Primera Guerra Mundial

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Primera Guerra Mundial
[[]]
lļññiķ
Imáchens d'a I Guerra Mundial
Información cheneral
Calendata: 28 de chulio de 1914 - 11 de noviembre de 1918
Puesto: Europa, Africa y Asia
Resultau: Desaparición d'os Imperios Alemán, Austrohongaro, Otomano e Ruso.
En conflicto
Potencias Centrals:
Austria-Hongría,
Bulgaria,
Imperio Alemán,
Imperio Otomano
Aliaus:
Imperio Britanico,
Francia,
Canadá,
Italia,
Imperio Ruso,
Estaus Unius
Comandants
Francisco Chusé I,
Franz Conrad von Hötzendorf,
Guillén II d'Alemanya,
Erich von Falkenhayn,
Paul von Hindenburg,
Reinhard Scheer,
Erich Ludendorff,
Mehmed V,
İsmail Enver,
Mustafa Kemal Atatürk,
Ferrando I de Bulgaria
Nicolau II de Rusia,
Alexéi Alexéievich Brusílov,
Georges Clemenceau,
Joseph Joffre,
Ferdinand Foch,
Robert Nivelle,
Herbert Henry Asquith,
Douglas Haig,
John Jellicoe,
Vítor Manuel III,
Luigi Cadorna,
Armando Diaz,
Woodrow Wilson,
John J. Pershing

A Primera Guerra Mundial estió un conflicto armau a escala mundial desarrollau entre 1914 y 1918. Orichinau en Europa, por a rivalidat entre as potencias imperialistas, se transformo en o primero en cubrir mas d'a mitat d'o planeta. Estió en o suyo momento o conflicto mas sangriento d'a historia. Antis d'a Segunda Guerra Mundial, ista Guerra gosaba decir-se Gran Guerra u Guerra d'as Guerras.

Encomienzamiento editar

O 28 de chunio de 1914 un terrorista serbio de Bosnia-Herzegovina fació un atentau en Sarajevo en o que murió prencipe hereu de l'Imperio Austrohongaro. Austria-Hongría adrezó un ultimatum a Serbia, y li declaró a guerra o 27 de chuliol. l'Imperio Ruso refirmó a Serbia y encomenzó a primera Guerra Mundial. Entre o 28 de chuliol y o 4 d'agosto entroron en guerra Austria-Hongría y Alemanya contra Serbia, Rusia, Francia y Gran Bretanya. l'Imperio Otomán encomenzó a guerra contra Rusia o 29 d'octubre de 1914, con escenario entre os lagos Van y Urmia y a implicación d'as minorías etnicas locals (armenios, asirianos y kurdos).

Frent Balcanico editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Frent Balcanico (Primera Guerra Mundial)veyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo Frent Macedonyoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En os Balcans os serbios no resistioron que a lo prencipio, y rebloron. En noviembre de 1914 os serbios ya no controlaban Belgrado, encara que en aviento de 1914 lo recobroron.

En octubre de 1915 os aliaus desembarcoron en Tesalonica y se creyó o Frent Macedonyo. O 14 d'octubre de 1915 Bulgaria entró en guerra contra Serbia (li declaró a guerra o día 15 d'octubre), con a intinción d'anexionar-se a partida de Macedonya que Serbia heba ocupau en a Primera Guerra Balcanica y continó ocupando dimpués d'a Segunda Guerra Balcanica (actual Macedonya d'o Norte). Esto fa que os serbios ya no puedan defender-sen d'os austrohongaros.

En aviento de 1915-chinero de 1916 l'exercito serbio se retiró dica Corfú a traviés d'Albania. As tropas bulgaras ocuporon a parte serbia de Macedonya y fació frent a las tropas aliadas que heban desembarcau en Tesalonica o 15 d'octubre (o Frent Macedonyo).

Dende chuliol de 1916 os serbios evacuaus en Corfú fuoron adrezaus enta o frent d'orient. O 27 de chunio de 1917 Grecia entró en guerra en o bando d'os aliaus.

O 28 d'agosto de 1916 Rumanía entró en a guerra en o bando d'os aliaus. Con Rumanía en o bando aliau, Bulgaria s'asocia a la contraofensiva d'as potencias centrals y ocupa Dobrucha d'o sud, que heba perdiu en a segunda Guerra Balcanica. En aviento os alemans prenen Bucarest.

O 29 de setiembre de 1918 se crebó o Frent Macedonyo y Bulgaria firmó un armisticio. O 3 d'octubre Ferrando de Bulgaria abdicó en Boris III.

Frent d'Europa Oriental editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Frent d'Europa Oriental (Primera Guerra Mundial)veyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En agosto de 1914 as tropas de l'Imperio Alemán aturoron l'abance d'os rusos. En setiembre os rusos ocuporon Galitzia.

En chuliol-agosto de 1915 bi habió una ofensiva austriaca y alemana contra Rusia. En chunio-agosto de 1916 bi habió una ofensiva rusa en Galitzia dirichida por Alexéi Brusílov, que representó a operación mes gran de l'exercito ruso en esta guerra, con gran numero de baixas.

O 27 d'agosto de 1916 Rumanía declaró a guerra a l'Imperio Austrohongaro, entrando en guerra o 28 d'agosto en o bando d'os aliaus.

En Febrero-Marzo de 1917 esclató a Revolución rusa y en chuliol de 1917 fracasó a zaguera ofensiva rusa en o frent. O 6-8 de noviembre de 1917 esclató a Revolución d'Octubre en Rusia. Rumanía quedó sin d'aduya rusa y aislada y firmó en Focşani un armisticio o 9 d'aviento con as potencias centrals Alemanya y Austria-Hongría.

O 3 de marzo de 1918 a Rusia bolchevique firmó con as potencias centrals o tractau de Brest-Litovsk. Por o tractau de Brest-Litovsk o 3 de marzo de 1918 Rumanía se quedó de tot ya sin d'aduya rusa y as potencias centrals tornoron a atacar-la.

En abril de 1918 a Republica democratica de Moldavia proclamó a suya unión con Rumanía. O 7 de mayo se firmó o tractau de Bucarest entre Rumanía y as potencias centrals. Por o tractau de Bucarest d'o 7 de mayo de 1918 Rumanía habió de ceder Dobrucha d'o sud (cuadrilatero de Silistra) y 170 lugars d'os Carpatos a Hongría. Vlaquia siguió ocupada y ha d'abastir de trigo y petrolio a Alemanya y Austria-Hongría.

Frent d'Orient Meyo editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Frent d'Orient Meyo (Primera Guerra Mundial)veyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo Campanya d'o Caucasveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En noviembre de 1914 l'Imperio Otomán entró en guerra en o bando d'Alemanya. En abril de 1915 os aliaus desembarcoron en os Dardanelos, encomenzando a Batalla de Gallipoli, pero no consiguioron res y a operación remató en chinero de 1916.

En abril de 1915 esclató una revuelta armenia en a rechión de Van. En chuliol de 1915 50.000 armenios plegoron t'Halepo sobrevivindo a las operacions de deportación y chenocidio de l'exercito otomán y os irregulars kurdos.

En 1916 os exercito ruso ocupó Erzurum, Trapesonda y Erzincán, y as poblacions musulmanas locals quedoron diezmadas por a guerra. En ixa zona as hostilidaz cesoron en a practica entre agosto de 1916 y fins de 1917.

En abril de 1917 as autoridaz rusas autorizoron a los refuchiaus armenios a tornar ta Anatolia oriental. Bels 150.000 armenios se reinstaloron en a rechión de Van, a on podioron cullir una cullita de trigo en verano.

En chinero de 1918 s'establió una asamblea constituyent (seim) de Transcaucasia, que contaba con 112 miembros, 33 d'ellos armenios. En a Transcaucasia d'ixa epoca hi heba profundas divisions os azerins, que yeran pro-otomans, os armenios anti-otomans y os cheochians quereban a paz.

Entre marzo y abril de 1918 os otomans pasoron a la ofensiva y ocuporon tot o terreno entre Van y Kars, producindo-se refluxo d'armenios ta o nord-este. En abril, a Seim de Trascaucasia proclamó a independencia, mientres os otomans abanzaban y yeran ya a man de Yerevan.

En mayo Transcaucasia se disgregó con a proclamación d'a indepencia de Cheorchia. Os armenios podioron aturar a los otomans en a batalla de Sardarabad, pero en chunio habioron de firmar en Batum un tractau en o se cedeban a los otomans a zona d'o ferrocarril entre Alexandropol y Chulfa y se veyeban obligaus a autorizar a las tropas otomanas poder cruzar territorio armenio pa acceder a Azerbaichán.

En chunio de 1918 os otomans ocuporon Azerbaichán y en agosto planteyoron a cuestión de Karabakh. Una asamblea local, con mayoría armenia refusó a unión con Azerbaichán, pero habió de ceder. O 30 d'octubre de 1918 os otomans firmoron un armisticio con os britanicos en o puerto de Mudros (isla de Lemnos). Con l'armisticio de Mudros d'o 30 d'octubre de 1918 os otomans habioron de retirar-sen a las suyas mugas de 1914, mientres as fuerzas britanicas preneban posicions en Transcaucasia.

Frent Italiano editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Frent Italiano (Primera Guerra Mundial)veyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En mayo de 1915 Italia entró en a guerra en o bando d'os aliaus. O 24-27 d'octubre de 1917 os italianos fuoron derrotaus de tot en Caporetto.

Frent Occidental editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Frent Occidental (Primera Guerra Mundial)veyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O 4 d'agosto de 1914 l'exercito alemán invadió Belchica y Luxemburgo ubrindo o frent occidental. Os alemans esconfioron a los franceses en as batallas de Lorena, Charleroi y Maubeuge y obtenioron dimpués o control de zonas industrials importants d'o este de Francia. Os britanicos intervinioron en o Frent Occidental refirmando a los franceses. En a primera batalla d'o Marne l'abance alemán fue aturau.

Plegó un inte que o frent s'estabilizó, estando escenario de grans batallas que cuasi no lo modificoron como a batalla de Verdún u a batalla d'o Somme.

O 6 d'abril de 1917 EEUU entró en guerra, lo que refirmó a posición d'os franceses y britanicos. L'abance d'os aliaus en 1918 convenció a los comandants alemans que a derrota yera inevitable y o gubierno habió de negociar un armisticio.

Fin d'a guerra editar

L'8 de chinero de 1918 o president Woodrow Wilson proposió os "Catorce Puntos" pa creyar uns nuevos obchectivos belicos defendibles moralment que podesen servir de base pa negociacions de paz con os Imperios Centrals. O 3 de noviembre bi habió un armisticio con Austria-Hongría, l'armisticio de Villa Giusti, que fació que s'esboldreguás l'Imperio Austrohongaro. O gubierno rumano aguardó dica o 10 de noviembre pa continar as hostilidaz en o zaguer inte. L'11 de noviembre bi habió un armisticio con Alemanya. O 15 de noviembre os rumanos invadioron Transilvania. O 28 de noviembre Bucovina, que heba estau una posesión austriaca, demandó a unión con Rumanía. O 1 d'aviento de 1918 os vlacos de Transilvania y d'Hongría se reunioron en Alba Iulia, se costituyoron en asamblea y esleyoron un Gran Consello nacional que o día 14 demandó a unión con Rumanía.

Consequencias editar

A Primera Guerra Mundial tenió consequencias en cuantos ambitos. Bel historiador, como Eric Hobsbawm, considera que o final d'a guerra estió o prencipio real d'o sieglo XX por a reestructuración de l'orden politico que esdevenió.

Con a trencadura d'o sistema diplomatico europeu conoixiu como Concierto europeu, as alianzas feitas por diferents estaus y os efectos d'a guerra, os estaus europeus creyoron que caleba establir una Sociedat de Nacions a on resolver os conflictos d'una forma pacifica y evitar as guerras y que a mas amillorase as condicions de vita en o mundo.

Bibliografía editar

Se veiga tamién editar

Vinclos externos editar