Articlo d'os 1000

Asia ye una d'as partis que, chunto con Europa, forma o supracontinent d'Eurasia. Ye una d'as mayors arias cheograficas d'o planeta Tierra, y s'estendilla en a metat oriental d'o hemisferio norte, dende l'Oceano Glacial Arctico por o norte dica l'Oceano Indico por o sud. Por l'este arriba dica l'Oceano Pacifico y por l'ueste dica os Monts Urals y o Caucaso, mugando tamién con a mar Roya, a mar Echea, o estreito d'os Dardanelos, a mar de Marmara, o Bosforo, a mar Negra y a mar Caspia. Ye deseparata d'America por o estreito de Bering, y d'Africa por a canal de Suez. En fer parte en realidat d'una continidat cheografica con Europa, que formalment puet definir-se como una peninsula chigant d'Asia, puet considerar-se que a noción d'Asia ye mas que mas una noción cultural y no pas cheografica.

Asia
Continent
Entidat Continent
Superficie
 • Total
Pos. 1º de 7
44 614 500 km²
Población
 • Total (1900)
 • Densidat
Pos. 1º de 7
947 000 000 hab.
89 hab/km²
Estatos 47
Dependencias 4
Zonas horarias UTC+2 a UTC+12
Chentilicio Asiatico/a
Dominio internet .asia

En as suyas mugas tradicionals, Asia tien una población de 3.879.000.000 d'habitants (ye o continent con una población mas gran, con alto u baxo o 60% d'a población mundial) en una superficie de 44.579.000 km² (tamién ye o continent mas gran por superficie, con alto u baixo o 30% d'o total d'as tierras emerchitas), con una densidat de población de 89 hab/km². Tamién se troba en Asia (concretament en China) o puesto situato mas luent d'a costa, que se troba a una distancia de 2.648 km d'a mar, y o puesto de mayor altaria d'o mundo, o mont Everest, con 8.848 metros d'altaria.

Gosa trastallar-se en as siguients divisions cheograficas: Asia Meridional u Asia d'o Norte, Asia Occidental u Asia de l'Este, Asia Central, Asia Septentrional u Asia d'o Norte y Sudeste d'Asia.

Etimolochía editar

A palabra Asia provién d'o griego; Ἀσία , atribuyendo-se o suyo emplego por primera vegata a Herodoto (arredol de 440 aC) ta fer referencia a la rechón d'Anatolia u, con a intención d'explicar as guerras medicas, a l'Imperio Persa, diferenciando asinas ixa redolada de Grecia y Echipto. Herodoto comenta que se fan servir tres nombres de muller ta describir una masa enorme y substancial d'a Tierra (Europa, Asia, y Libia, referindo-se a Africa), indicando que a mayor parte d'os griegos creyeban que Asia recibiba o suyo nombre por a muller de Prometeu pero que o lidios deciban que recibió o suyo nombre en referència a Asias, fillo de Cotys y que pasó enta la tribu de Sardes.

Mesmo antis d'Herodoto, Homero charra d'un país aliato de Troya dito Asios, y tamién describe un almarchal como ασιος (en a Iliada 2, 461). En a luenga griega a palabra puet provenir d'os Assuwa, una confederación d'estatos d'Anatolia occidental mientres o sieglo XIV aC que fue redotata per os hititas.

Alternativament, a etimolochía d'a palabra Asia puet provenir d'a palabra en acadio (w)aṣû(m) que significa "puyar", referita a la dirección d'a salita d'o Sol en Orient Meyo, relacionata tamién con a palabra fenicia asa, que significa "este".

En cualsiquier caso, y cualsiquiera que en sía o suyo orichen, se cheneralizó o emplego d'a palabra Asia en o mundo griego y a traviés d'o suyo herencio se transmitió enta la Roma antiga, cheneralizando-se asinas en os mapas antigos y medievals, que emuestran o continent asiatico como una gran taca amorfa que s'estendilla enta l'este. En l'Antigüedat se suponeba que o mundo asiatico remataba en a India (por ixo Aleixandre lo Gran creyeba que en plegar en India heba plegato dica la fin d'o mundo).

Dimpués o nombre enampló o suyo significato, ta incluir-ie as tierras situatas a l'este d'ixa Asia orichinal, encluyendo-ie os territorios a l'este d'a India, como China y o Sud-este asiatico, amás d'os territorios a l'este d'os monts Urals, que ye o suyo significato actual.

Cheografía fisica editar

 
Anvista dende satelite d'Asia.

Muitos cheografos no consideran que Asia y Europa sían continents deseparatos,[1] porque en realidat no bi ha garra deseparación fisica entre toz dos.[2] Por eixemplo, sir Barry Cunliffe, profesor emerito d'arqueolochía europea d'a Universitat d'Oxford, diz que Europa ye cheograficament y cultural nomás que a prominencia occidental d'o continent asiatico,[3] ye decir, considera que Europa ye una pensinsula d'Asia. Cheograficament, Asia ye a parti mas gran d'o este d'o territorio dito Eurasia (estando Europa a peninsula noroccidental d'ixa masa de tierra) u d'Africa-Eurasia; cheolochicament, Asia, Europa, Y Africa forman una sola masa contigua (excepto a canal de Suez) y comparten a mesma plataforma continental. Cuasi tota Europa y a mayor parti d'Asia se troban situatas sobre a placa eurasiatica, que s'une a o sud con a placa arabica y a placa indica, mientres que a parte este de Siberia se troba sobre a placa nord-americana y as Filipinas sobre a placa filipina. Sindembargo, a opinión mayoritaria, mesmo que a opinión tradicional, considera a Europa y a Asia como dos continents deseparatos, encara que sía nomás que como una simpla convención. Antiparte, en Asia (mas concretament en China) se troba o puesto de tierra firme que se troba a una distancia mas gran d'a mar, a 2.648 km de distancia.

Asia tien un litoral con muitos accidents, con cuantas mars interiors (mar arabica, mar de China Meridional, mar de Chava, mar de China Oriental, mar Amariella, mar de Chapón, mar d'Okhotsk, mar de Bering, mar de Kara, mar de Barents, etc.); golfos (golfo Persico, golfo d'Omán, golfo de Bengala, golfo de Siam, golfo de Tonquín, golfo d'Anadir, etc.); peninsulas (Anatolia, peninsula d'Arabia, India, Malacca, Indochina, Corea, Kamchatka, Taimir, Kola, etc.), y islas adchacents, como Chipre, islas Maldivas, Sri Lanka, o gran archipelago d'Insulíndia (encluyindo-ie as Filipinas, Borneu, Sumatra, Chava y islas Celebes, entre d'atras), Taiwan, as islas de Chapón, isla de Sakhalin, Nueva Siberia, a Tierra d'o Norte, Nueva Zembla, etc.).

 
A cordelera de l'Himalaya, en una anvista aeria a on i destaca o mont Everest.

Respective d'o suyo relieve, Asia ye un continent con muitas montanyas, destacando-ie a cordelera de l'Himalaya, an se troban as maximas altarias d'a Tierra, con tucas como o mont Everest, o K2 u l'Annapurna, toz con mas de 8.000 metros d'altaria (ueitomils). Tamién i podemos trobar grans planas como Siberia y disiertos como o disierto de Gobi u o disierto d'Arabia.

Tamién podemos trobar en Asia ríos destacatos, como o río Obi, o río Yenissei y o río Lena en a cuenca de l'Oceano Glacial Arctico; o río Amur, o río Amariello, o río Yangtze y o río Mekong en a cuenca de l'Oceano Pacifico; y o río Brahmaputra, o río Irawadi, o río Ganges y río Indo en a cuenca de l'Oceano Indico; o río Tigris y o río Eufrates en Asia occidental, y o río Amudarja y o río Syrdarya en a cuenca endorreica interior. O continent tamién tién grans lacos, como a mar Caspia, o lago mas gran d'o planeta, a mar d'Aral, a mar Muerta, de salinidat intensa, u o laco Baikal, o laco de mas fondaria d'o mundo.

Cheografía politica editar

Fan parte d'Asia un total de 51 estatos, estando o estato asiatico con mayor numero d'habitants China, con una población d'alto u baixo 1.400 millons d'habitants, y o menos poblato as Maldivas, con una mica mas de 350.000 habitants. Por a suya superficie, o país que s'estendilla mas por territorio asiatico ye Rusia, con una mica mas de 17 millons de km² y o país con una superficie mas chicota ye tamién Maldivas, cin una mica menos de 300 km². Por densidat de población o estato mas densament poblato ye Singapur, con una densidat de mas de 6.000 hab/km² y o meons densament habitato ye Mongolia con menos de 2 hab/km².

Nombre d'a rechión[4] u
territorio
Superficie
(km²)
Población
(1 de chulio de 2008 est.)
Densidat de población
(per km²)
Capital
Asia Central:
  Cazaquistán[5] 2.724.927 15.666.533 5,7 Astaná
  Kirguizistán 198.500 5.356.869 24,3 Bishkek
  Tachiquistán 143.100 7.211.884 47,0 Duxanbe
  Turkmenistán 488.100 5.179.573 9,6 Aşgabat
  Uzbekistán 447.400 28.268.441 57,1 Tashkent
Asia Oriental:
  Republica Popular de China[6] 9.584.492 1.322.044.605 134,0 Pequín
  Hong Kong[7] 1.092 7.903.334 6.688,0
  Macau[8] 25 460.823 18.473,3
  Republica de China (Taiwan)[9] 35.980 22.920.946 626,7 Taipei
  Chapón 377.835 127.288.628 336,1 Tokio
  Corea d'o Norte 120.540 23.479.095 184,4 Pyongyang
  Corea d'o Sud 98.480 49.232.844 490,7 Seúl
  Mongolia 1.565.000 2.996.082 1,7 Ulán Bator
Asia Septentrional:
  Rusia[10] 17.075.400 142.200.000 26,8 Moscú
Asia Sud-oriental:[11]
  Brunei 5.770 381.371 60,8 Bandar Seri Begawan
  Birmania 678.500 47.758.224 62,3 Naypyidaw[12]
  Cambocha[13] 181.035 13.388.910 74 Phnom Penh
  Timor Oriental[14] 15.007 1.108.777 63,5 Dili
  Indonesia[15] 1.419.588 237.512.355 159.9 Jakarta
  Laos 236.800 6.677.534 24,4 Vientiane
  Malaisia 329.847 27.780.000 84,2 Kuala Lumpur
  Filipinas 300.000 92.681.453 281,8 Manila
  Singapur 704 4.608.167 6.369,0 Singapur
  Tailandia 514.000 65.493.298 121,3 Bangkok
  Vietnam 331.690 86.116.559 246,1 Hanoi
Asia Meridional:
  Afganistán 647.500 32.738.775 42,9 Kabul
  Bangladesh 144.000 153.546.901 926,2 Dhaka
  Bután 47.000 682.321 14,3 Thimphu / Paro
  India[16] 3.167.590 1.147.995.226 318,2 Nueva Delhi
  Irán 1.648.195 65.875.223 42 Teherán
  Maldivas 300 379.174 1.067,2 Malé
  Nepal 140.800 29.519.114 183,8 Katmandú
  Pakistán 803.940 167.762.049 183,7 Islamabad
  Sri Lanka 65.610 21.128.773 298.4 Colombo
Sri Jayawardenepura-Kotte
Asia Occidental:
  Armenia[17] 29.800 2.968.586 111,7 Yerevan
  Azerbaichán[18] 46.870 3.845.127 82,0 Bacú
  Bahrein 665 718.306 987,1 Manama
  Chipre[19] 9.250 792.604 83,9 Nicosia
  Francha de Gaza[20] 363 1.537.269 3.315,7 Gaza
  Cheorchia[21] 20,460 4,630,841 99.3 Tbilisi
  Irak 437,072 28,221,181 54.9 Bagdad
  Israel 20,770 7,112,359 290.3 Cherusalem[22]
  Chordania 92,300 6,198,677 57.5 Amman
  Kuwait 17,820 2,596,561 118.5 Al-Kuwait
  Liban 10,452 3,971,941 353.6 Beirut
  Omán 212,460 3,311,640 12.8 Masqat
  Qatar 11,437 928,635 69.4 Doha
  Arabia Saudita 1,960,582 23,513,330 12.0 Al-Riyad
  Siria 185,180 19,747,586 92.6 Damasc
  Turquía[23] 756,768 71,892,807 76.5 Ankara
  Emiratos Arabes Unius 82,880 4,621,399 29.5 Abu Dhabi
  Palestina[20] 5,860 2,611,904 393.1 Cherusalem
  Yemen 527,970 23,013,376 35.4 Sanaá
Total 43,810,582 4,050,404,193 89.07
Nota: Parti d'Echipto (Peninsula de Sinai) ye cheograficament d'Asia Occidental.

Cambeos de nombre de países editar

Cuantos países asiaticos han cambeato de nombre mientres o sieglo XX como resultato de consolidacions, secesions, independencias u cambeos de rechimen.

 
Mapa d'Asia.
Antigo nombre Anyo Nombre actual
Pakistán Este 1971 Bangladesh, Republica Popular de
Cambocha Democratica 1975 Cambocha, Reino de
Imperio d'o Gran Qing de China 1911
1949
China, Republica de
China, Republica Popular de
Timor Portugués 1975 Timor Oriental, Republica Democratica de
Indias Orientals Neerlandesas 1945 Indonesia, Republica d'
Imperio Persa 1935
1979
Irán, Republica d'
Irán, Republica Islamica d'
Transchordania 1946 Chordania, Reino de
RSS de Kirguizistán (URSS) 1991 Kirguizistán, Republica de
Federación de Malaisia, Sabah, Sarawak y Singapur 1963 Malaisia y Singapur
Birmania 1989 Myanmar, Unión de
Masqat 1971 Omán, Soldanato d'
Pakistán Ueste 1971 Pakistán, Republica Islamica de
Indias Orientals Espanyolas 1565 Filipinas, Republica d'as
Hejaz-Najd, Reino de 1932 Arabia Saudita, Reino d'
Aden 1970 Yemen d'o Sud, Republica Popular de
Ceilan 1972 Sri Lanka, Republica Democratica Socialista de
RSS de Tachiquistán (URSS) 1991 Tachiquistán, Republica de
Siam 1939 Tailandia, Reino de
Imperio Otomán 1923 Turquía, Republica de
RSS de Turkmenistán (URSS) 1991 Turkmenistán
Oman d'a Tregua y Estatos d'a Tregua 1971 Emiratos Arabes Unius
Indochina francesa 1949 Vietnam, Republica Socialista de
Yemen d'o Norte y Yemen d'o Sud 1990 Yemen, Republica de

Historia editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Asiaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Asia ye un continent con una amplia y variata historia, que se estendilla cuasi dende os inicios d'a Humanidat dica hue, trobando-se en o suyo territorio destacatas civilizacions con una ampla influencia en a Historia d'a Humanidat. Asinas, se puet destacar civilizacions en bel puesto como en a val d'o río Indo, en a val d'o río Eufrates y o río Tigris, u en as vals d'o río Amariello y o río Yangtze. Asia ye tamién a cuna d'as prencipals relichions monoteistas actuals (Chudaísmo, Cristianismo y Islam), estado dende Asia que s'han estendillato arredol d'o mundo.

Prehistoria editar

Neolitico editar

 
Mapa d'a extensión d'a cultura Ubaid en Mesopotamia.

En l'actualidat, se considera que en l'actual Turquía, en Göbekli Tepe, se establió antes de 10000 aC o mas antigo santuario conoixito. Establito por grupos de cazaraires-recolectors, se considera como o mas antigo chacimiento arqueolochico d'una cultura propia d'o Neolitico. Dende astí, alto u baixo en 8500-8000 aC as comunidaz d'agricultors s'estendilloron a traviés d'Anatolia, Mesopotamia y Africa d'o norte, orichinando-se asinas os primers nuclios conoixitos de civilización.

Tamién ye d'ixas mesmas envueltas un chacimiento localizato en Lahuradewa, en l'actual India, a on as datacions con carbonio 14 de repuis de roz evidencian a suya ocupación en 9000-8000 aC. Se tracta d'o mas antigo chacimiento neolitico en Asia d'o sud.

Antiparte, en Beifudi, amán de Yixian en a provincia de Hebei (China) se troban os repuis de chacimientos contemporanios d'os anteriors, con a cultura Cishan (8000-5500 aC) y a Cultura Xinglongwa (6200-5400 aC), a l'este d'as culturas neoliticas d'os monts Taihang, omplindo asinas un vuedo arqueolochico entre as dos culturas d'o norte de China.

Alto u baixo en 5500 aC amaneixió a cultura Halaf en Liban, Palestina, Siria, Anatolia y o norte de Mesopotamia, fundamentoando-se en l'agricultura de secano.

En o sud de Mesopotamia, en as fertils planas aluvials, se fundoron as civilizacions d'as ciudaz de Sumer y Elam, a on caleban sistemas de riego en estar unas redoladas co muit poquetas plevias. A cultura Ubaid (tamién dita periodo Ubaid) i floreixió dende 5500 aC.

Edat de Bronce editar

 
Ceramica procedent d'o chacimiento de Ban Chiang, en l'actual Tailandia.

Alto u baixo en 4500 aC empecipió o Calcolitico y en 3500 aC a Edat de Bronce, substituyindo-se asinas as antigas culturas neoliticas asiaticas.

Asinas, por eixemplo, a civilización d'a val de l'Indo, que ye una civilización d'a Edat de Bronce (3300-1300 aC, con un periodo de plenitut en 2600-1900 aC), que se centró principalment en la parte occidental d'o subcontinent indio, considerando-se que a primera forma d'o hinduismo amaneixió mientres ista civilización.

China y Vietnam tamién estioron centros a on se i desembolicó amplament a metalurchia. Encara que data d'o Neolitico, os primers tambors de bronce han estato descubiertos en os arredols d'o delta d'o río Royo en Vietnam y tamién en o sud de China. Istos chacimientos se relacionan con a cultura prehistorica de Son Dong en Vietnam. Tamién s'han trobato instrumentos elaboratos en bronce en o chacimiento de Ban Chiang, en l'actual Tailandia, datatos arredol de 2100 aC.

Vinclos externos editar

Referencias editar

  1. (en) "Asia." MSN Encarta Encyclopedia. 2007.
  2. (en) "Asia". McGraw-Hill Encyclopedia of Science and Technology. 2006. Nueva York: McGraw-Hill Inc.
  3. "Geography Is Destiny - The Atlantic (December 2008)". The Atlantic. 2008-12-01. http://www.theatlantic.com/doc/200812/editors-choice. Retrieved 2009-04-20. 
  4.   Rechions continentals segunntes a categorización d'a ONU. Bellos territorios citatos a baixo (notas 6, 11-13, 15, 17-19, 21-23) tienen o suyo territorio repartito entre Asia y Europa, Africa, u Oceanía.
  5.   Cazaquistán ye un país transcontinental entre Asia Central y Europa de l'Este; a población y superficie perteneixen nomás que a la parti asiatica.
  6.   Por un regular, a o país se li diz simplament China. As cifras no incluyen as de Hong Kong, Macau, i Taiwan.
  7.   Hong Kong ye una rechión administrativa especial d'a Republica Popular de China.
  8.   Macau ye una rechión administrativa especial d'a Republica Popular de China.
  9.   Territorio independent conoixito como Republica de China u Taiwan, ye reclamato por a Republica Popular de China.
  10.   Rusia ye un país transcontinental entre Europa de l'Este y Asia Septentrional; población y superficie fan refererencia a o estato completo.
  11. Excluitas a isla Christmas y Illes Cocos (pertanyents a Australia en l'Oceano Indico, a o sud-ueste d'Indonesia).
  12.   A capital administrativa de Birmania fue tresladata oficialment de Yangon (Rangoon) a una zona militaritzata a l'ueste de Pyinmana o 6 de noviembre de 2005.
  13. General Population Census of Cambodia 2008 - Provisional population totals, National Institute of Statistics, Ministry of Planning, released 3rd September, 2008.
  14.   Timor Oriental ye considerato por un regular un país transcontinental entre l'Asia Sud-oriental y Oceanía.
  15.   Indonesia ye considerato por un regular un país transcontinental entre l'Asia Sud-oriental y Oceanía; as cifras no encluyen Irian Jaya y as islas Molucas, situatas y Oceanía (Melanesia/Australasia).
  16.   Encluyendo-ie Jammu y Caxmir, en territorio disputato entre India, Pakistán, y a Republica Popular de China.
  17.   Armenia pertanye cheograficament a l'Asia Occidental, encara que tién fuertes lazos con Europa por de razons historicas y culturals.
  18.   Azerbaichán ye un país transcontinental entre l'Asia Occidental y Europa de l'Este; a población y a superficie son nomás que t'a parti asiatica. As cifras encluyen Nakhchivan, un enclave autonomo d'Azerbaichán situato entre Armenia, Irán y Turquía.
  19.   A isla de Chipre pertanye cheograficament a l'Asia Occidental, encara que ye muit ligata a Europa per de razons historicas y culturals. La ONU lo considera parti d'Asia Occidental.
  20. 20,0 20,1   A Francha de Gaza y Cischordania, ditos "Territorios Palestins Ocupatos" per a ONU, son territorios parcialment ocupatos per Israel, baixo administración de l'Autoritat Nacional Palestina.
  21.   Cheorchia ye un país transcontinental entre Asia Occidental y Europa de l'Este; a población y l'aria son ta a zona asiatica nomás.
  22. En 1980, Cherusalem fue proclamata capital d'Israel, dimpués de l'anexión d'a zona arabe de Cherusalem Este mientres a guerra d'os seis días de 1967. As Nacions Unidas y muitos países no reconoixen iste feito y muitos d'éls mantienen embaixadas en Tel Aviv.
  23.   Turquía ye un país transcontinental entre Asia Occidental y Europa d'o Sud; a población y l'aria son ta a zona asiatica nomás, excluita toda a provincia d'Istanbul.


Estaus d'Asia

Afganistán | Arabia Saudita | Armenia1 | Azerbaichán1 | Bahrein | Bangladesh | Birmania | Bután | Brunei | Cambocha | Cazaquistán1 | Cischordania2 | Corea d'o Norte | Corea d'o Sud | Chapón | Cheorchia1 | Republica Popular de China | Republica de China (Taiwan) | Chipre1 | Chordania | Echipto | Emiratos Arabes Unius | Francha de Gaza2 | Filipinas | India | Indonesia | Irán | Iraq | Israel | Kirguizistán | Kuwait | Laos | Liban | Malaisia | Maldivas | Mongolia | Nepal | Omán | Pakistán | Qatar | Rusia1 | Singapur | Sri Lanka | Siria | Tachiquistán | Tailandia | Timor Oriental | Turquía1 | Turkmenistán | Uzbekistán | Yemen | Vietnam

Dependencias: Akrotiri y Dhekelia | Hong Kong | Islas Cocos | Isla de Nadal | Macau | Territorio Britanico de l'Ocián Indico
1 Perteneix a Europa por razons culturals y historicas, pero cheograficament ye en Asia. 2 Territorios controlaus por Israel y gubernaus por l'Autoridat Palestina.