Iste articlo tracta sobre a Comunidat Autonoma d'Aragón. Pa atros emplegos se veiga Aragón (desambigación).

Aragón ye un país situau en lo norte d'a Peninsula Iberica y que comprende o trampo central d'a val d'Ebro. O suyo territorio ye lo de l'antigo Reino d'Aragón, que fue acotolau en 1707 con os Decretos de Nueva Planta. Actualment fa parti d'o Estau Espanyol como Comunidat Autonoma, seguntes o suyo Estatuto d'Autonomía (Lei Organica d'o Estau Espanyol), que li atorga o caracter de "nacionalidat".

Aragón
Aragó
Comunidat autonoma d'Espanya
Escudo de  Aragón
Bandera Escudo
Himno: Himno d'Aragón
Entidat
 • Estau
Comunidat autonoma
Espanya
Capital Zaragoza
Subdivisions 3 provincias
33 comarcas
Idioma oficial
 • Luenga propia
Castellano
Aragonés y Catalán
Superficie
 • Total
Pos. 4 de 19
47 719 km²
Población
 • Total (2019)
 • Densidat
Pos. 11 de 19
1 324 397 hab.
28,17 hab/km²
‎Chentilicio Aragonés/a[1]
ISO 3166-2 ES-AR
President Jorge Azcón[2]
Estatuto d'autonomía 18 d'abril de 2007
Fiesta nacional 23 d'abril
(Día d'Aragón)

Pachina web oficial
A Basilica de Nuestra Sinyora d'o Pilar y o puent de Piedra sobre o río Ebro en Zaragoza, a capital d'Aragón.

Culturalment a cuenca d'Ebro, mesmo antes d'existir Aragón, ye una zona de trobada y crucillada d'hombres y elementos culturals d'a Meseta, Levant y Sud de Francia. Oficialment, muga con as comunidaz autonomas de Castiella-La Mancha, Castiella y Leyón, Catalunya, La Rioja, Navarra y Comunidat Valenciana y tamién con l'estau de Francia.

O Reino d'Aragón con o Condau de Barcelona (Catalunya) formoron a Corona d'Aragón en o sieglo XII, encara asinas continó estando independient conservando totas as suyas institucions, fueros y dreitos dica a Guerra de Succesión Espanyola en o sieglo XVIII. Dende 1978 ye una comunidat autonoma espanyola, composada por as provincias de Uesca, Teruel y Zaragoza, y que s'articula en 33 comarcas. A suya capital ye a ciudat de Zaragoza.

Dende o 10 d'agosto de 2023, Jorge Azcón ye o president d'a Deputación Cheneral d'Aragón.[2]

En Aragón se charran actualment tres idiomas, d'os cuals nomás que aragonés y catalán son luengas propias:

  • L'aragonés se charra en o norte d'a comunidat autonoma. En o pasau se fablaba tamién en lo centro y lo sud d'Aragón.
  • O castellano ye a luenga oficial, y se charra en tot o territorio aragonés mezclau con rasgos mesmos. A mayoría d'istos rasgos son repuis de l'aragonés, que se'n fuoron perdendo de manera progresiva dende o sieglo XV por l'espardidura d'o castellano.
  • O catalán se charra en as comarcas orientals d'Aragón.

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Cheografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O relieu ye de gran simplicidat: os Pireneus y o sistema Iberico enmarcan a depresión d'Ebro. Os estremos cheograficos d'Aragón son Zuriza (Ansó, Chacetania) a o norte; La Cervera (Abechuela, Gúdar-Chabalambre) a lo sud; Sopeira (Ribagorza) a l'este; y Granja de Sant Pedro (Mont-reyal de Fariza, Comunidat de Calatayú) a l'ueste.

O río Ebro escana las auguas d'os ríos y ibons d'Aragón, que como o Millars y o Turia desembocan en a Mar Mediterrania.

O clima d'ista comunidat ye mediterranio-continental. Ye un clima seco, con plevidas irregulars, cerenyos cambeos termicos y intensos aires.

A vechetación sigue as oscilacions d'o relieu y d'o clima. Bosques borials y dominio floral mediterranio.

Aragón tien una superficie de 47.645 km².

Seguntes o censo de 1991, bi heba una población d'1.178.000 habitants, ye decir un 2,95% d'a población d'o Estau espanyol y una densidat de 25,2 habitants/km². En 2003 a cifra augmentó dica os 1.217.514 habitants.

O chentilicio ye aragonés.

Comarcas

Ta más detalles, veyer l'articlo Comarcas d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Aragón ye dividiu en 33 comarcas:

 
Comarcas d'Aragón.
No.
Nombre
Capital
Provincia
1 Chacetania Chaca Uesca, Zaragoza
2 Alto Galligo Samianigo Uesca
3 Sobrarbe Boltanya y L'Aínsa Uesca
4 Ribagorza Graus y Benabarri Uesca
5 Cinco Villas Exeya d'os Caballers Zaragoza
6 Plana de Uesca Uesca Uesca, Zaragoza
7 Semontano de Balbastro Balbastro Uesca
8 Cinca Meya Monzón Uesca
9 Litera Tamarit y Binéfar Uesca
10 Cinca Baixa Fraga Uesca, Zaragoza
11 Monegros Sarinyena Uesca, Zaragoza
12 Tarazona y Moncayo Tarazona Zaragoza
13 Campo de Borcha Borcha Zaragoza
14 Aranda Illueca Zaragoza
15 Ribera Alta d'Ebro Alagón Zaragoza
16 Val de Xalón L'Almunia de Donya Godina Zaragoza
17 Zaragoza Zaragoza Zaragoza
18 Ribera Baixa d'Ebro Quinto Zaragoza
19 Baixo Aragón-Casp Casp Zaragoza
20 Comunidat de Calatayú Calatayú Zaragoza
21 Campo de Carinyena Carinyena Zaragoza
22 Campo de Belchit Belchit Zaragoza
23 Martín Baixo Íxar Teruel
24 Campo de Daroca Daroca Zaragoza
25 Xiloca Calamocha y Mont-reyal Teruel
26 Cuencas Meneras Montalbán y Utriellas Teruel
27 Andorra-Sierra d'Arcos Andorra Teruel
28 Baixo Aragón Alcanyiz Teruel
29 Comunidat de Teruel Teruel Teruel
30 Mayestrato Cantaviella Teruel
31 Sierra d'Albarracín Albarracín Teruel
32 Gúdar-Chabalambre Mora de Rubielos Teruel
33 Matarranya Valderrobres y Calaceit Teruel

Demografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Demografía d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Densidat d'as comarcas A comarca que tién mas población y densidat de población ye a comarca de Zaragoza amás d'a suya aria metropolitana. En a resta d'as provincias, a mayor densidat de población no se troba en as capitals: en a provincia de Uesca ye a Cinca Meya, con una densidat de población de 41 hab/km² y en a provincia de Teruel ye o Baixo Aragón, con una densidat de población de 23 hab/km².

 
Poblacion relativa d'Aragon en 2006.

Economía

Ta más detalles, veyer l'articlo Economía d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O Producto Interior Bruto (PIB) d'Aragón ye o 3 u 4% d'o PIB d'o total d'Espanya. L'interpresa Opel tien una planta amán d'a ciudat de Zaragoza.

Politica

Ta más detalles, veyer l'articlo Politica d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A norma lechislativa de funcionamiento d'Aragón ye definida en o suyo Estatuto d'Autonomía, de 1982, que definix as suyas institucions de gubierno. O Parlamento d'Aragón se diz Corz d'Aragón.

Cultura

Ta más detalles, veyer l'articlo Cultura d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
 
Una ixota aragonesa.

D'alcuerdo con Julio Caro Baroja en Aragón bi ha dos zonas culturals prencipals: L'Alto Aragón con cultura pirenenca y a Ribera d'Ebro y ríos grans con una cultura mediterrania asociada a una agricultura de regano. En esta zaguera bi ha clara influencia mudéchar, en bels lugars, o traxe tipico se composa d'un panyuelo nugau en la cabeza, calzons ubiertos, una manta a modo de faixa en a cintura y alpargatas ta os hombres. As mullers levan sayas amplas, un chustillo, calzón, calzas chupidas, toquiella, debantal y alpargatas.

O baile y canto popular ye a ixota aragonesa, que ye muit rasmiuda y goyosa. Se baila con muito movimiento y grans blincos. O canto gosa estar de ritmo malinconico con una nota a ormino socardona. Antes de cheneralizar-se a ixota o mas caracteristico yera o dance aragonés. En bels lugars bi ha representacions de danzas con tochos y espadas, con alusions a luitas entre moros y cristianos.

Tamién remane musica tipica aragonesa, que emplega instrumentos como o salterio (chicotén) y l'acordión. Entre los instrumentos de viento en a mas gran parte d'o territorio s'emplega a donzaina, pero en los Pireneus centrals bi ha una zona a on que ye caracteristico o chiflo y en Sobrarbe y Monegros a gaita aragonesa u gaita de boto.

Gastronomía

Ta más detalles, veyer l'articlo Gastronomía d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

D'Aragón son famosas as mollas a la pastora, o ternasco rustiu, os pernils de Teruel, a borraina, o cardo, os vin d'as suyas distintas Denominacions d'Orichen (Semontano, Campo de Borcha, Carinyena, Calatayut), a carne a la pastora, o pirín a lo chilindrón, as almendras, o ternasco d'Aragón, l'aceite d'o Baixo Aragón, a miel, os prescos de Calanda, as chiretas (de Sobrarbe), a longaniza de Graus, etcetra.

En o norte d'Aragón se charra l'idioma aragonés y en a parti mas oriental, mugant con Catalunya, o catalán.

Aragoneses destacaus

Categoría principal: Aragoneses.

 
Os cantautors aragoneses José Antonio Labordeta, Joaquín Carbonell y Eduardo Paz en Uesca.

Se veiga tamién

Referencias

  1. (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.
  2. 2,0 2,1 (es) Jorge Alonso: Jorge Azcón, nuevo presidente de Aragón, en Heraldo de Aragón, 10 d'agosto de 2023.

Vinclos externos

  Artículos relacionados con Aragón


Comunidatz autonomas d'Espanya
  Andalucía -   Aragón -   Prencipau d'Asturias -   Islas Balears -   Canarias -   Cantabria -   Castiella-La Mancha -   Castiella y Leyón -   Catalunya -   Extremadura -   Galicia -   Comunidat de Madrit -   Rechión de Murcia -   Navarra -   País Basco -   La Rioja -   País Valenciano
Ciudatz autonomas
  Ceuta -   Melilla
Plazas de Sobiranía
Chafarinas - Penyón de Vélez de la Gomera - Penyón d'Alhucemas