Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000

Un tren, tamién dito a sobén ferrocarril, ye un conchunto de vehiclos connectatos en serie que se mueven por una vía fixa ta transportar pasachers u mercaderías d'un puesto ta atro. Por un regular a vía ye formata por dos rails, encara que tamién puet estar un solo rail (monorail) u mesmo un sistema de levitación magnetica (maglev, por as suyas siglas en anglés), u un cable (teleferico).

Tren en Salta, Archentina.
Locomotora electrica d'a serie 277 de Renfe, preservada por l'AZAFT.
Antigas locomotoras en Francia.
Os primers trens de vapor.
Una locomotora en Estaus Unius.
Un tren blindato d'a Wehrmacht en 1942 mientres a Segunda Guerra Mundial en a Unión Sovietica.

A propulsión d'o tren puet venir d'una u cuantas locomotoras u de unidaz multiples autopropulsatas con motors individuals. A mayor parti d'os trens modernos son propulsatos por locomotoras con motor Diesel u por electricidat a traviés de linias electricas situatas sobre a vía u en rails adicionals. Sindembargo, historicament (dende principios d'o sieglo XIX dica metat d'o sieglo XX) as locomotoras de vapor dominaban o panorama ferroviario. Encara que menos emplegatas, tamién bi ha atras fuents de propulsión posibles (caballos, cordons, gravedat, pneumatica y turbinas de gas).

Historicament, o ferrocarril estió una ferramienta fundamental en os inicios d'a Revolución industrial, en permetir una millora cualitativa sustancial d'as comunicacions entre os lugars fabricants de productos manufacturatos, os lugars productors de materias primeras y os lugars de consumo. Asinas, en a segunda mitad d'o sieglo XIX u mesmo a prencipios d'o sieglo XX, una d'as trazas de calcular a industrialización d'un país yera calcular a longaria d'as suyas vías ferrias.

Tamién estió important o ferrocarril en o proceso d'a colonización d'Africa luego d'o Congreso de Berlín en 1885 que partió o continent entre as potencias europeas. Asinas, o Reino Uniu principió un ferrocarril que miraba que dende Echipto plegase dica Sudafrica, trescruzando Africa de norte enta sud; o prochecto colonialista de Francia preteneba colonizar dende Senegal dica Chibuti, d'este enta ueste. Encara que Francia no construyó finalment dengún ferrocarril, sí que en construyó o Reino Uniu, dende Echipto dica Sudán y dende Sudafrica dica Rodesia (hue Zimbabwe), encara que tamién fació un uso intensivo d'o transporte maritimo dende a India dica Malta y Chibraltar a traviés d'a mar Roya y d'o canal de Suez.

Antiparte, os trens estioron en a segunda mitad d'o sieglo XIX y en a primera mitad d'o sieglo XX ferramientas de muita importancia ta la planificación d'as operacions militars en as guerras, estando a Primera Guerra Mundial a primera guerra d'importancia a on se fació un emplego intensivo d'o medio de trasporte ferroviario ta tropas y equipo militar, encara que en a Guerra Austro-Prusiana o Exercito de Prusia ya desplegó as suyas tropas en Silesia contra l'Imperio Austrohongaro a traviés d'o denso rete ferroviario alemaán en ixe inte. Asinas, bellos países, como Rusia u mesmo Espanya, establioron ampladas de vía diferents d'o estándard europeu, ta fer mas difícil l'emplego d'o suyo sistema ferroviario en caso d'una invasión enemiga, como pasó en o Frent Oriental en a Segunda Guerra Mundial luego d'a Operación Barbarroya (a invasión d'a Unión Sovietica por a Wehrmacht d'o Tercer Reich), u en as batallas d'a Primera Gerra Mundial tamién en o Frent Oriental .

A presenza d'o ferrocarril en Aragón principió en a segunda mitad d'o sieglo XIX, en trobar-se o territorio aragonés en meyo d'o camín dende a capital d'Espanya y as dos rechions mas industrializatas d'o país, Catalunya y o País Basco. Sindembargo, o feito d'estar trescruzato por o ferrocarril o suyo territorio no fació pas que Aragón se industrializase.

Propulsión editar

 
V43, una locomotora eletrica ongara emplegata ta un servicio de pasachers.

Os primers trens funcionaban con cordons tiratos por a mesma fuerza d'a gravedat u por caballos, pero ya en os primers anyos d'o sieglo XIX cuasi toz teneban propulsión por motor de vapor. Dende a decada de 1920, principioron a remplazar-se por as locomotoras diesel u por as electricas que amenistaban menor cantidat de cudiatos y limpieza que as antigas locomotoras de vapor. Allora tamién principioron a encorporar-sen os vehiclos autopropulsatos de multiples unidaz, sobretot en os servicios de pasachers. En a mayor parti d'os países totas as locomotoras en servicio dende os anyos 1970 son diesel, bi ha excepcions como a Republica Popular China a on que encara remanen bellas locomotoras de vapor, que chino chano se van sustituyendo. Tamién bi ha locomotoras de vapor historicas que continan funcionando en bels países en rotas toristicas y d'ocio.

A tracción electrica ofrexe un baixo coste por kilometro de operación d'o tren, encara que tien un gran coste inicial ya que bi ha que eletrificar as linias. Como lo coste por kilometro d'os trens electricos ye mayor, no gosan emplegar-se tanto en grans distancias, de fueras d'o caso d'os trens d'alta velocidat.

Clases de trens editar

Trens de pasachers editar

 
Interior d'un tren de pasachers de luenga distancia en Finlandia.

Un tren de pasachers ye aquel que incluye vehiclos especialment habilitatos ta transportar personas que reciben o nombre de coches, encara que antiparte ixe tren encluya tamién vagons ta o transporte de mercaderías. Os trens de pasachers viachan entre dos garas, a on que os pasachers pueden baixar-ne y puyar-ie, y os suyos coches son mas ubiertos que os vagons de mercaderías, ta fer o viache os suyos pasachers con mas comodidat.

Muitos d'os mas prestichiosos trens de pasachers tienen nombre propio, y muitos d'ellos s'han feito famosos (por eixemplo l'Orient Express) y encluso tamién han gosato apareixer en a literatura y o cine.

Bels trens de pasachers, tanto de curta como de luenga distancia, pueden emplegar vagons de dos pisos ta acullir encara mas pasachers que un tren normal. O disenyo d'os trens de pasachers ha variato muito a lo largo d'a historia.

Trens de luenga distancia editar

 
O tren Shinkansen chaponés, un tren d'alta velocidat.

Antiparte, os trens de luenga distancia son trens que viachan entre cuantas ciudaz y/u rechions en l'interior d'un país, encara que a vegatas tamién trescruzando cuantos países en as rotas internacionals; gosan fer o suyo recorrito sin fer muitas paratas intermedias, fendo asinas mas curto o viache.

Istos trens a sobén tienen un vagón restaurant a on os pasachers pueden minchar mientres a durada d'o viache. Os trens que viachan de nueiz tamién tienen vagons con leitos ta dormir.

Trens d'alta velocidat editar
Ta mas información se veiga l'articlo principal sobre trens d'alta velocidat.
 
Velaro ruso tren de pasachers d'alta velocidat (formato de multiples unidaz).

Una categoría de trens de pasachers de luenga distancia que ye creixendo a-saber-lo ye la d'os trens d'alta velocidat. Por un regular istos trens plegan a velocidaz mayors de 200 km/h. O tren Shinkansen chaponés inaugurato en 1964 estió lo primer tren de pasachers moderno d'alta velocidat que tenió exito.

O tren mas rápedo sobre rails ye o TGV (Train à Grande Vitesse, en francés Tren d'Alta Velocidat) que alcanzó una velocidat de dica 574.8 km/h en una prebatina feita en 2007. Manimenos, o tren comercial mas rapedo ye o Intercity Pequín–Tianjin con una velocidat de 350 km/h, plegando lo TGV dica os 300–320 km/h en viaches comercials, igual que fa o InterCity Express alemán.

Por un regular os trens d'alta velocidat son muit competitivos con atros medios de transporte en destins con distancias de menos de 3 u 4 horas (eixemplo TokyoOsaka en Chapón, 500 km, 2h 30 min u París- León del Roine en Francia, 500 km, 2 h) en zonas con alta densidat de población, pero a sobén o transporte aerio tiene ventalla en viaches mas luengos.[1]

Os trens muit rapedos son a vegatas pendulars, como lo APT, o Pendolino, u o Talgo. Os trens pendulars fan que os coches s'enclinen una mica en as curvas, reducindo as fuerzas g y permitindo asinas prener as curvas con mayor velocidat a la vegata que os pasachers tienen una mayor comodidat.

Trens de meya distancia editar

Os trens de meya distancia, tamién conoixitos como rechionals, gosan connectar ciudaz grans con villas y lugars que se troban a distancias meyas, fendo en o suyo recorrito paratas intermedias. En cuentas de unir nomás grans nuclios de población como feban os de luenga distancia, istos trens rechionals permiten atender a requesta d'as arias rurals.

Trens de redolada editar

 
Un tren de redolada (serie 440 de Renfe) en Valencia.
Ta mas información se veiga l'articlo principal sobre trens de redolada.

Os trens de redolada u trens urbans son trens de curta distancia que permiten unir as grans ciudaz con os suyos barrios y ciudaz dormitorio, u con a suya redolada en cheneral. A suya velocidat ye entre os 50 y os 200 km/h y tienen horarios fixos y regulars.

Trens de mercaderías editar

Ta mas información se veiga l'articlo principal sobre trens de mercaderías.
 
Un tren de mercaderías britanico.
 
Tren de mercaderías en Estaus Unius.
 
mercaderías en Barracas, amán de Teruel.

Un tren de mercaderías ye un tren que s'emplega nomás ta o transporte de mercaderías u materials d'un puesto ta atro y que nunca no s'emplega ta transportar pasachers. Gran parti d'o transporte mundial de mercaderías se fa por tren y en países como os Estaus Unius o rete de ferrocarril s'emplega mas ta o transporte de mercaderías que de pasachers, que gosan emplegar l'avión u o transporte por carretera.

Con una buena organización, o transporte de mercaderías ferroviarias puet estar muit economico y muito mas eficient dende o punto de gollada enerchetico que o transporte de mercaderías por carretera. Sobretot ye economico transportar as mercaderías en tren cuan a suya grandaria y a distancia que cal recorrer son grans; si a carga u a distancia ye chicota bi ha mayors perdidas economicas.

A mayor desventalla d'o transporte ferroviario de mercaderías ye a suya manca de flexibilidat, en depender d'una vía fixa. Por ista razón o ferrocarril ha ito perdendo muita d'a suya capacidat de transporte en favor d'a carretera. Muitos gubiernos son mirando de empentar o transporte en tren de mercaderías, debito a los suyos beneficios.

Bi ha muitos tipos diferents de trens de mercaderías, que s'emplegan ta portiar diferents tipos de mercaderías, con diferents tipos de vagons. Un d'os tipos mas comuns son os vagons contenedor, ya que con una grua ye fácil puyar-ne y baixar-ne d'o tren y dimpués cargar-ne en cambions u barcos, en o clamato transporte intermodal.

Iste tipo de tren ha substituyiu cuasi de raso en l'actualidat a los antigos vagons de carga en los que a mercadería heba d'estar cargata a mán, como en o transporte maritimo an desapareixito os estivadors portuarios que en feban o mesmo treballo.

En bels países s'emplega una mena de trens ta o transporte intermodal de mercaderías en que os camions plegan por carretera dica la gara y dimpués puyan a un vagón especial d'o tren, ta baixar ya en o lugar de destín y continar o suyo trachecto por carretera. Iste sistema de transporte se conoixe en anglés como "piggy-back" (literalment a cuestas) y se fa servir por eixemplo en o tunel d'o Canal d'a Manga entre Anglaterra y Francia u en o transporte transalpín entre iste zaguer país y Italia, ta evitar a orografía d'os Alpes. Istos trens son creixendo en importancia en o transporte de mercaderías estausunidense ya que no cal fer modificacions especials en os vehiclos que s'han de transportar, pero ofreixen muita mas flexibilidat. Una atra alternativa de transporte intermodal tamién son os roadrailers, remolques de cambión especialment disenyatos ta estar fisicament unitos a un tren, metendo a los trailers un eixe ("bogie") que lis permite rodar por as vías.

Bi ha muitos atros tipos de vagons especials ta transportar mercancias como por eixemplo autos. Tamién existen vagons refrigeradors que permiten lebar comida u chelo, u vagons contenedor que permiten transportar tot tipo de materials liquidos y gases. Minerals como lo carbón se leban en vagons especials que permiten cargar y descargar rapedament.

A vegatas, bels pasachers que no quieren pagar o no tienen diners ta viachar en tren emplegan os trens de mercaderías de manera ilegal como medio de transporte, por haber-ie menos vichilancia que en os trens de pasachers. Muitos d'ellos pillan o tren cuan ye en movimiento, lo que fa que a vegatas se produzcan accidents.

Historia editar

Ta mas información se veiga l'articlo principal sobre a historia d'o ferrocarril.

Etimolochía editar

A parola "tren" viene de l'antigo francés trahiner, que a la vegata deriva d'o latín trahere que significa "tirar", "rastrar". Ye cuasi a mesma parola en a resta d'as luengas latinas como l'aragonés, o catalán, o italiano u o castellano y tamién en atras luengas como l'anglés u l'olandés. En as luengas chermanicas como l'alemán y as luengas escandinavas apareixen as parolas zug, tåg y tog, derivatas d'o verbo anglés to tug que tien o mesmo sentito de "rastrar".

Posible orichen editar

 
Caballo tirando d'un vagón sobre vías en o sieglo XVIII.

L'orichen de l'actual ferrocarril pareixe que se puet trobar en as carreras d'a ciudat d'Ur en Mesopotamia, en a Edat Antiga. Os carros que i pasaban feban sulcos paralelos en o terreno. A escape os habitants d'a ciudat pararon cuenta que cuan os sulcos se feban fundos os carros continaban por a trachectoria d'istos, y asinas, en pasar por as carreras mas estreitas no estropiciaban as casas.

Mas entabant cuan as carreras se cubrioron con tantonicos se continoron dixando istos sulcos ta que os carros i ficasen as suyas ruedas. No bi ha que xuplidar que allora o carro de cuatre ruedas encara yera un invento prou recient, y por ixo lo suyo eixe zaguero encara no se podeba orientar.

Desarrollo d'o ferrocarril editar

 
As locomotoras de vapor Escatrón y Aragón (preservadas por l'AZAFT) en pasando por Ayerbe.

No se sape quí instaló a primera vía, pero en o sieglo XVI ya s'emplegaban en as menas d'oro de Transilvania, habendo sobrevivito bels eixemplars d'aquellas primitivas vías y d'aquels vehiclos.

En bels documentos d'o sieglo XVI bi ha ilustracions que representan istos ferrocarrils y vías de fusta. O mas conoixito ye De Re Metallica, de Georg Bauer, publicato en 1556. O debuixo d'una d'istas vías, en una mena d'Alsacia, se troba tamién en a Cosmographica Universalis (1550) de Sebastían Münster. Ye probable que antis de ditas calendatas, ixas vías s'emplegasen tamién en as menas d'Europa de l'Este y d'o Tirol.

Asinas pues, seguntes os nuestros actuals conoiximientos, pareixe que a ideya de fer un camín especial ta que cerculasen os carros amanixió en Mesopotamia y que o emplego d'as ruedas sobre rails estió ideya d'un alemán desconoixito. Mientres tot o sieglo XVIII se construyoron numeroros ferrocarrils meneros, principalment en Galas y o nord-este d'Anglaterra.

Por ixas envueltas yeran caballos os que rastraban os vagons con a carga por unos rails. O tren moderno apareixe a partir d'a ideya de substituyir a tracción animal por una maquina.

Ye en o sieglo XIX cuan apareixen as primeras locomotoras a vapor y mas tardi en o sieglo XX os trens electricos y diesel.

Historia d'o ferrocarril en Aragón editar

 
Antiga gara de Campo Sepulcro en Zaragoza

En principiar o sieglo XX Aragón ya teneba cuasi a totalidat d'o suyo rete ferroviario construito. Ye a partir d'a lai de chunio de 1855 cuan se creyan os rez mas importants d'o estato (estando a primera linia a iba dende Barcelona enta Mataró, inaugurata en 1848), pasando belunas d'istas linias por territorio aragonés.

Manimenos con os ferrocarrils no plegó lo desarrollo economico a curto plazo a Aragón, habendo-ie graves crisis como la que escaició 1866, cuan a economía aragonesa heba principiato una tardana industrialización. O primer tren plega ta la ciudat de Zaragoza dende Barcelona en 1861. Por ixas envueltas Zaragoza ya yera o mayor centro comercial d'o país y gracias a la presencia de nuevas industrias continarba creixendo en as anyadas venients. As concesions ta la construcción d'as linias que haberban de pasar por Aragón ya s'heban feitas dende muitos anyos antis, asinas dende o 22 d'abril de 1845 existiba una concesión ta o ferrocarril Madrit-Zaragoza, dende o 13 d'agosto de 1845 una atra ta o ferrocarril Valladolit-Zaragoza y dende o 9 de febrero de 1846 a unica que a la fin se construirba, a linia Madrid-Barcelona, pasando por Guadalachara y Zaragoza.

O ferrocarril plega ta Uesca en setiembre de 1864, cuan se construyó una branca d'a linia que uniba Leida con Zaragoza dende a localidat de Tardienta, obra financiata por Catalana de Crédito.

 
Gara de Balbastro en 1915.

O prochecto d'a linia Madrit-Zaragoza se fa a la fin en 1851, dentrando en Aragón por a val d'o río Xalón. A linia, que se financió con capital francés, plega ta Alfama d'Aragón en 1863, inaugurando-se en mayo d'ixe mesmo anyo. Mas tardi, en 1878, s'enlazó ista linia con la que iba dende Madrit dica Irún, propiedat d'a Compañía del Norte, con o trampo entre Zaragoza y Pamplona.

En l'anyo 1884 s'amillororon as comunicacions con a ciudat de Barcelona cuan se construyó una nueva linia. A ideya yera fer una atra segunda linia que unise Madrit con Barcelona dreitament y sin pasar por Zaragoza, siguindo una rota alternativa por Molina d'Aragón, Calamocha, Mont Albán y Casp, pero a la fin no sé fació por razons economicas.

Ye important destacar tamién o ferrocarril que n'iba enta Francia, a linia de Canfrán u mas conoixito popularment como lo "canfranero", que encara que no se remató dica bien dentrato lo sieglo XX, sí que estió una important iniciativa en temas de transporte en Aragón en o zaguer tercio d'o sieglo XIX.

O ferrocarril central d'Aragón completaba o rete ferroviario aragonés a finals d'o sieglo XIX. Iste ferrarril, construito con capital belga, saliba dende Calatayú y plegaba dica Valencia. Tamién existiban os ferrocarrils de vía estreita como los que iban dende Carinyena dica Zaragoza con 45,2 km de longaria u entre Corz y Borcha con 17 km.

En total yeran 707 km de ferrocarrils d'amplo normal os que bi heban en l'anyo 1900 y atros 183 km mas se rematarban de construir en l'anyo 1901 entre Calatayú y Rubielos de Mora. Con una densidat de 2.000 metros de vía por cada 100 km² de superficie, un dato mas baixo que a meya estatal en ixa epoca.

Con o principio d'o nuevo sieglo se remata la construcción d'a linia Calatayú-Valencia pasando por Camín Reyal. En octubre de 1901 plega tamién a concesión d'o ferrocarril entre Utriellas y Zaragoza por parti d'a sociedat "Minas y Ferrocarriles de Utrillas". Amás d'iste atros ferrocarrils de vía estreita se construirban en Aragón, como o ferrocarril entre Sadaba y Gallur (1915), Carinyena y Ricla de 25 km, Lecera y La Puebla d'Íxar con 24 km, entre Teruel y Cuenca con 130 km, entre Alcanyiz y Vinaroz por Moriella con 125 km, entre Carinyena y Daroca con 24 km y entre Leida y Fraga con 30 km.

Ya en 1929 se fa o trampo d'a linia Santander-Mediterrania entre Soria y Calatayú. A linia Zaragoza-Camín Reyal se remata en abril de 1930.

Rete ferroviario en Aragón editar

 
Ferrocarril en Aragón:

   Zaragoza-Madrid

   Zaragoza-Pamplona-Bilbau-Burgos

   Zaragoza-Canfrán

   Zaragoza-Leida

   Zaragoza-Tarragona

   Zaragoza-Valencia

Actualment en Aragón son seis os eixes ferroviarios que existen y s'estructuran en forma radial con centro en a ciudat de Zaragoza.

Alta Velocidat editar

 
TAV, AVE serie 103, en a gara de Zaragoza-Delicias

O tren d'alta velocidat une en l'actualidat as ciudaz aragonesas de Zaragoza, Calatayú y Uesca. As dos primeras ciudaz fan parti de l'eixe que une Madrit con Barcelona y que trescruza d'ueste ta este Aragón. Ista lina s'inaguró con un viache d'os reis d'Espanya o día 8 d'octubre de 2003 entre as ciudaz de Madrit y Leida.[2] A linia s'enampló dica Barcelona o día 20 de febrero de 2008.[3]

D'atra mán, Zaragoza ye unita por alta velocidat a Uesca dende o 28 d'abril de 2008,[4] en una extensión independient d'a linia.

Trens de redolada editar

 
Cercanías en Zaragoza-Delicias
Ta mas información se veiga l'articlo principal sobre Cercanías Zaragoza.

Actualment en Aragón bi ha una linia de tren de redolada u Cercanías en a ciudat de Zaragoza. A linia C-1 trescruza la capital d'ueste ta este, principiando en o barrio rural de Casetas y rematando en Miraflors, con o siguient recorrito:

Antigas linias editar

 
L'antiga vía de Uellos Negros, hue vía verda.

Cultura editar

O tren ye muit present en a literatura, o cine y los suyos derivaus (vidiochuegos, etc.). O ferrocarril ye un mundo zarrato muit propicio ta las intrigas (polizía, espionache, reunions y dramas sentimentals) y un puesto ta viaches con muita d'aventura y suspense (o paso d'as mugas, as garas que s'amanan). Especialment han apareixito en istas obras de ficción ciertos tipos de trens de luxo (por eixemplo l'Orient Express, o Transiberián u os trens nocturnos).

Tamién ye present o tren en atras facetas d'a cultura, como en a pintura.

Literatura editar

O ferrocarril tien una important relación con a literatura cuasi dende a suya aparición: Victor Hugo ya en fa mención[6] cuan as primeras linias encara se yeran ubrindo a los viachers. L'ambient d'os viaches y as gras, ixe universo a vegatas fosco y a vegatas silencioso en fa un puesto ideyal ta o desarrollo de novelas de muit diferents tematicas. A tecnolochía y tot lo asociato a ista ubren as puertas a tot un mundo de Ciencia ficción, y d'atra mán os espacios zarratos aintro d'un vagon son o escenario apropiato ta os autors de novelas policiacas.

En a siguient lista se incluyen nomás libros cual tema principal ye o ferrocarril:

Pintura editar

 
A gara de Saint-Lazaire en París, un cuadro d'o pintor Claude Monet d'arredol de 1877.
 
A gara de Saint-Lazaire en París, un cuadro d'o pintor Claude Monet d'arredol de 1877.
 
A gara de Saint-Lazaire en París, un cuadro d'o pintor Édouard Manet de 1872-1873.

Muitos pintors son autors de cuadros de tematica ferroviaria, en estar tan important a presencia d'o tren en a vida social actual. Asinas, bi ha cuantas obras d'o pintor francés Claude Monet, de finals d'o sieglo XIX, sobre a gara de Saint-Lazaire en París.

Cine editar

Bellas cintas relacionatas con o tren son:

Vidiochuegos editar

Referencias editar

Vinclos externos editar