Polonia

Estau d'Europa
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000

Polonia (en polaco Polska, oficialmente Rzeczpospolita Polska) ye un país y estato d'Europa Central que fa parte d'a Unión Europea (UE), y tamién d'a OTAN, ONU, OCDE y OSCE.

Republica de Polonia
Rzeczpospolita Polska
Bandera de Polonia Escudo de Polonia
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional:
Himno nacional: Mazurek Dąbrowskiego
Situación de Polonia
Situación de Polonia
Capital
 • Población
Varsovia
1.735.442 (2014)
Mayor ciudat Varsovia
Idiomas oficials {{{idiomas_oficials}}}
Forma de gubierno Republica parlamentaria
Andrzej Duda
Donald Tusk
Independencia
 • Cristianización
 • 1ª Republica
 • 2ª Republica

966
1569
11 de noviembre de 1918
Superficie
 • Total
 • % augua
Posición 70º
312.696[1][2] km²
2,6%
Población
 • Total
 • Densidat
Posición 34º
38.478.602[3] (2015)
123 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2005)
 • PIB per capita
Posición 21º
US$ 669.000 millons
US$ 17.482
Moneda Zloty (PLN)
Chentilicio Polaco/a[4]
Zona horaria
 • en Verano
UTC+1
UTC+2
Dominio d'Internet .pl
Codigo telefonico +48
Prefixo radiofonico 3ZA-3ZZ / HFA-HFZ / SNA-SRZ
Codigo ISO 616 / POL / PL
Miembro de: UE, OTAN, ONU, OCDE, OSCE

A capital d'o país ye a ciudat de Varsovia. Polonia ye una republica, y o suyo President ye actualment Andrzej Duda; o suyo primer ministro ye Mateusz Morawiecki.

Cheografía editar

Polonia tien una superficie d'arredol de 312.696 km2, d'os cuals o 98,52 % ye tierra firme y l'1,48 % ye augua. Extendendo-se a traviés de cuantas rechions cheograficas, o país ye lo nueno mas gran per aria en Europa y lo 69 mas gran d'o mundo. Dende o punto d'envista topografico, Polonia ye diversa y tien acceso a la mar, as montanyas y lo terreno ubierto. Encara que a mayor parti d'as redoladas centrals d'o país son planas, i hai abundancia de lacos, ríos, pueyos, paúls, plachas, islas y selvas en atros puestos.

En o nordueste se troba a costa d'a mar Baltica que s'extiende dende a badía de Pomerania dica o golfo de Gdansk. A costa ye marcada per cuantos lacos costers (antigas badías que han estau aisladas d'a mar) y dunas. A costa, en gran parti dreita, ye marcada per a lacuna Szczecin, a badía de Puck y a lacuna Vistula.

As partis central y norte d'o país se troban adintro d'a plana d'o norte d'Europa. Elevando-se per dencima d'estas tierras baixas se troba una rechión cheografica que comprende cuatro districtos montanyosos de morrenas y lacos con represas de morrenas formaus mientres y dimpués d'a edat de chelo d'o Pleistoceno, en particular o Districto d'os Lacos de Pomerania, o Districto d'os Lacos de Gran Polonia, o Districto d'os Lacos de Kashubian y o Districto d'os Lacos de Masuria. Lo Districto d'os Lagos de Masuria ye o mas gran d'os cuatro y cubre gran parti d'o nord-este de Polonia. Os districtos d'os lacos forman una serie de cintos de morrenas a lo largo d'a costa sud d'a Mar Baltica.

A sud d'a plana d'o norte d'Europa se troban as rechions de Lusacia, Silesia y Masovia, que son marcadas per amplas vals fluvials d'a edat de chelo. L'extremo sud de Polonia ye montanyoso; s'extiende dende os Sudetes en o ueste dica as montanyas d'os Carpatos en l'este. A parti mas alta d'o macizo d'os Carpatos ye a cordelera de Tatras, a lo largo d'a buega sud de Polonia.

Mugas editar

Muga con Alemanya, Chequia, Eslovaquia, Ucraína, Belarrusia, Lituania y Rusia (provincia de Kaliningrado), amás de con a mar Baltica.

Clima editar

Lo clima ye por un regular templau en tot o país. Lo clima ye oceanico en lo nordueste y gradualment se torna mas calido y continental enta lo sudeste. Os veranos son por un regular calidos, con temperaturas promeyo entre 18 y 30 °C seguntes a rechión. Os hibiernos son pro fredos, con temperaturas promeyo d'arredol de 3 °C en lo nordueste y -6 °C en lo nord-este. A precipitación caye mientres tot l'anyo, encara que, especialment en l'este, l'hibierno ye mas ixuto que o verano.

A rechión mas calida de Polonia ye a Silesia Baixa (Voivodato de Silesia Baixa) en lo sudueste d'o país, an as temperaturas en o verano promeyan entre 24 y 32 °C pero pueden arribar dica 34 a 39 °C cualques días en os meses mas calidos de chulio y agosto. As ciudaz mas calidas de Polonia son Tarnów en a Polonia Menor y Wroclaw en a Silesia Baixa. As temperaturas meyas en Wroclaw son de 20 °C en verano y de 0 °C en hibierno, pero Tarnów tien o verano mas largo de tota Polonia, que dura 115 días, dende meyaus de mayo dica meyaus de setiembre. A rechión mas freda de Polonia se troba en o nord-este, arredol de l'aria de Suwalki adintro d'o Voivodato de Podlaquia, an o clima se veye afectau per os frents fredos provenients d'Escandinavia y Siberia. A temperatura promeyo en l'hibierno en Podlaquia vareya de -6 a -4 °C. Lo mayor impacto d'o clima oceanico s'alufra en Santa Cruz y a redolada costera d'a Mar Baltica dende Police dica Slupsk.[5]

Historia editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de Poloniaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Etnochenesi editar

 
Baptismo de Polonia en 966, en un cuadro de Jan Matejko.

A etnochenesi d'o pueblo polaco se troba en a fusión de tres tribus eslavas occidentals d'a cuenca d'o río Vistula: os vislans d'a rechión de Cracovia, os silingos de Silesia y os polans de Posnania, toz en a subchección d'a dinastía Piast, fundata por o rei polán Mieszko I (960-992). Mieszko se convirtió a lo cristianismo en l'anyo 966 pa privar una presión cristiana de signo chermanizador y posó un bispe en Poznan en l'anyo 968.

Boreslau I Chrobry (Boreslau o Valient) (992-1025) siguió ixa mesma politica pro-chermana, teneba buenas relacions con Otón III y casó a la suya filla con o markgraf Hermann I de Meissen. Os polans facioron mes fuerte a suya posición hechemonica entre os eslaus occidentals sozmetendo a los vislans y conquerindo a ciudat de Cracovia. En l'anyo 1000 creyó l'arcebispato de Gniezno, con churisdicción sobre os bispatos de Wroclaw, Cracovia y Kolberg, o que fació que Polonia fuese una provincia eclesiastica independient d'as provincias eclesiasticas alemanas, pendendo dreitament de Roma. En l'anyo 1002, Boreslau Chrobry crebó con a ideya universalista d'un imperio d'a cristiandat y cambeyó de politica, defendendo intreses polacos contra l'Imperio y contra Bohemia.[6] En 1025 consiguió o reconoiximiento d'o suyo títol reyal. A conversión d'os polacos a lo cristianismo creyó una falca cristiana que deixó solos a los vendos, que ya no podioron resistir a colonización alemana como antes heban feito con bravura.

Sieglos XI a XIII editar

 
Invasión mongola de Polonia (entre 1240–1241) que remató en a batalla de Legnica.

En os sieglos XI y XII, os succesors de Boreslau irán repartindo-se o reino. En o sieglo XI os ataques d'os checos, combinatos con una revuelta d'os polacos pagans, obligoron a Casimiro I de Polonia a fuyir d'o país. Casimiro I podió tornar en Polonia con l'aduya d'os alemans, y cuan tornó a reinar establió a suya capital en Cracovia, fendo una reorganización d'a ilesia con clero alemán y una reorganización d'o estato, tresladando o centro politico dende Polonia a Gran enta Polonia a Chica, mes enta lo sud, en as antigas tierras d'os croatas blancos. A importancia de Cracovia como centro politico d'os polacos se reflecta en que encara en o sieglo XIV Polonia siga conoixita en bels idiomas occidentals como "Reino de Craco", tal y como veyemos en a versión aragonesa d'o "Libro d'as Marabillas d'o Mundo".

Pero a fragmentación politica d'os polacos permitió que continase l'abance alemán, acompanyato d'una chermanización d'o territorio (ostsiedlung), sobretot en Silesia. Amés os cristianos alemans ocuporon arias luent d'as tierras alemanas a lo norte de Polonia. Se creyó o bispato de Riga en 1201 y s'organizó a Orden d'os Portaespatas, que prenió o control de Livonia y Curlandia. O duque Conrado de Mazovia fació venir a la Orden Teutonica pa que luitase en Kulmerlandia contra os prutens, y en 1224 a Orden se i establió pa convertir-los.

A l'este de Polonia, o estato de Kiev fue esminglanato en 12 prencipaus, beluns d'os cuals fuoron atacatos por os pueblos d'as estepas. Os cumans espulloron Kiev en 1203. Dimpués d'os cumans, os duenyos d'as estepas estioron os mongols, que en 1239-1242 devastoron Polonia y redotoron a un exercito polaco-alemán en a batalla de Legnica, antes d'entrar en Hongría.

O sieglo XIV editar

 
O Palacio de Wawel, seu d'a cadiera reyal. Cracovia estió a capital d'o país dende 1038 dica que se trasladó a Varsovia en 1596.

A fins d'o sieglo XIII a disgregación d'o reino fació que i hese muita anarquía politica. Os mainates polacos (l'alta nobleza) yeran totpoderosos, os szlachta (baixa nobleza) yeran furos. A monarquía s'heba tornato electiva. A ilesia catolica manteneba a unidat nacional y continaba a presión alemana. Silesia fue adhibita a lo Sacro Imperio Romano Chermanico, y en 1308 a Orden Teutonica s'heba anexionato Danzig y Pomerelia y heba tallato a Polonia l'acceso a la mar Baltica.

Os zaguers Piast, Ladislau o breu (1320-1333) y sobretot Casimiro o Gran (1333-1370), consiguioron adrezar a situación. Baixo o reinato de Casimiro o Gran, Polonia recuperó a prosperidat, acullió a inmigrants, especialment chodigos forachitatos d'Alemanya (que se convertirán en un grupo etnico chodigo nuevo con un important papel en Polonia, os askenazís). En 1349 Polonia s'ixampló con o prencipau rutén d'Halicz u Galitzia. En a capital, Cracovia, s'establió una universidat en 1364.

Unión Polaco-lituana editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Unión Polaco-Lituanaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En 1386 se desvinió o casamiento reyal d'Eudovichis, filla d'o rei de Polonia Loís d'Anchú y lo gran duque Jogaila. Jogaila se converte a lo catolicismo y fue esleito rei de Polonia con o nombre de Ladislau II Jagellón. Os lituanos y os polacos s'heban unito pa fer frent un enemigo común, a Orden Teutonica y teneban como enemigos comuns tamién a os tartres d'a Mar Negra. En 1399 muere Eudovichis y o tractau de Vilna de 1401 establió o mantenimiento indefinito d'a unión personal entre Polonia y Lituania. Ye o prencipio d'a Unión Polaco-Lituana, en a que se respectaban as diferencias entre os dos estatos, que yeran gobernatos por o mesmo rei. Esta nueva entidat representó en a suya epoca una potencia important.

 
A Unión Polaco-Lituana en 1387

En o reinato de Ladislau II Jagellón (1386-1434) os polacos, lituanos y rutens vencen a los caballers teutonicos (que heban ocupato Samotichia) en a Batalla de Tannemberg (1410). Baixo o reinato de Vytautas o Gran Ducau de Lituania s'extendilla dica plegar a la costa d'a Mar Negra.

Casimiro IV reinó dica 1492 y refirmó revueltas contra os caballers teutonicos: d'os nobles polacos en Pomerelia, d'os burgueses de Prusia y d'os marins de Danzig, (1454-1466) a guerra d'os trece anyos, que remata por a tractau de Torún, por o que Polonia recupera l'acceso a la Mar Baltica: a Orden Teutonica esdeviene vasalla d'o rei de Polonia y ha de ceder Pomerelia, Danzig y Varmia (Ermland).

L'apocheu d'a Unión Polaco-Lituana contina en o sieglo XVI. En ixe sieglo as amenazas exteriors, (alemans y tartres) son poco importants. A dinastía de Jogaila a sobén reina tamién en Hongría. En o extenso estato polaco-lituano bi ha una estabilidat y coexistencia entre catolicos, ortodoxos, protestants y chodigos. En o plan cultural bi ha una florata cultural, con penetración d'influencias d'o renaiximiento italiano. A nobleza rutena y lituana se polonizan.

A fins d'o sieglo XVI a Unión Polaco-Lituana encomienza a perder a hechemonía en Europa Centro-Oriental por a presencia en a escena de dos potencias que son puyando: l'Imperio Otomán y Moscobia, futuro Imperio Ruso.

  • Os otomans prenen o control de Moldavia (que se disputaban Hongría y Polonia), y ye o mesmo Solimán o Magnifico qui la sozmete. Tamién a costa d'a Mar Negra caye en poder otomán. En 1475 conquieren o sud d'a Peninsula de Crimea a los chenoveses que fan d'o Khanato de Crimea o suyo protectorau, y pa creyar un corredor terrestre en 1484 s'anexionan Buchac (o sud de Besarabia, que yera d'o prencipau de Moldavia) y en 1526 Jedisan, que Vytautas heba adhibito un sieglo antes a Lituania. En o corredor terrestre de Buchac y Jedisan asientan nogais. Tamién en 1526 os otomans vencen a los hongaros en Mohacs y ocupan parte d'Hongría.
  • Moscovia deixa de pagar tributo a los tartres en 1480 y encomienzan una expansión territorial: con Iván III ocupan Viazma, Briansk, Novgorod Severski, Chernigov, y Basilio III prene Smolensko en 1514.

En a zona d'a Baltica a Orden Teutonica remata de desapareixer por a secularización da Orden en 1525, convertindo-se en o suyo gran mayestre duque de Prusia y vasallo d'o rei de Polonia. En Livonia a solución se retrasa y Iván lo Terrible la invaden ocupando en 1558 Narva y Dorpat. En 1561 se decide un reparto: o grant mayestre Kettler se converte en duque de Curlandia y vasallo d'o rei de Polonia, o estato polaco-lituano s'anexiona a parte central (dita Livonia), y Suecia fa lo mesmo con Estonia, y Dinamarca con a isla de Osel, quedando pendient forachitar a los ocupants rusos.

A Unión de Lublin editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Republica d'as Dos Nacionsveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
 
A Republica d'as Dos Nacions en 1619

Sechismundo-Augusto estió o zaguer d'os Jogaila. En o suyo mandato o contexto cheopolitico d'a Unión Polaco-Lituana yera mes perigloso y caleba reforzar o estato. En 1566 se creya a dieta de Lituania a imachen y semellanza d'as institucions polacas. Tres anyatas mes tarde, as dos dietas se reunen en Lublin pa acordar un nuevo dispositivo. A nobleza de Lituania meridional (a zona poblata por rutens de l'actual Ucraína) crebaba negociacions con a nobleza d'o norte de Lituania (as actuals Lituania y Belarrusia) y demandaba a unión con a dieta polaca, feito que obtienen, y dimpués tamién fan os mainates d'o norte de Lituania. D'esta traza en 1569 se firma a Unión de Lublin, que estableix una unión pa cutio con una sola corona, un sobirán esleito en común, conservando cadagún d'os dos estatos leis, tribunals, trasoro, exercito, dinatarios, etc...pero os ciudadans de cada Estato tienen dreitos en l'atro. En 1596 Varsovia esdevient a capital unica d'o conchunto, substituyindo a Cracovia y Vilna.

En ixas envueltas a reforma luterana s'extendillaba a escape entre as minorías alemanas y en bels medios polacos. Dimpués d'o luteranismo s'extendillaba o calvinismo, plegando a tener como seguidors a una seisena parte d'a nobleza polaca, tanto a catolicos (o canciller Radciwill) como ortodoxos (os Czartoryski). Encara que i heba tolerancia a Ilesia Catolica reaccionó y os chesuitas encabezoron una fuerte contrarreforma. En 1570 creyan un colechio en Vilna que será universidat en 1578 y dedican o suyo esfuerzo a l'amostranza, a predicación y a edición de libros (traducción d'a biblia a lo polaco). Muitos nobles polacos tornan a lo catolicismo como os Radwicill. Entre os ortodoxos d'os países rutens se producen conversions a lo calvinismo y lo catolicismo, lo que fa que en 1596 se reuna una asamblea de lo clero en Brest-Litovsk en a que deciden d'acceptar l'autoridat d'o Papa de Roma pero conservando o rito bizantín. D'esta traza naixe a Ilesia Greco-Catolica u Uniata.

 
O rei Chuan III Sobieski, lideró a batalla de Viena

A la muerte de Sechismundo-Augusto, o zaguer d'os Jajellons en 1572, cal trobar atro sobirán. O primato de Polonia ye nombrato interrei mientres miran en o extranchero, (como será costumbre dica meyatos d'o sieglo XVIII). En 1573 esliyen a lo frances Henrique de Vallois, que abandona, por o que dimpués trigan a Esteban Bathory, voivot de Transilvania, que en 1575 vence a l'emperador Maximilián II. Lo sucederá Sechismundo III Vasa (1587-1632), sueco pero fillo d'una mai Jajellón y catolico, y dimpués Ladislau IV (1632-1648).

Os polacos esleyoron a Esteban Bathory. Esteban Bathory aleixa a los rusos en tiempos d' Ivan o Terrible y plega dica a rechión de Moscú. En 1582-1583 os rusos renuncian a Livonia. A la muerte d'Iván o terrible os polacos plegarán a mantener una guarnición en o Kremlin de 1610-1612 y reconquieren Smolensko, Novgorod, Severski y Chernigov, conquiestas confirmatas en 1618 por a tregua de 15 anyatas y Deulino, y reconoixitas por o tractau de Polanovo (1634), dimpués d'una nueva guerra ruso-polaca. Sindembargo contra Suecia no pueden mantener posicion, y dende 1600 os suecos preban de conseguir Livonia. En tiempos de Gustavo II Adolfo de Suecia, dende 1617 dica 1629 i habió una guerra que remató con a tregua de Altmark, en a que Suecia ocupó cuasi tota Livonia (no pas a parte sudeste, dita Livonia interior) y posicions en a costa polaco-prusiana. Dende 1635 dica 1648 Polonia se mantién en paz a la marguin d'a guerra d'as Trenta Anyatas.

Decadencia de Polonia editar

Os escayeiximientos de 1648-1676 facioron que Polonia dentrase en un proceso de decadencia irreversible. Primero estioron unas revueltas cosacas, beluns d'os cuals se farán independients de Polonia, dimpués as invasions suecas.

Revuelta cosaca editar

En 1637 esclata a lo sud de Kiev una revolución campesina y cosaca que ye esclafata por os polacos, que consiguen reforzar a suya influencia a l'ueste d'o Dniéper, endizcando encara mes a los cosacos, avezatos a autonomía y privilechios. En chinero de 1646 Bogdan Khmelnitsky se fa esleyir hetmán, mira de tener buenas relacions con os tradicionals enemigos tartres y con a suya aduya Khmelnitsky diriche una important revuelta antipolaca en 1648. Lviv ye setiato. En esta revuelta cosaca fan mortaleras de catolicos, (senyal d'identidat polaco debant d'os rutens) y d'asquenazís (que feban parte d'o sistema politico polaco). Dimpués de bellas victorias cosacas o rei de Polonia se vei obligato a fer concesions, pero a guerra contina, se plega a un inte de indefinición, bels cosacos son vencitos y se sozmeten, y Khmelnitski vei que a unica salita pa o estato cosaco independient ye posar-se baixo a protección de l'Imperio Ruso, cosa que demandó en 1652 y acceptó o zar Aleixo I dos anyatas dimpués en 1654 con l'alcuerde de Perejaslav, en o que os zaprogos acceptan a sobiranía d'o Zar y lo Zar reconoixe as libertaz y institucions d'o pueblo cosaco.

A primera guerra d'o Norte editar

Os rusos atacoron Polonia en 1653, y con aduya d'os cosacos prenen Kiev, Smolensko y Vilna. Tres anyatas dimpués a paz de Nimieza de 1656 aturan as hostilidaz porque os suecos, que son enemigos comuns d'os dos bandos, invaden Polonia dende Livonia. En guerra entre Polonia y Suecia yera una luita succesoria entre dos brancas d'a familia Vasa, (o rei de Polonia entre 1648 y 1668 yera Chuan Casimiro, d'a familia Vasa). Os suecos prenen ciudaz importants de tot o país, fueras de Danzig y Lviv. Varsovia ye presa por os suecos y recuperata por os polacos cuantas vegatas entre 1656 y 1658. O tractau d'Oliva de 1660 confirma l'abandono de Livonia a Suecia, y posa fin a la guerra d'o norte, pero ixas tres anyatas d’invasión sueca deixan senyal en a memoria colectiva polaca como "o diluvio".

Alavez o Ducau de Prusia, aliau de Suecia, deixa d'estar baixo sobiranía polaca en 1657 y consigue a cesión de territorios en a muga oriental con Pomerania.

Con tot y con ixo os polacos tornoron a fer a guerra en 1658 contra os rusos, con aduya d'os tartres. Por a tregua de Andrusovo en 1667 os polacos habioron d'abandonar Smolensko, as tierras a l'este d'o Dniéper y Kiev, cedito por dos anyatas a los rusos, pero que ya no tornará a Polonia. O Imperio Otomán invade Polonia en 1672 y asetian Lviv. Por o tractau de Sorawno en 1676 os otomans se quedan con Podolia. Polonia alavez ye un país arruinato y destruito.

Chuan Sobieski (1674-1696) será o zaguer rei polaco con cierta gloria, será un exercito polaco dirichito por Sobieski qui en 1683 creba o setio de Viena y fa fuyir a los otomans, vencitos en Kahlenberg. Dimpués Polonia, Austria y Venecia forman a Santa Liga contra l'Imperio Otomán. Os polacos encara intervendrán en Hongría, Vlaquia y Podolia. Fan dentrar a Rusia en a guerra a cambio d'a cesión de Kiev pa cutio. Polonia recupera Podolia en a paz de Karlowitz en 1699.

Segunda Guerra d'o norte editar

Chuan Sobieski ye succedito por o elector de Saxonia Frederico Augusto, pa os polacos Augusto II o fuerte (1697-1733). Ye a primera vegata que esleyen a un prencipe alemán, que amés ye un sobirán que ya reina y tien unas tropas bien preparatas.

O zar Per o Gran troba l'inte de fer a guerra contra Suecia con l'aliganza de Dinamarca, Polonia y Saxonia. En 1700 Suecia ye atacata y Carlos XII prene Copenaguen, fa retacular a los rusos dica Narva, y devanta o setio que os polacos y saxons fan en Riga. L'anyata vinient os suecos invaden Polonia, y i serán dica 1709. Amés d'os saqueyos bi ha una epidemia de peste en 1710. En 1704 Carlos XII consigue que a dieta esleiga como rei a Estanislau Leszczynski, y dimpués engalza a Augusto II dica Saxonia, obligando-lo a abdicar en 1706. Dimpués s'adreza contra Rusia y s'aliga con os cosacos de Maceppa, sindembargo os cosacos y suecos chuntos no pueden organizar-sen bien, l'exercito sueco ye esclafato en a batalla de Poltava y Carlos XII se refuchia en l'Imperio Otomán.

Pero o Gran ye o solo vencedor d'a segunda guerra d'o norte. En 1709 entra en Varsovia, on torna a meter en o trono a Augusto II. As tropas d'ocupación rusas arbitran entre as faccions polacas. A tutela rusa sobre Polonia dura dica 1733. Por o tractau de Nystad Suecia deixa a Rusia Livonia, Estonia, Ingria y o Itsmo de Carelia. A muga ruso-polaca debuixa un arco de cerclo dende Riga dica Kiev.

A la muerte d'Augusto II en 1733 bi ha dos candidatos Estanislau Leszcynski, a qui refirma Francia, y lo fillo d'Augusto II, a qui refirman Austria y Rusia. O segundo candidato será esleito baixo presión rusa por una dieta marguinal y se convertirá en Augusto III. Estanislau queda rodeyato en Dancig y fuye. A guerra de succesión polaca contina entre Francia y Austria. Por o tractau de Viena en 1738 Estanislau renuncia a Polonia.

En ixos tiempos Polonia yera una camín de penetración en tierras alemanas y una base d'a retraguarda rusa en os combates contra Prusia, por eixemplo en 1748 en zaguerías d'a guerra de Succesión d'Austria y en a guerra d'as siet anyatas (1756-1763). En 1760 l'aragonés Pedro Pablo Abarca de Boleya y Ximénez d'Urreya (o Conte d'Aranda), yera embaixador d'Espanya en Polonia.

Os repartos de Polonia editar

 
Tadeusz Kościuszko prene churamento a o rei en o mercato de Cracovia, 1794

Estanislau Augusto Poniatowski, descendient d'os Czartoryski, ye esleito rei de Polonia en 1764 y tien o refirme d'a emperadriz Catarina II. En 1767 os rusos intervienen en Polonia con enchaquia de defender a las poblacions ortodoxas. En 1768 os nobles catolicos forman a confederación de Bar contra o rei, encomenzando una guerra civil, que ye desincusa pa que interviengan as potencias d'arredol: Prusia, Austria y Rusia, que ocupan territorios en prenda, ye o que se conoix como primer reparto, confirmato o 5 de chulio de 1772 con o Tractau de Sant Petersburgo:

  • Prusia consigue una continidat territorial entre Pomerania y Prusia Oriental ocupando Pomerelia, Kulmerlandia y Varmia encara que sin ocupar Danzig ni Torún.
  • Austria s'anexiona Galitzia y Londomeria, (a rechión de Lviv, etnicament rutena y a rechión d'o sud d'a Vistula, etnicament polaca).
  • Rusia prene a Livonia interior y Polotsk, Vitebsk, Moguilev y Gomel, rechions d'o norte de l'actual Belarrusia. Rusia mantendrá a suya influencia en o reino de Polonia.

En 1773 Estanislau Augusto quiere fer reformas y estableix una comisión d'educación nacional, o primer ministerio d'Instrucción publica d'Europa, a Gran Dieta elabora una Constitución liberal, votata o 3 de mayo de 1791. Os mainates s'i oposan y piden a intervención d'as tropas rusas, cosa que permite o segundo reparto de Polonia, confirmato por o tractau de Grodno o 22 de chulio de 1793:

  • Prusia prene Posnania y as rechions de Lodz y Ccestochowa, Dancig y Torún.
  • Rusia prene Minsk con Belarrusia central, Polesia, Volinia oriental y Podolia, tierras habitatas por rutens.

En marzo de 1794 bi ha una insurrección que resiste tanto a prusianos como a rusos pero ye vencita y o 24 d'octubre se produce o tercer reparto:

Estanislau Augusto abdicó o 25 de noviembre de 1795. As tres potencias firman o 26 de chinero de 1797 un tractau que proclama a fin de Polonia, finis Poloniae:

Como s'ha reconoixito que ye menister d'abolir tot o que pueda remembrar a existencia d'o reino de Polonia, a denominación de reino de Polonia será d'astí enta debant y de pa cutio suprimita

O Gran Ducau de Varsovia editar

Napoleón vence en 1086 a los prusianos y en 1807 a los rusos con l'aduya d'as lechions polacas de Friedland. En a paz de Tilsit con o zar Aleixandre I constituye o gran Ducau de Varsovia como estato vasallo de Francia con territorios de Prusia habitatos por polacos, (corresponde a las partes prusianas d'o segundo y tercer repartos de fueras d'a redolada de Byalistok y Dancig y una parte d'o primer reparto).

A denominación de "Gran Ducau de Varsovia" estió porque as denominacions de Polonia u reino de Polonia yeran poco diplomaticas, y molestaban a Rusia, potencia con a que s'heba firmato a paz, y una d'as potencias que s'heban repartiu Polonia heban firmato o 26 de chinero de 1797 un tractau que proclamaba a fin de Polonia y aboliban a suya denominación.

En 1809 Austria ye derrotata en Wagram y ye obligata a ceder a lo gran Ducau a suya parte en o tercer reparto y una parte d'o primer reparto (Zamosc, pus Tarnopol ye cedito a Rusia).

As tropas polacas d'o Gran Ducau de Varsovia son capitaneyatas por o sobrín d'Estanislau Augusto, Joseph Poniatowski (muerto en 1813), y participan en as campanyas napoleonicas de Rusia y Espanya. En os Setios de Zaragoza combatió a Lechión d'a Vistula.

Os polacos dimpués d'o Congreso de Viena editar

En o Congreso de Viena de 1815 se produce o seiseno reparto de Polonia. Aleixandre I ye sinyor d'o Gran Ducau de Varsovia y ye obligato a tornar Posnania y Torún a Prusia, Tarnopol a Austria y fer de Cracovia una ciudat libre. O gran Ducau baixo sobiranía rusa recupera a denominación de Reino de Polonia, encara que tamién ye conoixito como Reino d'o Congreso.

Dende 1815 os polacos tienen una historia diferent seguntes dependan de l'Imperio Ruso, de l'Imperio Austriaco u d'o Reino de Prusia. A cultura polaca ye millor tractata en l'Imperio Austriaco, mes respectuoso con as minorías y con una monarquía catolica. En l'Imperio Ruso y en Prusia a cultura polaca se veyerá menazata por campanyas de rusificación u chermanización.

Os polacos en l'Imperio Ruso editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Reino d'o Congresoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
 
Reino de Polonia, 1815-1830

Os polacos son a mayoría en o Reino de Polonia, y bi ha minorías rutenas en a rechión de Chelm y lituanas a lo norte de Suwalki, pero tamién bi ha polacos en Rusia occidental que antes heban estato d'a Unión Polaco-Lituana: a redolata de Vilna, y polacos ixemenatos por Belarrusia, Volinia y Podolia, on son l'aristocracia d'a tierra.

As primeras anyatas de rechimen ruso son tranquilas. O delegato d'Aleixandre I ye o suyo chirmán Constantín, casato con una polaca. En 1818 se creya una universidat en Varsovia, seguindo funcionando a de Vilna. Bi ha sociedaz secretas d'oposición antirrusa. O movimiento revolucionario d'o sieglo XIX plega t'o reino. A fins de 1830 bi ha una revolución en Varsovia y s'extendilla por tot o país. O 25 de chinero de 1831 a dieta proclama a caita d'o zar Nicolau I y nombra un gubierno nacional de 5 miembros. Dende febrero de 1831 bi ha una guerra entre polacos y rusos, coincidindo con una insurrección en Lituania. Os rusos esclafan a revuelta polaca. O 7 de setiembre o cheneral Paskievitch obliga a Varsovia a capitular. Ye nombrato gobernador de Polonia en 1832, prene mesuras contra os polacos como cerrar a Universidat de Varsovia. Fuera d'o Reino de Polonia fa una represión crudel con execucions, deportacions ta Siberia, traslado d'a nobleza polaca ta o Caucaso, cierre d'a universidat de Vilna y uso d'a luenga rusa en as escuelas y tribunals.

O rechimen autoritario podió evitar o contachio revolucionario de 1845 y duró dica a muerte de Nicolau I en 1855 y de Paskievitch en 1856. Dimpués d'a guerra de Crimea encomienza en o Reino de Polonia una liberalización con o cheneral Gortchakov y dimpués o polaco Wielopokski en en 1861-1862 sindembargo a liberalización creya impaciencia y en 1863 bi ha una insurrección en Varsovia que s'extendilla ta Lituania en mayo. Dimpués d'estar esclafato o movimiento en 1864 bi ha unatra represión, mes dura encara. As reformas de 1861-1862 son anulatas, cambían o nombre de Reino de Polonia por País d'a Vistula, se rusifica a universidat de Varsovia y se persigue l'amostranza d'o polaco. A ilesia catolica tamién ye reprimita, en son confiscatos os biens, os monesterios son cerratos, as asociacions relichiosas son disueltas y os bispes deportatos u encarcelatos (no en queda garra entre 1870 y 1872). En meyo de Varsovia construyen una seu ortodoxa.

Dende 1882 a presión se relaxa, amaneixen partius politicos: Liga Nacional (1886), Partiu Nacionaldemocrata (1897), Partiu socialista polaco (1892) y Partiu socialdemocrata. En as eleccions de 1906 a la primera duma, dimpués d'a revolución rusa de 1905 os 36 escanyos d'os países d'a Vistula van a los nacionaldemocratas y 20 polacos son esleitos en a Rusia occidental.

Os polacos en Prusia editar

Os polacos de Prusia son ciudadans prusianos y dende 1871 ciudadans de l'Imperio Alemán, esto lis da obligacions militars y tamién dreito a voto. En o Reichstag bi ha deputatos polacos.

Os gubiernos de Berlín fomentan a chermanización con a escuela y l'exercito y trayen pobladors alemans a los países polacos baixo control alemán, encara que con alto coste. Os polacos son capaces de mantener-se como pueblo diferent mantenendo las suyas propiedaz, a suya luenga y a suya relichión, y tamién tienen mayor creiximiento demografico. En o zaguer tercio d'o sieglo XIX o progreso industrial traye miners polacos ta l'Alta Silesia (on a lo prencipio no se mezclan guaire con os polacos autoctonos) y obrers polacos ta la cuenca d'o Rhur.

Os polacos de l'Imperio Austriaco editar

A parte de Polonia baixo poder de l'Imperio Austriaco prene o nombre de Galitzia. Cracovia ye proclamata como ciudat libre en o congreso de Viena (a Ciudat libre de Cracovia), y s'organiza como republica. En a Galitzia occidental a mayor parte d'a población ye polaca y catolica. En a Galitzia oriental a mayoría d'a población ye rutena y uniata pero una minoría polaca tien o poder politico, muitos d'os nobles propietarios d'as tierras son polacos.

A nobleza polaca ye bien acollita por os Habsburgo, coinciden en estar catolicos, y os Habsburgo los aprecian por o suyo grau de civilización. Os polacos de Galitzia no tienen tanto deseyo de fer-sen independients como en l'Imperio Ruso, y i habrá politicos polacos que plegarán dica cargos altos.

A republica de Cracovia ye ocupata de 1836 a 1841. O 22 de febrero de 1846 un gubierno Cracovián proclama una insurreción cheneral que s'extendilla por tota Galitzia, pero os campesins rutens se rebelan contra os nobles polacos. Os austriacos intervienen, esclafan a sublevación popular, posan fin a las mortaleras y s'anexionan Cracovia. Dos anyatas mes tarde bels polacos de Galitzia participarán en a insurreción hongara de 1848-1849.

En 1860 o polaco de Galitzia genor Goluchowski ye nombrato primer ministro de l'imperio. En 1860 o estatuto de Galitzia reconoix o polaco como luenga oficial. Os polacos dominan a dieta de Galitzia. As universidaz de Cracovia y Lviv atrayen a los polacos de Rusia y Prusia. Dende 1867 Galitzia fa parte de Cisleitania dentro de l'Imperio Austrohongaro, ye dicir, no pende d'a parte hongara de l'imperio. En o parlamento de Viena os polacos conservadors forman un partiu de gubierno.

A Primera Guerra Mundial editar

En 1914 bi ha polacos en os exercitos alemán, austrohongaro y ruso. En 1915 os imperios centrals ocupan os países d'a Vistula, dependient de l'Imperio Ruso y se'n reparten l'administración: os alemans en Varsovia y os austriacos en Lublin. As potencias centrals quieren fer que os polacos luiten contra os rusos. Pilsudski s'alista en l'exercito austriaco y aduya a la formación d'un exercito polaco pro-austriaco. En 1916 os emperadors austriaco y alemán prometen a los polacos a creyación d'un estato polaco con monarquía herediaria y constitucional. A campanya de reclutamiento de 1917 no tien exito, y o mesmo Pilsudski, desencantato, ye engarcholato en Magdeburgo. En chinero de 1917 s'instituye un consello d'estato polaco, que dimite en chulio. En setiembre lo sucede un Consello de rechencia, encara en vigor en 1918.

En Estatos unitos o president Wilson propone una Polonia independient con acceso a la mar dimpués d'a campanya pro-polaca d'Ignacy Paderewski. En 1917 un Comité nacional polaco s'aplega en París. Dende mayo de 1918 un exercito polaco participa en os combates en Francia. A Revolución Rusa permitió a los polacos obtener a independencia.

Reconstrucción de Polonia editar

Seis meses dimpués a guerra remata y se fa a reconstrucción de Polonia prenendo como base l'antigo "reino d'o congreso". O 14 de noviembre de 1918 o consello de rechencia estituito en 1917 transmite os poders a Pilsudski, engarcholato bels días antes, y esdevient o comandant en cap de l'exercito polaco. Mientres aguardan a conclusión d'o tractau de paz os Aliaus estableixen l'enlace con Varsovia vía Dancig a traviés de territorio alemán. Unen a lo exreino Polonia a l'inte a Galitzia occidental, esgallata d'Austria con a creyación de Checoslovaquia.

O 19 de chinero de 1919 se constituye un gabinet d'unión nacional baixo a presidencia de Paredewski, con a participación d'os polacos que heban luitato en occident. Dimpués celebran eleccions en o exreino de Polonia y Galitzia occidental que conducen a la formación d'un parlamento u Dieta, completata con os deputatos polacos de l'antigo Reichstag alemán y d'o antigo parlamento de Viena, (encara quedaba en suspensión a situación d'a Galitzia oriental). O 20 de febrero s'adopta a primera Constitución.

Dan como prioridat a formación d'un exercito polaco.

O problema d'as mugas editar

O gubierno bolchevique yera en disposición de recuperar os territorios perditos por Rusia a mesura que se retirasen as tropas alemanas. A retirata d'os alemans yera una imposición de l'armisticio de l'11 de noviembre de 1918. L'11 de febrero de 1919 l'exercito polaco se troba debant de l'Exercito Royo en Brest-Litovsk, y lo refusa ta l'este. Pinsk y Grodno son ocupatos, y o 20 d'abril de 1919 Jócef Piłsudski dentra en Vilna. En agosto os polacos son ya a l'este de Minsk y han conquiesto a Galitzia oriental a los ucraineses.

En o tractau de Versalles d'o 28 de chunio de 1919 os Aliaus trazan una muga entre Alemanya y Polonia seguindo o prencipio d'as nacionalidaz: o corredor polaco con Pomerelia y a mayor parte de Posnania son ceditas a Polonia, quedando Prusia Oriental aislata. Danzig, que ye una ciudat de mayoría alemana en ixe corredor ye declarata ciudat libre. Quedan dos zonas d'etnicidat problematica en as que celebrarán referendums: O territorio de Marienweder y Allenstein que tienen una población polaca luterana y o l'Alta Silesia, con población chermanizata en a Edat Meya pero on plegoron inmigrants polacos pa treballar en as menas, que se sumoron a los polacos autoctonos.

A parte d'a muga con Alemanya os Aliaus s'encargarán dimpués de debuixar a muga oriental, quedando tamién en suspenso a situación de Teschen, disputato con Checoslovaquia, y que será resuelto por reparto o 28 de chulio de 1920, mientres a guerra polaco-sovietica.

O secretario d'Estato d'o Foreign Office britanico en ixe tiempo, Lord Curzon, recibio o encargo de trazar a muga oriental de Polonia encluindo os territorios historicos de mayoría polaca y indiscutiblement polacos. Fació o suyo treballo en aviento de 1919 (Linia Curzon), pero os suyos resultatos no fuoron acceptatos por os nacionalistas polacos, que reclamaban Galitzia Oriental y Volinia, habitatas por ucraineses y atros territorios habitatos por belarrusos, amanando-se a las mugas de 1772.

Dende fins de 1918 en l'Alta Silesia topetan dos organizacions clandestinas, a POW (Polska Ornacicja Wojskowa) y bandas de guerrillers alemans. Dimpués d'enfrentamientos, os Aliaus deciden en febrero de 1920 administrar un plebiscito. Un exercito de 15000 hombres reemplaza a las tropas alemanas. O plebiscito d'o 20 de marzo de 1920 da 707000 votos a Alemanya (fendo votar a 120.000 alemans silesians que viviban fuera), y 478000 pa Polonia. En mayo as tropas regulars polacas preban de prener o control, pero os guerrillers alemans contraatacan. Intervienen os Aliaus y a Sociedat de Nacions o 20 d'octubre de 1921 decide a división de l'Alta Silesia.

A Guerra polaco-sovietica editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Guerra polaco-sovieticaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
 
Propaganda polaca en a Guerra polaco-sovietica. O cartel diz "Estricallar a o bolchevique"

En abril de 1920 lanzan una ofensiva con a colaboración de l'ucrainés Petliura y prenen Kiev o 6 de mayo. O Exercito Royo reaciona a l'inte y Mijaíl Tujachevsky abanza por Belarrusia y Iegorov y a Caballería de Semyon Budyonny abanza en dirección ta Galitzia. Os polacos retaculan en toz os frents. Os royos deixoron que os lituanos ocupasen Vilna. En l'inte que o Exercito Royo ye en a muga de Prusia oriental se celebra o plebiscito d'os districtos de Marienwerder y Allenstein, o 17 de chulio de 1920, y a mayoría prefiere depender d'Alemanya. Tamién se produce o reparto d'o territorio de Teschen entre Polonia y Checoslovaquia y o retoque d'a muga en Zakopane por decisión d'os Aliaus, y encara que os polacos lo acceptan, Checoslovaquia no permite o transporte d'armas ta Polonia cuan o 9 d'agosto o Exercito Royo s'amana ta Torún.

Os polacos lanzan una contraofensiva o 12 d'agosto con refirme de Francia y con gran exito, (o "miraglo d'a Vistula"). O Exercito Royo se bate en retirata. O 9 d'octubre de 1920 o cheneral Lucjan Z.eligowski ocupó Vilna. O 12 d'octubre se firman os alcuerdes previos de paz que conducen a lo tractau de Riga d'o 18 de marzo de 1921. A nueva muga ruso-polaca ye muito a l'este da Linia Curzon, y ye un poquet mes buena pa os polacos que a d'o reparto de 1793. A metat d'os territorios habitatos por belarrusos son baixo sobiranía polaca y l'atra metat baixo sobiranía sovietica. En chinero de 1922 Vilna queda anexionata a Polonia y os Aliaus lo reconoixen en marzo de 1923.

Polonia d'entreguerras editar

O mariscal Jósef Pilsudski estió a prencipal fegura politica d'a Polonia d'entreguerras, heba dirichito as operacions militars contra l'Exercito royo en a Guerra Polaco-Sovietica y yera mariscal dende 1920. A constitución polaca de 17 de marzo de 1921, inspirata en a III Republica Francesa no li pareixeba adecuata. A crisis economica en a que caye Polonia en 1926 lo permite fer un golpe de Estato en mayo de 1926. A lo prencipio ye bien recibito por os socialistas y os sindicatos. A presidencia ye acomandata a lo suyo amigo Moscicki, pero en a practica Pilsudski fa de dictador refirmando-se en l'exercito. En 1935 proclama unatra constitución muito autoritaria. A la muerte de Pilsudski lo succede a ditadura militar d'o mariscal Rydz-Smigly, prencipal dirichent d'os exercitos, y lo coronel Jósef Beck, ministro chermanofilo d'Afers Exteriors, antigos colaboradors de Pilsudski. En 1938 o rechimen militarista polaco encara teneba buenas relacions con Alemanya, a la que heba aduyato en a desmembración de Checoslovaquia obligando-la a ceder o 30 de setiembre a parte ueste de Teschen.

A Segunda Guerra Mundial en Polonia editar

En marzo de 1939 Alemanya reclama o corredor de Danzig. Hitler proposa que Dancig siga adhibito a lo Reich encara que permaneixendo economicament en Polonia, y tamién reclama un corredor entre Pomerania y Prusia Oriental. O gubierno polaco se niega.

O 23 d'agosto os ministros Molotov y Ribbentrop firman un pacto de no agresión chermano-sovietico en Moscú, con un protocolo secreto que preveye repartir-se Polonia y permitir a la URSS embadir atros países: Finlandia, Estonia, Letonia, y norte de Rumanía pa recuperar Besarabia.

As tropas alemanas trescruzan a muga polaca l'1 de setiembre a las 5:45 d'o maitín, plegando en a linia Narew-Vistula-San o día 16. A l'atro'l día l'exercito sovietico invade as provincias orientals de Vilna, Volinia y Galitzia. Por haber abanzato mes d'o previsto os alemans, se firma unatro protocolo secreto o 23 de setiembre. As mugas se fixan por a linia Curzon, pero con Vialystik y Prcemysl a los sovieticos. Os alemans permiten que os sovieticos invadan tamién Lituania y deixan que amés ocupen Vucovina d'o norte. Varsovia capetula o 27 de setiembre.

 
En rematar a Segunda Guerra Mundial, os territorios en gris fuoron transferitos a Polonia por a Unión Sovietica y os rosas por parti d'Alemanya

As autoridaz sovieticas fan una gran limpieza etnica de polacos en os territorios que controlan: un millón y meyo de polacos de Belarrusia y Ucraína son deportatos ta Cazaquistán y Siberia, y en primavera de 1940 fan una gran mortalera d'oficials polacos prisioneros (a mortalera de Katyn, con mes de 4.000 asasinatos).

O Reich s'adhibe l'antigo corredor de Posnania que heba estato d'Alemanya dica 1914 pero tamién d'amplas zonas d'o centro de l'actual Polonia. O cantón sudoriental de Polonia forma o general government, administrato dreitament por os alemans. O gobernador cheneral tien a seu en Cracovia.

En os territorios anexionatos os 9 millons de polacos conviven con os alemans venitos d'a URSS y d'os territorios ocupatos por os sovieticos: alemans d'a Mar Baltica y d'a Mar Negra. Os alemans preboron de forachitar a los polacos d'o corredor de Posnania pero no podioron organizar bien a expulsión.

En o Gubierno cheneral viven 12 millons de polacos y os alemans prenen o poder de l'administración y deixan a los polacos funcions subalternas. Os intelectuals, os oficials de l'exercito, os integrants d'a estructura administrativa son ninviatos a campos de concentración. A población chodiga ye obligata a concentrar-se en Guettos, y dende os Guettos será ninviata a Campos d'exterminio. Bi ha una resistencia polaca, AK (Armia Krajowa).

O gubierno polaco en o exilio ye primero en Rumanía y dimpués en Londres, dirichito primero por o cheneral Sikorski, muerto en 1943. Soldados polacos refuchiatos pasan dende Francia dica Anglaterra en 1940 y luitan en l'exercito britanico. En 1941 por un tractau entre Sikorski y Moscú se forma un exercito polaco en a URSS baixo o mando de Wladyslaw Anders, formato por prisioners de guerra y deportatos d'as rechions aneixionatas belarrusas y ucrainesas. Dende a URSS pasan ta Irán y dende Irán ta Occident en 1942, y luitarán en Montecassino y Francia.

 
Sepoltura d'un soldato polaco en a Sublevación de Varsovia. En a batalla, que duró 63 días, murioron mas de 200.000 personas.

Atro tercer exercito polaco se formará en a URSS en 1943, a división Kosciuszko, que entra en Polonia antes que os sovieticos estableixcan o 22 de chulio de 1944 o Comité de liberación nacional en Lublin, comité concebito por Moscú como a prefiguración d'o futuro gubierno polaco, diferent d'o gubierno en o exilio que refirman os angleses y americanos.

O 1 d’agosto de 1944 os sovieticos plegan a lo barrio de Praga, en a marguin dreita d'a Vistula, chusto a lo canto de Varsobia, que ye en a marguin ezquierda. A AK provoca una insurreción cheneral que os alemans tardan 9 días en esclafar, con 250.000 victimas polacas. Os sovieticos no aduyoron a los habitants de Varsovia y no abanzoron pon, preferindo que as fuerzas polacas hostils a ellos en o futuro s'enfeblisen.

En febrero de 1945 Gran Bretanya abandona a Polonia a la suya suerte. A URSS consigue que os Aliaus consideren a linia Curzón como muga seria y pa cutio. Por atra part os sovieticos proposan que a muga chermano-polaca se situe en a linia Oder-Neisse.

En chunio de 1945 Stanislas Mikikajczyk, cabo d'o partiu campesín polaco y succesor dica noviembre de 1944 accepta participar en un gubierno provisional d'unidat nacional chunto con Boreslaw Vierut. Os puestos clau l'Interior y Defensa son asignatos a los comunistas, como se desveniba en toz os países d'o frent oriental. As eleccions chenerals previstas en a Declaración sobre a Europa liberata no se fan dica chinero de 1947, serán falseyatas y darán a victoria a los comunistas d'o Partiu Obrero Polaco.

En chulio i habió discusions mes concretas sobre os cambios de mugas entre Alemanya y Polonia. Os angleses y americanos acceptoron que os sovieticos deixasen baixo administración polaca a parte d'a suya zona d'ocupación situata a l'este d'a linia Oder-Neisse, pero sin acceptar que significase que deixase de fer parte d'Alemanya. Si que deixoron que a URSS imposase o suyo criterio en Prusia Oriental.

Dende meyatos de 1945 en os territorios d'Alemanya a l'este d'a linia Oder-Neisse: Stettin, Neumark de Brandemburgo y Baixa Silesia se forachita a los alemans que no heban fuito antes de l'abance sovietico de chinero de 1945. As rechions que heban estato adhibitas a lo Reich tornoron a tener a suya población polaca. A minoría alemana quedó reducita a la de bellas zonas rurals de Silesia, on bi heba una población mezclata que seguntes as circumstancias se consideran alemans u polacos. En os territorios ocupatos a los alemans asientan a polacos repatriatatos que heban estato deportatos ta Siberia u Cazaquistán, u atros polacos forachitatos d'os confins de Belarrusia u Ucraína, u mesmo treballadors polacos d'Europa Occidental. Tot esto creba as estructuras tradicionals d'a sociedat polaca.

A postguerra y periodo comunista editar

 
Gomułka con Leonid Breznev en Alemanya Oriental

Chusto dimpués d'as eleccions de 1947 Mikolajczyk abandona Polonia temendo por a suya vida. Wladyslaw Gomulka ye alavez en o cobalto d'o Partiu Comunista (que, dende 1948 será o Partiu Obrero Unificato de Polaco, POUP). As reservas que amuestra enta a colectivización de l'agricultura y a suya concepción d'a vía polaca enta o socialismo fan que Stalin lo acuse de titismo. Por ixo en 1948 Wladyslaw Gomulka ye substituito por Boreslaw Vierut, miembro d'o KCHB que fa tot o que dicen en Moscú. Gomulka será engarcholato a fins de 1951 dica fins de 1954.

O deterioro d'as condicions de vida fa que i haigan revueltas en Poznan en chunio de 1956. Kruschov da lo poder de nuevo a Gomulka en octubre, pero as reformas no sirven, a situación economica contina degradando-se y o rechimen se torna muito autoritario. A fins de 1970 exclatan revueltas en bellas ciudaz. Gomulka ye substituito por Edward Gierek, que será 10 anyatas en o poder. En a decada de 1970 i habrá inversions financiatas por Occident que no servirán y rematarán en un gran endeudamiento. En 1976 as huelgas de Radom y atros puestos conducen a la creyación d'o Comité de defensa d'os treballadors (KOR) primera organización obrera no comunista y que prefigura o que será Solidarnosc. En octubre de 1978 Karol Wojtyla, cardenal-arcebispe de Cracovia, ye esleito Papa y prene o nombre de Chuan-Pavlo II. A ilesia catolica polaca en sale enfortita.

 
Polonia fa parti d'a OTAN dende 1999 y d'a Unión Europea dende 2004

A prencipios de verano de 1980 o pre d'os alimentos puya de sopetón y bi ha huelgas en tot o país. Lech Wałęsa diriche a luita dende os astillers de Gdansk. Gierek dimite en setiembre. Se funda a confederación Solidarnosc y ye reconoixita legalment en octubre. En octubre o lider d'o POUP ye o cheneral Jarucelski. O rechimen comunista pasa por una crisis, y Jarucelski proclama o 13 d'aviento de 1981 o estato de guerra. Se prohibe a confederación Solidaridat y engarcholan a los suyos dirichents. O estato d'emerchencia remata en 1983, bi ha amnistías en 1984 y en 1986. En 1988 as autoridaz encomienzan o dialogo y bi ha mesas redondas en 1989. En as eleccions de chunio d'ixe mesmo anyo, Solidarnosc triunfa con o 35% d’os escanyos d'a Dieta que no yeran reservatos a lo POUP, y 99 escanyos sobre 100 en o senau. Se fa un reparto de poder: Jarucelski ye esleito president d'a República en chulio y se nombra en agosto primer ministro a Tadeus Mazowiecki, conseller de Lech Wałęsa.

O 14 de noviembre Alemanya y Polonia firman un tractau que garantiza a intanchibilidat d'a muga establita en l'Oder-Neisse. O 9 d’aviento resulta esleito president d'a Republica Lech Wałęsa.

En 1993 as eleccions lechislativas dioron mayoría a los excomunistas y a lo Partiu campesín polaco.

Organización politico-administrativa editar

Voivodatos editar

Administrativament Polonia se trestalla en 16 rechions clamatas voivodatos, correspondients a territorios historicos:

Abreviadura Voivodato nombre (polaco) escudo superficie
(en km²)
población[7] capital
Mapa
ZP Pomerania Occidental Zachodniopomorskie   23.032 1.697.500 Szczecin  
PM Pomerania Pomorskie   18.293 2.183.600 Gdańsk
LB Lubusz Lubuskie   13.985 1.008.400 Gorzów Wielkopolski[8]
Zielona Góra[9]
DS Silesia Baixa Dolnośląskie   19.948 2.904.700 Wrocław
OP Opole Opolskie   9412 1.061.000 Opole
SL Silesia śląskie   12.294 4.731.500 Katowice
WP Polonia Mayor Wielkopolskie   29942 3.355.300 Poznan
KP Cuyavia y Pomerania Kujawsko-Pomorskie   17.970 2.069.200 Bydgoszcz[8]
Toruń[9]
LD Łódź Lódzkie   18.223 2.607.400 Łódź
WM Varmia y Masuria Warmińsko-Mazurskie   24.202 1.428.400 Olsztyn
DT Mazovia Mazowieckie   37.715 5.128.600 Varsovia
PD Podlaquia Podlaskie   20.180 1.207.700 Białystok
SK Santa Cruz Swiętokrzyskie   11.672 1.295.900 Kielce
DL Lublin Lubelskie   25.115 2.197.000 Lublin
MA Polonia Menor Małopolskie   15.141 3.245.600 Cracovia
PK Subcarpacia Podkarpackie   17.890 2.096.700 Rzeszów

Diez ciudaz mas importants editar

As diez ciudaz mas importants son:

Puesto
(2020)
Nombre en polaco Nombre en aragonés 1992 2002 2011 Voivodato
1.  
Warszawa
Varsovia 1.644.515 1.671.670 1.700.612 Mazovia
2.  
Kraków
Cracovia 744.032 758.544 757.611 Polonia Menor
3.  
Łódź
Łódź 838.367 789.318 728.892 Łódź
4.  
Wrocław
Wrocław 640.663 640.367 630.131 Silesia Baixa
5.  
Poznań
Poznan 582.919 578.886 554.696 Polonia Mayor
6.  
Gdańsk
Gdańsk 461.680 461.334 460.276 Pomerania
7.  
Szczecin
Szczecin 416.402 415.399 410.131 Pomerania Occidental
8.  
Bydgoszcz
Bydgoszcz 383.568 373.804 363.926 Cuyavia y Pomerania
9.  
Lublin
Lublin 350.377 357.110 349.103 Lublin
10.  
Białystok
Białystok 274.095 291.383 294.001 Podlaquia

Cheografía humana y sociedat editar

Demografía editar

A suya población ye de 38.633.912 habitants (2004), en una superficie de 312.685 km², con una densidat de población de 123,5 hab/km².

Población por nacionalidaz y etnias editar

Ta más detalles, veyer l'articlo polacosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

S'estima que en 1990 os polacos etnicos yeran 36.700.000 d'os 37.930.000 habitants de Polonia, y s'estima que as minorías autoctonas no polacas que i heba en 1990 yeran 800.000 alemans, 190.000 belarrusos y 185.000 ucraineses. Os caixubos son bels pocos mils y son consideratos como polacos por o gubierno.

Gastronomía editar

 
O bagel tien o suyo orichen en Polonia.

A cocina polaca ha evolucionau a lo largo d'os sieglos pa tornar-se muit eclectica a resultas d'a historia de Polonia. A cocina polaca comparte muitas similituz con atras cocinas centroeuropeas, especialment l'alemana y l'austriaca, asinas como as tradicions culinarias chudía, francesa, italiana y turca.

Os platos poloneses gosan estar ricos en carne, especialment tocín, pollo y vetiella (seguntes a rechión), verduras d'hibierno y especias. Tamién ye caracteristico l'emplego de cuantos tipos de fideus, entre os que destaca lo kluski, asinas como cerials como kasha y una variedat de pans como lo bagel de fama mundial. A cocina polaca ye abundant y fa servir muita crema y uegos. As birollas festivas, como a cena de Nueit de Nadal u lo desayuno de Pascua, pueden tardar días en preparar-se en a suya totalidat.

Lo plato prencipal gosa incluyir una ración de carne, como rustiu, pollo u kotlet schabowy (chulla de tocín empanizada), verduras, guarnimiento y ensaladas, incluyida a surówka (tuberclos desmenuzados con limón y zucre). Os acompanyamientos gosan estar trunfas, roz u cerials. As birollas concluyen con un postre como sernik (tarta de queso), makowiec (masa de simients d'ababol) u napoleonka (tarta de crema).

Os platos nacionals poloneses son bigos; pierogi; kielbasa; kotlet schabowy (chulla empanada); golabki (ruellos de col); zrazy (roulade); pieczen (rustiu);zupa ogórkowa (sopa agra de pepino); zupa grzybowa (sopa de fongos); zupa pomidorowa (sopa de tomate); rosól (una variedat de caldo de carne); zurek (sopa de segal agro); barszcz y chlodnik entre atros.

As bebidas alcoolicas tradicionals incluyen l'hidromiel, muit difundiu dende o sieglo XIII, a biera, o vin y o vodka. A primera mención escrita d'o vodka en o mundo proviene de Polonia. As bebidas alcoolicas mas populars en l'actualidat son a biera y o vin, que substituyioron a lo vodka, mas popular en os anyos 1980-1998. Lo té sigue estando común en a sociedat polaca dende o sieglo XIX, mientres que o café se bebe muito dende o sieglo XVIII. Atras bebidas de consumo frecuent incluyen sucos minerals, refrescos popularizaus per as cadenas de birolla rapida dende zaguerías d'o sieglo XX, asinas como suero de leit, leit agra y kéfir.

Cultura editar

Esportes editar

 
Tomasz Majewski en preba de tirada de peso.

Os esportes mes practicatos son o fútbol, l'atletismo, o baloncesto, os esportes d'hibierno y os esportes de motor.

Bibliografía editar

Vinclos externos editar

Referencias editar

  1. Główny Urząd Statystyczny, dane za rok 2018, stan na 01.01.2018
  2. Bankier.pl, Powierzchnia Polski wzrosła o 1643 ha
  3. Główny Urząd Statystyczny, dane za rok 2015, stan na 01.01.2015
  4. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  5. (pl) Borówka R., et al. Przyroda Pomorza Zachodniego. Szczecin: Oficyna In Puls; 2002.
  6. (es) Hermann Kinder y Werner Hilgemann: Atlas histórico mundial. Desde los orígenes a la Revolución Francesa.
  7. Os datos corresponden a chinero de 2003.
  8. 8,0 8,1 Seu de voivodato.
  9. 9,0 9,1 Seu d'o parlamento u sejm.


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito