Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Askenazís
הוּדֵי אַשְׁכְּנַז
Askenazís
Población total
8 - 11,2 millons
Rechions con comunidaz importants
Estaus Unius 5-6 millons
Israel 3-4 millons
Rusia 500.000
Archentina
Idiomas
Yiddisch y hebreu
Relichión
Chudaísmo
Pueblos relacionaus
Sefarditas

Os askenazís[1] (en hebreu הוּדֵי אַשְׁכְּנַז) son os chodigos que plegoron ta Polonia y Lituania dende Alemanya. Con o tiempo yeran presents en muitos países d'Europa Oriental buegants con a Unión Polaco-Lituana u resultato d'anexions territorials de territorios d'esta unión. Siguioron mantenendo un luengache d'orichen chermanico, o yiddisch. Dende a gran aria que ocupaban en Europa Centro-Oriental, tornoron a emigrar ta Europa Occidental y dimpués America, atros países colonizatos por os europeus y finalment Israel. Huei os askenazís son os chodigos con mayor poder politico y economico en Israel y Estaus Unius.

Etnonimo editar

O termin askenazí tien o suyo orichen en Askenaz y en o asiriano asguzai, un bisnieto de Noé, (Asenos en o "Libro d'el Trasoro", Ασκενάζ en griego). L'antroponimo Askenaz sonaba pareixito a Saxonia y fue asimilato a Alemanya en tiempos medievals, d'astí que os chodigos chermanofonos encomenzasen a dicir-sen asinas.

Luenga editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Yiddischveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Os askenazís mantenioron en Polonia-Lituania o uso d'a suya luenga alemana o yiddisch, que substituyó a luengaches eslaus que charraban os pocos chodigos que i heba, como por eixemplo o canaanita eslau de Bohemia. O yiddisch ye basicament l'antigo alemán renano aturato en evolución en relación a l'alemán actual y con palabras d'atros orichens. Os chogidos askenazís de l'Imperio Ruso fuoron deixando o yiddisch y prenioron a luenga rusa dende o sieglo XIX.

Historia editar

Orichen editar

Bi ha referencias escritas que indican que en l'anyo 321 ya i heba chodigos en Colonia.[2] En l'Imperio Carolinchio os chodigos teneban una important presencia en Renania (Maganza, Worms, Espira), en Campanya y Narbona.

Cuan en 1096 a primera cruzata pasa por o sud d'Alemanya bi ha pogroms en bellas ciudaz alemanas. A situación d'os chodigos se fa pior. En 1290 son forachitatos d'Anglaterra, en 1291 de Francia y de bels estatos alemans. A mayoría d'os chodigos d'Alemanya y Francia s'establix. En Prusia Oriental perseguiban a los chodigos en 1309, y dica o sieglo XVI los vichilaban.

Os chodigos arriban en Polonia editar

A presencia chodiga en Polonia ye documentata ye en 1098, cuan por a Primera Cruzata fuoron forachitatos de Bohemia.[2] En o sieglo XIII puyó con enchaquia d'a invasión mongol: facioron servir a chodigos alemans de repobladors u de dinamizadors d'a economía.[2] As persecucions d'o sieglo XIV y XV trayoron nuevas poblacions chodigas. Casimiro lo Gran de Polonia dixó que os chodigos d'establisen en o suyo reino baixo un estatuto protector, eixemplo seguito dimpués por o Gran Duque de Lituania Vytautas. Os chodigos rematoron convertindo-se en una clase meya entre a nobleza y os siervos con gran importancia en a economía y administración. Encara que i hese una protección, i heba un antisemitismo important. En 1490 os chodigos fuoron forachitatos de Cracovia.[2] Bellas ciudaz teneban o privilechio de no admitir chodigos.[2] Cuan a Unión Polaco-Lituana cayó en decadencia, os chodigos, como part d'o sistema politico-social, en sufrioron as consecuencias.

En o sieglo XVI, o sieglo d'oro d'os polacos estió a millor epoca pa os chodigos askenazís. O rei Estanislau Augusto en 1551 conzedió a los chodigos a una carta que reconoixeba l'autonomía d'as suyas institucions locals, rechionals y nacionals.

Decadencia editar

En 1646, cuan os Cosacos zaporozhians y a población d'orichen rutén se sulevoron, sulevación condueita por Bogdan Khmelnitski. Bi habió muitas mortaleras en Ucraína durant dos anyadas, contra a población de relichión catolica y, encara con mas violencia, contra os chodigos. Alto u baixo, morieron arredol de 100.000 chodigos.,[3] d'alcuerdo con os cronistas chodigos. As mortaleras de Khmeliniski estioron un precedent d'atras que se producirían en o futuro en os chodigos d'Europa Centro-Oriental. Bi habió mas mortaleras contra os chodigos cuan a invasión d'a Republica d'as Dos Nacions dende 1654 dica 1656 por os exercitos rusos, que creyeban que os chodigos yeran aliaus d'os polacos. En o sieglo XVII, amés d'os pogroms obra d'os cosacos, a invasión sueca fa que i haiga una decadencia economica y que s'empobreixca o estau (que ya no puet protecher tanto a los chodigos). Bi ha un creiximiento demografico en tota Europa y tamién en a comunidat chodiga. O resultau de tot ixo estió un refluxo de chodigos askenazís t'Alemanya y atros países d'Europa Occidental on tornaba a haber-ie chuderías por a inmigración sefardita. Manimenos a población chodiga de Polonia y países buegants no deixó de crexer y dica mitat d'o sieglo XIX en as arias d'Europa centro-oriental antigament polacas i yera a metat d'a población chodiga mundial.[4]

Poquet a poquet en Alemanya os estaus chicoz readmitiban chodigos. En Alemanya cuan a Guerra d'as Trenta Anyadas (1618-1648) permitioron a los chodigos de residir en as ciudaz grans, y dende ixe inte os askenazís encomenzoron a concentrar-sen en as ciudaz (enantes yeran mes ixemenaus). A guerra dio a los chicoz comerziants una oportunidat d'enriquir-sen con productos relacionaus con l'exercito, (o suministro d'armas estió una ocupación tipicament chodiga en tota Europa y dica en America dica zaguers d'o sieglo XVIII).[4]

En tiempos de puyada demografica, de presión demografica, os terratenients podeban coaccionar a los chodigos pa que se convertisen en siervos a cambio de protección contra l'antisemitismo. Amanixió o solo campesinau chodigo d'Europa. En o sieglo XVIII un tercio d'os chodigos viviban en o campo.[2] Polonia-Lituania en o sieglo XVIII as aldeyas d'os campesins chodigos yeran conoixidas como shtetl), y tamién i heba chodigos en as ciudaz formando una burguesía.

En o sieglo XIX os cambios economicos empentoron a muitos chodigos rurals a los guetthos urbans, y contina o creximiento demografico. En 1800 o 45% d'os chodigos europeus viviban en l'antiga Polonia-Lituania, y en 1880 o 75%.

  • Os chodigos askenazís que yeran en o territorio prusiano s'integroron d'alto u baixo bien en a sociedat alemana (o fenomeno dito confesionalización) y van cambiando o yiddisch por l'alemán stándard.
  • Os chodigos d'a Galitzia Austriaca consiguen en 1868 a igualdat de dreitos, os chodigos rurals se mantienen as suyas tradicions u emigran y os chodigos burgueses se confesionalican a igual que en Alemanya.
  • En o Reino d'o Congreso os chodigos rurals emigran muito ta unas ciudaz que tienen un desembolique industrial y demandan man d'obra. Esto produce cambios en as estruturas tradicionals. En as ciudaz o proletariau chodigo que se concentra en guettos tien mayor tendencia que o proletariau polaco a puyar socialment ocupando treballos en o comercio, artesanía u servicios. En 1881 bi ha un Pogrom en Varsovia.
  • En Rusia o zar Nicolau I preba de rusificar a los chodigos askenazís y conzentrar-los en as ciudaz. O zar Aleixandre II no ye tan cerrino en estas politicas pero dende 1881 torna a haber-ie un antisemitismo y en 1887 bi ha numerus clausus en os instituos y universidaz y en 1889 lis prohiben l'acceso a bellas profesions. Muitos chodigos emigran, atros se consesionalizan y prenen a luenga rusa, En 1897 amaneix o partiu Bund, que combina socialismo y defensa d'a suya identidat etnica en as comunidaz chodigas de Polonia, Lituania y Rusia. O suyo lema ye "ni l'asimilación ni a emigración, luitaremos en o país con os treballadors y os socialistas d'atros grupos nacionals que viven en Rusia".

A primers d'o sieglo XX en l'antiga Polonia-Lituania i heba 5 millons de chodigos, con entre 2,5 y 3 millons en o estau polaco independient de Polonia dimpués d'a primera Guerra Mundial.

A revolución d'octubre reconoixe a l'inte a los chodigos a igualdat de dreitos civicos. En Ucraína a rada lis da una autonomía cultural. En a guerra civil en Ucraína de 1919-1921 i habió pogroms obra d'os ucranians y d'os rusos blancos.

Cuan rematoron as guerras civils rusa y ucrainesa y muitos chodigos quedoron en a URSS muitos chodigos s'adaptoron a la nueva situación, asimilando-sen a los comunistas rusos, como Bronstein, que se convertió en Trotski, Apfelbaum, que se convertió en Zinoviev u Finkelstein que se convertió Litvinov. En a URSS os chodigos fuoron consideraus una nacionalidat etnica, on cada vegada i heba menos etnofonos (parlants d'o yiddisch) y mes alofonos (parlants d'o ruso).

En a Polonia d'entreguerras os chodigos no yeran consideraus ciudadans como os polacos, vistos como os propietarios d'o país independient. O tractau de Versalles estipulaba que os chodigos de Polonia tenesen protección, pero dende noviembre de 1918 i heba pogroms y o gubierno polaco denunció as clausulas de protección en 1934.

Os chodigos de Polonia en a invasión nazi editar

A fins de setiembre de 1939 os nazis adhiben o corridor de Posnan, a Silesia Polaca y una part d'o centro a lo Tercer Reich. O resto d'o territorio polaco ocupato se converte en o Gubierno Cheneral de Polonia. Os nazis preban de forachitar ta o Gubierno Cheneral a los chodigos y polacos que viviban en o territorio que s'adhibe a lo Reich ya en noviembre, con a intención de substituyir-los por alemans venitos d'a URSS (alemans balticos y alemans d'a Mar Negra venitos de Besarabia). En marzo de 1940 dimpués de tresladar 200.000 personas t'a redolata de Lublin aturan as operacions por dificultaz d'organización.

Debant d'a imposibilidat de continar as deportacions ta o Gubierno cheneral encomienzan a concentrar a los chodigos en guettos que a sobén aislan d'as ciudaz con muros, como ye o caso de Varsovia y Lodz. A fins de 1941 toz os chodigos de Polonia son dentro d'os guettos u en campos de treballo, tanto os chodigos d'o Gubierno Cheneral, (con Galitzia Oriental, adhibita dimpués d'a invasión d'a URSS), como d'o territorio adhibito a lo Reich. En os guettos os chodigos viven en a pobreza, sin recursos economicos propios, y bi ha fambre y mortalera. Dende os guettos os chodigos serán ninviatos a campos d'exterminio.

Os chodigos d'a URSS cuan a invasión nazi editar

Os nazis organizan cuatre grupos d'intervención Einstatzgruppen, que van dezaga d'os soldatos que abanzan en o frent ruso y van fusilando a os chodigos que i troban. A fins de 1941 fan servir camions de gas. Os Einstatzgruppen fan una mortalera en Odesa en octubre de 1941 y dimpués en o barranco de Babi-Yar, (a man de Kiev) y en Crimea. Se calcula que en 1941 morioron 500.000 chodigos sovieticos y que 1.500.000 chodigos consiguioron de fuyir ta l'este. Os nazis tenioron a colaboración de l'exercito rumano y d'as milicias lituanas.

O exterminio contina en 1942 con a colaboración d'achents locals y a coordinación d'as SS que luitaban contra os partisans. A fins de 1942 cuasi ya no bi ha chodigos en os territorios ocupatos d'a URSS.

Os chodigos de Polonia en tiempos d'o exterminio editar

En os territorios adhibitos a lo Reich os chodigos son amortatos dentro de camions de gas en o campo de Chelmno dende fins de 1941 dica marzo de 1943. A presencia d'un mainate chodigo peculiar en o gueto de Lodz que yera capaz de plegar a pactos con as autoridaz alemanas, que necesitaban os productos d'o treballo en o guetto permitió que este guetto durase dica verano de 1944, cuan os alemans retaculaban debant d'os rusos y deportoron a los 70.000 zaguers supervivients t'o campo d'exterminio d'Auschwitz.

En o Gubierno Cheneral a operación Reinhard (aplicación d'o que se conoix eufemisticament como “solución final”) encomienza en marzo de 1942. Os chodigos d'o Gubierno Cheneral y os chodigos deportatos t'o Campo de Concentración de Maidanek (redolata de Lublin) en serán as victimas.

En a primera metat de 1942 bi ha tres campos con cambras de gas: Belzec, Sobibor y Treblinka. Dimpués n'instalan tamién en o Campo de Concentración de Maidanek, que se converte en atro campo d'exterminio. Os chodigos de Varsovia yeran ninviatos ta Treblinka. En 1943 bels chodigos pueden escapar-se'n de Treblinka y Sobibor, estando os pocos testimonios d'o escayeixito. En 1943 os alemans desmantelan de tot as instalacions de Belzec, Sobibor y Treblinka y i plantan arbols. Cuan l'exercito royo sovietico arribó en Maidenek en chulio de 1944 os soldatos i troboron encara instalacions d'exterminio.

Referencias editar

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Felipe Fernández-Armesto. LOS HIJOS DE ZEUS. PUEBLOS, ETNIAS Y CULTURAS DE EUROPA. 1996 Grijalbo
  3. (fr) Gérard Nahon: Histoire du peuple Juif, Encyclopaedia Universalis, DVD 2007
  4. 4,0 4,1 (es) Juan Ramón Azaola: El pueblo judío. Odisea a través de los siglos. Folio. Ediciones del Prado.

Bibliografía editar