dica l'anyo 2002 cuan prencipió a emplegar-se l'euro.

Mientres a Guerra Civil bi habió en o bando republicano emisión de monedas y billez por parti de bels municipios d'Aragón, mesmo con o escudo d'o Consello Rechional d'Esfensa. En cuasi toz os casos a valgua d'istos billez y monedas yera poca.

A tamas de no cudir moneda propia en a epoca d'as pecetas se facioron bellas referencias a Aragón en as monedas como o "duro" adedicato a Aragón con a imachen d'a Puerta d'o Carmen de Zaragoza y a bailarina de Pablo Gargallo (1994) u a moneda de 2000 ptas adedicata a la "Maja Vestida" de Goya (1996).

Moneda europea editar

O Tractau d'a Unión Europea, que dentró en vigor en 1993, preveye a creyación de una Unión Economica y Monetaria con a introducción d'una moneda unica. De ella ferían parti os estatos que cumplieran una serie de condicions y se metería en circulación de forma gradual. Os estatos miembros d'a Unión Europea alcordaron o 15 d'aviento de 1995 en Madrid a creyación d'una moneda común europea - baixo a denominación d'euro - con calendata de prencipio de circulación en chinero de l'anyo 2001.

Dende l'1 de chinero de 1999, deixoron d'existir como sistemas independients as monedas d'os once estatos d'a Unión que s'aculloron a o plan d'a moneda unica, a dita zona euro: Alemanya, Austria, Belchica, Espanya, Finlandia, Francia, Irlanda, Italia, Luxemburgo, Países Baixos y Portugal y atros estatos difuera d'a Unión Europea como Mónegue, San Marino y Ciudat d'o Vaticano. L'1 de chinero de 2001 s'incorporó Grecia y dimpués bels anyos dimpués Eslovenia l'1 de chinero de 2007, Malta y Chipre l'1 de chinero de 2008, Eslovaquia l'1 de chinero de 2009, Estonia l'1 de chinero de 2011,[32] y Andorra lo ferá en 2013[33].

En Aragón como parti d'un estato d'a zona euro ista moneda precipió a circular o 1 de chinero de 2002 y ye dende alavez a moneda de curso legal en o país. As monedas que circulan son de dos y un euro y de 50, 20, 10, 5, 2, y 1 centimo d'euro.

Ya que Aragón no ye un estato independient no tien a posibilidat de cudir moneda propia, por o que actualment circulan por o territorio aragonés monedas d'os 20 estatos independients que sí que lo fan. Encara que dengún estato dica hue ha cudito moneda de curso legal que tienga bella relación con Aragón, si que ye previsto que Espanya emita monedas conmemorativas de 2€ aintro d'a suya serie adedicata a o Patrimonio d'a Humanidat en o Estato espayol con a imachen d'os dos molimentos asinas categorizatos que existen en Aragón: o mudéchar aragonés (que apareixerá previsiblement en 2020) y o macizo d'as Tres Serols (que habría d'apareixer en 2036).

Sí que s'han feito monedas conmemorativas en o estato español adedicatas a Aragón, como as dos monedas adedicatas a la Expo 2008 de Zaragoza con as imáchens d'o Pabillón Puent y a Torre de l'Augua (10€ d'archent, 2007), a moneda adedicata a o bicentenario d'a Guerra d'o Francés con as imáchens de Palafox y Agustina d'Aragón (400€ d'oro, 2008), as monedas adedicatas a Francisco de Goya (3 de 10€ d'archent, "Maja", "Vendimia" y "Garrotes", y una de 400€ d'oro, "Volaverunt" , 2010) y as monedas adedicatas a las ciudaz de Huesca (5€ d'archent, 2010), Zaragoza (5€ d'archent, 2011) y Teruel (5€ d'archent, 2011) con os suyos escudos y as suyas seus aintro d'a serie de capitals provincias espanyolas.

Bibliografía editar

  • (es) Beltrán, Antonio: Numismática antigua; Cartagena, 1950.
  • (es) Villaronga, L.: Numismática antigua de Hispania; Barcelona, 1979.
  • (es) Domínguez, Almudena: Las cecas ibéricas del valle del Ebro; Zaragoza, 1979.
  • (es) Beltrán, Antonio: Numismática antigua; Cartagena, 1950.
  • (es) Beltrán, Antonio: "Las monedas antiguas de Zaragoza"; Numisma, 20, 1956, p. 9.
  • (es) Trillmich: "Zur Münzprägung des Caligula von Caesaraugusta"; Madrider Mitteilungen, 14, 1973, p. 151.
  • (es) Mateu y Llopis, F.: Las monedas visigodas del Museo Arqueológico Nacional; Madrid, 1936.
  • (es) Beltrán, Pío: Rectificaciones y falsificaciones en las monedas visigodas; Obras completas, II, p. 121.
  • (es) García Iglesias, Luis: Zaragoza ciudad visigoda; Zaragoza, 1979.
  • (es) Calicó, F. X.: Una nueva ceca visigoda; Volotania y las posibles causas de la multiplicidad de talleres monetarios.
  • (es) Beltrán, Antonio: Una nueva ceca visigoda; Volotania. El caso de Gistau; Heraldo de Aragón, 22 y 29-VI-1980.
  • (es) Rivero, Casto M. del: La moneda arábigo-española; Madrid, 1933.
  • (es) Prieto y Vives, Antonio: Los Reyes de Taifas, estudio histórico-numismático; Madrid, 1926.
  • (es) Beltrán Villagrasa, Pío: Obras completas, II, Zaragoza, 1972: Los dineros jaqueses, su evolución y su desaparición (pp. 397–464); Notas sobre monedas aragonesas (pp. 465–533); El sueldo jaqués de cuatro dineros de plata (pp. 534–584).
  • (fr) Beltrán, Antonio y P.: Monnaies frapées au nom des Rois Catholiques; París, 1953.
  • (es) Beltrán, Antonio: "Ensayo sobre la cronología de las monedas castellanas a nombre de los Reyes Católicos"; Numisma, 7, Madrid, 1953, p. 37.
  • (es) Beltrán, Pío: Los dineros jaqueses, su evolución y desaparición; Obra completa, II, Zaragoza, 1972, p. 456.
  • (es) Beltrán, Antonio: La moneda aragonesa; CAI 100, Zaragoza, 1999. ISBN 84-95306-18-2

Vinclos externos editar

Referencias editar

  1. (en) Comprehensive list of metals and their alloys which have been used at various times, in coins for all types of purposes. Tony Clayton. Tclayton.demon.co.uk.
  2. (en) United States Mint Moves to Limit Exportation & Melting of Coins. The United States Mint.
  3. (en) M. Kroll, review of G. Le Rider's La naissance de la monnaie, Schweizerische Numismatische Rundschau 80 (2001), p. 526.
  4. (en) D. Sear: Greek Coins and Their Values vol. 2, Seaby, Londres, 1979, p. 317.
  5. (en) G. Hanfmann, pp. 73, 77. R. Seaford, p. 128, points out, "The nearly total lack of ... coins in the excavated commercial-industrial areas of Sardis suggests that they were concentrated in the hands of the king and possibly wealthy merchants."
  6. (en) "THE TYPES OF GREEK COINS" AN ARCHAEOLOGICAL ESSAY BY PERCY GARDNER 1883 p.42 "Considering these and other facts it may be held to be probable, if not absolutely proved, that priests first issued stamped coin, and that the first mints were in Greek temples.".
  7. (en) "中國最早金屬鑄幣 商代晚期鑄造銅貝-河南概況". Big5.henan.gov.cn. http://www.big5.henan.gov.cn/hngk/system/2006/08/02/010000219.shtml. Retrieved 2012-05-22. 
  8. (en) Giedroyc, Richard (2006-11-15). "The Everything Coin Collecting Book: All You Need to Start Your Collection ...". Books.google.com. http://books.google.com/books?id=RGu62yiVF8wC&pg=PT186&dq=shang+coin&lr=#PPT187,M1. Retrieved 2012-05-21. 
  9. (en) YK Kwan. "A snap shot view of The history of China by YK Kwan". Chinesechinese.net. http://chinesechinese.net/HistoryofChina.html. Retrieved 2012-05-21. 
  10. (en) "Shell Money before Qin Dynasty". Travelchinaguide.com. http://www.travelchinaguide.com/intro/focus/currency.htm. Retrieved 2012-05-22. 
  11. (en) "Shang Dynasty Economy". Encarta. Archived from the original on 2009-10-31. http://www.webcitation.org/query?id=1257013886252294. 
  12. (en) G. Davies: A History of Money: From Ancient Times to the Present Day, University of Wales Press, Cardiff, 1994, pp. 54-57, 62.
  13. (en) Se veiga P.L. Gupta: Coins, Nueva Delhi, National Book Trust, 1996, Capítol II.
  14. (en) "The COININDIA Coin Galleries: Gandhara Janapada". Coinindia.com. http://coinindia.com/galleries-gandhara.html. Retrieved 2012-05-22. 
  15. (en) "The COININDIA Coin Galleries: Kuntala Janapada". Coinindia.com. http://coinindia.com/galleries-kuntala.html. Retrieved 2012-05-22. 
  16. (en) "The COININDIA Coin Galleries: Kuru Janapada". Coinindia.com. http://coinindia.com/galleries-kuru.html. Retrieved 2012-05-22. 
  17. (en) "The COININDIA Coin Galleries: Panchala Janapada". Coinindia.com. http://coinindia.com/galleries-panchala.html. Retrieved 2012-05-22. 
  18. (en) "The COININDIA Coin Galleries: Shakya Janapada". Coinindia.com. http://coinindia.com/galleries-shakya.html. Retrieved 2012-05-22. 
  19. (en) "The COININDIA Coin Galleries: Shurasena Janapada". Coinindia.com. http://coinindia.com/galleries-shurasena.html. Retrieved 2012-05-22. 
  20. (en) "The COININDIA Coin Galleries: Surashtra Janapada". Coinindia.com. http://coinindia.com/galleries-surashtra.html. Retrieved 2012-05-22. 
  21. (en) Foto.
  22. (en) "Ancient coinage of Aegina". Snible.org. http://www.snible.org/coins/hn/aegina.html. Retrieved 2012-05-21. 
  23. (en) , C. J. (1995), Ancient history from coins, 1–4, Psychology Press. ISBN 978-0-415-08993-7.
  24. (en) Accessed December 2009.
  25. (en) A. Ramage: Golden Sardis, King Croesus' Gold: Excavations at Sardis and the History of Gold Refining, editato por A. Ramage y P. Craddock, Harvard University Press, Cambridge, 2000, p. 18.
  26. (en) "Inscriptions and Titles on ancient Greek coins". Snible.org. http://www.snible.org/coins/hn/inscriptions.html. Retrieved 2012-05-21. 
  27. (en) "Electrum stater inscribed with the name of Phanes". British Museum. 2011-09-29. http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/cm/e/electrum_stater_inscribed_with.aspx. Retrieved 2012-05-21. 
  28. (en) Newton (Num. Chron., 1870, p. 238
  29. (en) C. Kraay: Archaic and Classical Greek Coins, University of California Press, Berkeley, 1976.
  30. (en) W. Sayles: Ancient Coin Collecting III: The Roman World–Politics and Propaganda, Krause Publications, Iola, Wisconsin, 1997.
  31. (en) Early Dated Coins, vesitato en aviento de 2009.
  32. (es) La introducción del euro en Estonia (2011). Banco Central Europeu
  33. (es) Acuerdo monetario entre la Unión Europea y el Principado de Andorra. Comisión Europea. 2011