Aragón
- Iste articlo tracta sobre a Comunidat Autonoma d'Aragón. Pa atros emplegos se veiga Aragón (desambigación).
Aragón ye un país situau en lo norte d'a Peninsula Iberica y que comprende o trampo central d'a val d'Ebro. O suyo territorio ye lo de l'antigo Reino d'Aragón, que fue acotolau en 1707 con os Decretos de Nueva Planta. Actualment fa parti d'o Estau Espanyol como Comunidat Autonoma, seguntes o suyo Estatuto d'Autonomía (Lei Organica d'o Estau Espanyol), que li atorga o caracter de "nacionalidat".
Aragón Aragó | |||||
Comunidat autonoma d'Espanya | |||||
| |||||
Himno: Himno d'Aragón | |||||
Entidat • Estau |
Comunidat autonoma Espanya | ||||
Capital | Zaragoza | ||||
Subdivisions | 3 provincias 33 comarcas | ||||
Idioma oficial • Luenga propia |
Castellano Aragonés y Catalán | ||||
Superficie • Total |
Pos. 4 de 19 47 719 km² | ||||
Población • Total (2019) • Densidat |
Pos. 11 de 19 1 324 397 hab. 28,17 hab/km² | ||||
Chentilicio | Aragonés/a[1] | ||||
ISO 3166-2 | ES-AR | ||||
President | Jorge Azcón[2] | ||||
Estatuto d'autonomía | 18 d'abril de 2007 | ||||
Fiesta nacional | 23 d'abril (Día d'Aragón) | ||||
Pachina web oficial |
Culturalment a cuenca d'Ebro, mesmo antes d'existir Aragón, ye una zona de trobada y crucillada d'hombres y elementos culturals d'a Meseta, Levant y Sud de Francia. Oficialment, muga con as comunidaz autonomas de Castiella-La Mancha, Castiella y Leyón, Catalunya, La Rioja, Navarra y Comunidat Valenciana y tamién con l'estau de Francia.
O Reino d'Aragón con o Condau de Barcelona (Catalunya) formoron a Corona d'Aragón en o sieglo XII, encara asinas continó estando independient conservando totas as suyas institucions, fueros y dreitos dica a Guerra de Succesión Espanyola en o sieglo XVIII. Dende 1978 ye una comunidat autonoma espanyola, composada por as provincias de Uesca, Teruel y Zaragoza, y que s'articula en 33 comarcas. A suya capital ye a ciudat de Zaragoza.
Dende o 10 d'agosto de 2023, Jorge Azcón ye o president d'a Deputación Cheneral d'Aragón.[2]
En Aragón se charran actualment tres idiomas, d'os cuals nomás que aragonés y catalán son luengas propias:
- L'aragonés se charra en o norte d'a comunidat autonoma. En o pasau se fablaba tamién en lo centro y lo sud d'Aragón.
- O castellano ye a luenga oficial, y se charra en tot o territorio aragonés mezclau con rasgos mesmos. A mayoría d'istos rasgos son repuis de l'aragonés, que se'n fuoron perdendo de manera progresiva dende o sieglo XV por l'espardidura d'o castellano.
- O catalán se charra en as comarcas orientals d'Aragón.
Historia
Cheografía
O relieu ye de gran simplicidat: os Pireneus y o sistema Iberico enmarcan a depresión d'Ebro. Os estremos cheograficos d'Aragón son Zuriza (Ansó, Chacetania) a o norte; La Cervera (Abechuela, Gúdar-Chabalambre) a lo sud; Sopeira (Ribagorza) a l'este; y Granja de Sant Pedro (Mont-reyal de Fariza, Comunidat de Calatayú) a l'ueste.
O río Ebro escana las auguas d'os ríos y ibons d'Aragón, que como o Millars y o Turia desembocan en a Mar Mediterrania.
O clima d'ista comunidat ye mediterranio-continental. Ye un clima seco, con plevidas irregulars, cerenyos cambeos termicos y intensos aires.
A vechetación sigue as oscilacions d'o relieu y d'o clima. Bosques borials y dominio floral mediterranio.
Aragón tien una superficie de 47.645 km².
Seguntes o censo de 1991, bi heba una población d'1.178.000 habitants, ye decir un 2,95% d'a población d'o Estau espanyol y una densidat de 25,2 habitants/km². En 2003 a cifra augmentó dica os 1.217.514 habitants.
O chentilicio ye aragonés.
Comarcas
Aragón ye dividiu en 33 comarcas:
Demografía
Densidat d'as comarcas A comarca que tién mas población y densidat de población ye a comarca de Zaragoza amás d'a suya aria metropolitana. En a resta d'as provincias, a mayor densidat de población no se troba en as capitals: en a provincia de Uesca ye a Cinca Meya, con una densidat de población de 41 hab/km² y en a provincia de Teruel ye o Baixo Aragón, con una densidat de población de 23 hab/km².
Economía
O Producto Interior Bruto (PIB) d'Aragón ye o 3 u 4% d'o PIB d'o total d'Espanya. L'interpresa Opel tien una planta amán d'a ciudat de Zaragoza.
Politica
A norma lechislativa de funcionamiento d'Aragón ye definida en o suyo Estatuto d'Autonomía, de 1982, que definix as suyas institucions de gubierno. O Parlamento d'Aragón se diz Corz d'Aragón.
Cultura
D'alcuerdo con Julio Caro Baroja en Aragón bi ha dos zonas culturals prencipals: L'Alto Aragón con cultura pirenenca y a Ribera d'Ebro y ríos grans con una cultura mediterrania asociada a una agricultura de regano. En esta zaguera bi ha clara influencia mudéchar, en bels lugars, o traxe tipico se composa d'un panyuelo nugau en la cabeza, calzons ubiertos, una manta a modo de faixa en a cintura y alpargatas ta os hombres. As mullers levan sayas amplas, un chustillo, calzón, calzas chupidas, toquiella, debantal y alpargatas.
O baile y canto popular ye a ixota aragonesa, que ye muit rasmiuda y goyosa. Se baila con muito movimiento y grans blincos. O canto gosa estar de ritmo malinconico con una nota a ormino socardona. Antes de cheneralizar-se a ixota o mas caracteristico yera o dance aragonés. En bels lugars bi ha representacions de danzas con tochos y espadas, con alusions a luitas entre moros y cristianos.
Tamién remane musica tipica aragonesa, que emplega instrumentos como o salterio (chicotén) y l'acordión. Entre los instrumentos de viento en a mas gran parte d'o territorio s'emplega a donzaina, pero en los Pireneus centrals bi ha una zona a on que ye caracteristico o chiflo y en Sobrarbe y Monegros a gaita aragonesa u gaita de boto.
Gastronomía
D'Aragón son famosas as mollas a la pastora, o ternasco rustiu, os pernils de Teruel, a borraina, o cardo, os vin d'as suyas distintas Denominacions d'Orichen (Semontano, Campo de Borcha, Carinyena, Calatayut), a carne a la pastora, o pirín a lo chilindrón, as almendras, o ternasco d'Aragón, l'aceite d'o Baixo Aragón, a miel, os prescos de Calanda, as chiretas (de Sobrarbe), a longaniza de Graus, etcetra.
En o norte d'Aragón se charra l'idioma aragonés y en a parti mas oriental, mugant con Catalunya, o catalán.
Aragoneses destacaus
Categoría principal: Aragoneses.
- Cine: Luis Buñuel, Carlos Saura, Segundo de Chomón. Santiago Aguilar Oliver, Paco Martínez Soria
- Pintura: Francisco de Goya y Lucientes, Antonio Saura, Francisco Bayeu y Subías.
- Escultura: Pablo Gargallo, Pablo Serrano.
- Musica: Miguel Fleta, José Antonio Labordeta, Héroes del silencio, Enrique Bunbury, Amaral, Gabriel Sopeña, Violadores del Verso.
- Literatura: Marco Valero Marzal, Baltasar Gracián, Joaquín Costa, Javier Tomeo, Ramón J. Sender, Soledad Puértolas, Fernando Lázaro Carreter, José Antonio Labordeta, Miguel Labordeta.
- Ciencia: Santiago Ramón y Cajal (premio Nobel), Miguel Catalán, Miguel Servet.
Se veiga tamién
- Estatuto d'Autonomía d'Aragón (1982).
- Lista de ciudaz d'Aragón.
- Listas de municipios d'Aragón por provincias.
Referencias
- ↑ (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.
- ↑ 2,0 2,1 (es) Jorge Alonso: Jorge Azcón, nuevo presidente de Aragón, en Heraldo de Aragón, 10 d'agosto de 2023.
Vinclos externos
Artículos relacionados con Aragón |
- Gubierno d'Aragón.
- As Corz d'Aragón.
- Turismo, ocio, foros, noticias.
- Atro portal rechional.
- Pachina web d'o diario El Periodico de Aragón.
- Pachina web d'o diario Heraldo de Aragón.
- Portal sobre Aragón.
- Directorio d'Aragón.
- charrando.com, pachina adedicada a la luenga aragonesa, o suyo aprendizache y espardidura.
- Turismo en a comunidat aragonesa.
Comunidatz autonomas d'Espanya |
Andalucía - Aragón - Prencipau d'Asturias - Islas Balears - Canarias - Cantabria - Castiella-La Mancha - Castiella y Leyón - Catalunya - Extremadura - Galicia - Comunidat de Madrit - Rechión de Murcia - Navarra - País Basco - La Rioja - País Valenciano |
Ciudatz autonomas |
Ceuta - Melilla |
Plazas de Sobiranía |
Chafarinas - Penyón de Vélez de la Gomera - Penyón d'Alhucemas |