Teruel

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

[[{{{4|Wikipedia:Articlos destacaus|...]]

Teruel (pronunciato en aragonés teruel y en castellano teruel) ye una ciudat d'Aragón, situata en a zona centro-oriental d'a peninsula Iberica, capital d'a provincia d'o mesmo nombre y d'a comarca d'a Comunidat de Teruel. Con una población de 35.675 habitants (2014), ye a capital de provincia menos poblata d'Espanya. Se troba en o forcallo d'os ríos Guadalaviar y Alfambra. O suyo clima se caracteriza por hibiernos fredos y veranos calidos y xutos.

Teruel
Municipio d'Aragón
Plaza d'o Torico.
Entidat  • País  • Provincia  • Comarca	Municipio  Aragón  Teruel Comunidat de Teruel
Partiu chudicial	Teruel
Superficie	440,4 km²
Población  • Total  • Densidat	36 267 hab. (2013) 81.49 hab/km²
Altaria  • Meyana	915 m.
Alcalde	Emma Buj
Codigo postal	44001–44003
Chentilicio	Teruelano/a u terolano/a
Parroquial  • Diocesi  • Arcipestrau  • Parroquia	Teruel y Albarracín Teruel 10 parroquias
Ríos	Guadalaviar
Coordenadas	40°20’37’’N 1° 6’25’’U
Teruel Teruel en Aragón
Web oficial

A ciudat de Teruel tien una luenga historia, que prencipia con as primeras poblacions estables en a zona mientres a Edat de Bronce, con presencia luego d'os pueblos celtibers y de l'Antiga Roma, dica plegar a lo establimiento d'a ciudat en a Edat Meya (1141) por o rei Alifonso II d'Aragón, cuan l'adhibió a lo reino d'Aragón. Estió una ciudat ubierta, con muita influencia d'os ganaders que feban a transhumancia enta o reino de Valencia, encara que continó estando una ciudat de tamanyo chicot, dica convertir-se en 1833 en capital d'a nueva provincia de Teruel, en establir-se en Espanya a nueva división territorial en provincias. En a Guerra Civil Espanyola a ciudat estió o escenario d'a batalla de Teruel, una d'as mas importants batallas d'a guerra en territorio aragonés.

Ye especialment conoixita por os suyos pernils y o suyo arte mudéchar, y reconoixita por a UNESCO como Patrimonio Común d'a Humanidat.

A suya fiesta mayor se celebra o lunes mas cercano a o 10 de chulio (Sant Cristoval) conoixita como a Vaquilla del Ángel por as vaquetas. As fiestas se caracterizan por os pasavillas musicals (charangas), bailes nocturnos y toros ensogatos por as carreras d'o centro d'a ciudat.

Entre os suyos atractivos turisticos se troban as suyas edificacions mudéchars, o mausoleu d'os Amants de Teruel, o centro paleontolochico Dinópolis y una gran riqueza natural. O suyo arte mudéchar fa remerar o suyo pasato multicultural. Os molimentos mas destacatos d'iste estilo son a Ilesia de Santa María, Seu d'a diocesi de Teruel, as torres de O Salvador, Sant Martín y Sant Pero, a los piez d'a que se troba a ilesia que tien o mesmo nombre, tamién d'arte mudéchar.

Simbolos

Se veiga ta mas información l'articlo sobre o escudo de Teruel

Version simpla d'o escudo en a "escalereta".

O escudo d'armas d'a ciudat de Teruel ye formato de tres elementos ovalatos, dos y un, tot dencima d'una cartela. O primero as cuatre barras d'Aragón, de gules sobre fundo d'oro. O segundo, un toro parato d'oro, terrasato de sinople, surmontato d'una estrela de ueito puntas d'oro. O tercero ye de gules, un canyón y un obús d'archent en aspo, surmontatos d'una granada, de plata, encendita de gules, y en punta una pila de seis balas esfericas ordenatas una, dos, tres, y arredol, dentro de filactería a leyenda en castellano que diz M(uy) NOBLE, FIDELISIMA, HEROICA Y VENCEDORA (en aragonés M(uit) NOBLE, FIDELISMA, HEROICA Y VENCEDORA). Acolato tot de dos brancas d'olivera, trescruzatas en o suyo naiximiento, de sinople, frutatas d'oro, y como trofeus dos banderas d'Espanya, dos tambors y dos fusils con bayoneta; superato o conchunto d'un murciacalo, con as suyas alas estendillatas, de sable; timbrato de corona ducal.

A suya bandera ye de color roya, con as antigas armas d'a ciudat: un toro surmontato d'una estrela de ueito puntas, rodiato tot de brancas de laurero y timbrato de corona ducal.

A presencia d'o toro y a estrela tien relación con a leyenda fundacional d'o toro y a estrela

Historia

Prehistoria y Edat Antiga

En a Edat de Bronce ya bi heba poblacions estables en a zona, habendo-se trobato chacimientos arqueolochicos importants en l'Alto del Batán, El Cabezo del Arquillo, El Barranco de la Guea u El Cabezo de San Cristóbal, pero estando mas que mas important o chacimiento de La Escondilla, en Bellestar, a on que se troboron restas d'actividaz metalurchicas.

D'as poblacions d'a primera Edat de Fierro podemos veyer as influencias que tenioron tanto a val d'Ebro como a Meseta castellana y mas tardi tamién a iberización que i plegó dende as costas levantinas. D'ista epoca destacan os chacimientos de La Muela del Rajo (Bellestar), Paracuellos y El Castillejo (Tortallada).

En tiempos d'os ibers yeran a-saber-los os poblatos que yeran esparditos por os cabezos d'os arredols de l'actual Teruel, destacan l'Alto Chacón, El Castillejo de San Blas, Penya Rubia y o Castillejo de Villespesa u o Castillejo de Tortallada. Istos poblatos se trobaban aislatos os uns d'os atros, de traza que yeran fácils d'esfender. As inscripcions que s'han puesto trobar (por eixemplo en Penyalba de Bellestar) nos amuestran que lingüisticament yera una zona celtiberica.

L'alfarería yera ya a prencipal actividat economica en ista epoca como contrimuestan os furnos que bi heba en belunas d'istas poblacions.

Fue ocupata por os romanos quedando poblacions a on que existioron campamentos (Castralbo d'o latín Campamento Blanco). No bi ha guaires restas arqueolochicas conoixitas d'a epoca, pero si que ye important a villa romana de Villespesa y mas que mas as suyas ceramicas.

Edat Meya

O Forum Turolii.

A ciudat fue ocupata por l'arabe Tarik, un chicot castiello dito Tirwal entre Saraqusta y Cordoba. Sieglos dimpués fue conquiesta por as tropas d'Alifonso II, qui establió l'actual Teruel en l'anyo 1171, una chicota población cristiana. Dimpué fue incorporata a o termin de Daroca. D'ista epoca ye a leyenda fundacional de Teruel, que recenta o suyo nombre y o suyo orichen. A causa d'a conquiesta de Valencia por os almuades, Alifonso II miró de fortificar a ciudat de Teruel ta organizar dende astí a reconquiesta. Metió a Berenguer d'Entenza como tenente d'a ciudat en octubre d'ixe mesmo anyo. Ya l'1 d'octubre de 1177 prencipió a repoblación con chents prencipalment d'orichen aragonés y navarro, dando-li fuers y esligando-se de Daroca dende l'inte y estando allora cabeza d'un amplo territorio que encara s'heba de reconquerir.

A ciudat s'heba convertito en muga d'o reino d'Aragón con as tierras musulmanas y asinas ye que dende astí salioron expedicions militars t'a conquiesta d'o Rincón d'Ademuz (1210), Valencia (1238) y Murcia (1266). Mas tardi en as Guerras d'a Unión a ciudat refirmó a o rei Pero IV estando-li atorgato o títol de ciudat o 7 de setiembre de 1347.

Torre de Sant Martín.

Mientres os sieglos XIII y XVI a ciudat, con os suyos fueros, tenió a-saber-los enfrentamientos con una monarquía que heba evolucionato enta una forma de gubierno mas autoritaria y centralizadora. O maximo organimo de gubierno teruelano por ixas envueltas yera o concello, una asamblea cheneral de vecins con amplas competencias, mas que mas en l'administracion d'a ciudat. L'orichen d'iste concello se troba en o privilechio que heba atorgato o 10 de chulio de 1250 o rei Chaime I d'Aragón, establindo ista autoridat con catorce concellers, encara que en o sieglo XV gosaban estar deciueito. Atro feito politico important estió a celebración entre os anyos 1427 y 1428 en Teruel d'as Corz Chenerals d'o Reino con presencia d'o rei Alifonso V. A inspección d'a vida economica d'a ciudat yera afer de l'almutazaf u mayordombre qui cusiraba as transaccions mercantils que se i feban, a inspeccions de pesos y medas y o control d'actividaz artesanals.

A población se dividiba en grupos socials con diferent relichión y estatus churidico-fiscal, manimenos toz teneban os mesmos privilechios y fueros. Ye dende metat d'o sieglo XIII cuan prencipió a fer-se una cherarquización entre a población cristina entre caballers (que yeran d'a clase superior) y a resta de vecins. Chodigos y moros viviban en os suyos respectives barrios, deseparatos d'a resta d'a población y organizatos en alchamas. En iste sieglo, debito a la división social habió a-saber-los conflictos internos en a ciudat.

En epoca medieval a ciudat de Teruel y a suya redolada yeran una d'as zona ganaderas mas importants d'o reino, destacando mas que mas a suya cabanya lanar, favoreixita por estar zona de paso enta os pastos d'hibierno en Tortosa y Valencia. Allora os pastors y ganaderos teruelanos s'agrupaban en una chunta u ligallo ta esfender os suyos intreses.

Culturalment cal destacar o "Estudio d'Artes" que existió en a ciudat dende l'anyo 1396 y que pendeba economicament y administrativa en o concello.

Edat Moderna

Teruel en o sieglo XVIII

En l'anyo 1482 os reis Ferrando II d'Aragón y Isabel I de Castiella churan os fueros d'a ciudat de Teruel, establindo-ie dos anyos dimpués a Inquisición. A ciudat s'oposaba a ista institución por lo que bi habió disturbios cheneralizatos encabezatos por o Concello. Dimpués d'un setio en a ciudat, con Juan Garcés de Marciella como capitán nombrato por o rei Ferrando II, s'imposó a Inquisición y se cremó a toz os capes d'a rebelión. Mientres tot o sieglo XVI a ciudat luitó por a esfensa d'os suyos fueros debant d'una monarquía que se feba cada vegata mas absolutista. Tamién contrebuyó Teruel en as Alteracions de 1591, esfendendo os fueros d'Aragón en Zaragoza. A consecuencia estió que beluns d'os suyos habitants fuoron enforcatos por fer parti d'a rebelión contra o rei Felipe I.

A población d'a epoca que apareixe en o Fogache de 1495 ye de 392 vecins. A economía se basaba prencipalment en l'agricultura y a ganadería, fendo-se a transhumancia enta tierras d'o reino de Valencia, estando amás as relacions comercials mas frecuents con iste reino que con a ciudat de Zaragoza. En a industria destacaban os pelaires y os fabricants de panyos de lana.

En a Guerra de Succesión espanyola, Teruel refirmó a Felipe V, encara que a la fin os fueros fuoron abolitos por iste rei como en a resta d'os reinos d'Aragón, Valencia, Mallorca y o Prencipau de Catalunya por os Decretos de Nueva Planta. En l'anyo 1775 Teruel consigue o privilechio de voto en as Corz de Castiella que heba perdito dende a desaparición d'as institucions aragonesas por os Decretos de 1707. Ye un d'os trece correchimientos en que se trestalla o Reino d'Aragón.

A población creixió una mica en tot o sieglo XVIII, estando en l'anyo 1776 de 1.015 vecins.

Edat Contemporania

Dende l'anyo 1833 Teruel ye capital d'a provincia d'o mesmo nombre, estando dende allora centro administrativo, chudicial, docente, comercial y de comunicacions. En as dos anteriors divisions provincials, la de Chusé Bonaparte de 1810 y la d'o Trienio Constitucional de 1822, a provincia teneba una grandaria menor, ye por ixo que en trobar-se a capital una mica descentrata bellas zonas d'as suya provincia se troban una mica luent y mal comunicatas.

Teruel por Pedro Pruneda

Mientres a Guerra d'o Francés a ciudat estió fidel a o rei Ferrando VII, alentatos por o Capitán Cheneral d'Aragón José Palafox. As tropas francesas a o mando d'o Mariscal Suchet ocuporon Teruel, setiando dimpués a ciudat as tropas de Villacampa que heban redotato a os refuerzos franceses que se trobaban en Caudet.

En l'anyo 1835 se construyó o puent d'a Reina ta unir a ciudat con os "Llanos de San Cristoval" y en l'anyo 1858 ye cuan se mete en l'alto d'una colunna en a plaza Mayor u d'o Mercato o emblema d'a ciudat O Torico

En as Guerras Carlistas, a capital estió fidel a os isabelinos debant d'o poder carlista d'o Mayestrato, nunca a capital fue menazata por o cheneral Ramón Cabrera, encara que sí se facioron expedicions reyalistas ta safocar l'acoso carlista sobre a Tierra Baixa, y aduyar en o setio que bi habió en Alcanyiz en 1838. Mientres a Tercera Guerra Carlista a ciudat fue atacata por Marco de Bello y o infante Alfonso con numerosas tropas pero fracasoron y nomás pudioron dentrar en os arrabals d'a ciudat.

En 1901 plega ta Teruel o ferrocarril, construindo-se-ie a escalinata neomudéchar, obra d'o incheniero José Torán, ta unir a gara con o centro urbán.

Guerra Civil

Se veiga tamién l'articlo sobre a batalla de Teruel.

Teruel adquirió trista fama mientres a Guerra Civil, en estar o escenario d'a dita batalla de Teruel. Habendo cayito en mans d'os sublevatos a o comencipio d'a guerra, estió a sola ciudat presa por a Republica y posteriorment reconquerita por as tropas de Franco (o 22 de febrero de 1938). A ciudat quedó practicament destruita.

O plan de l'alto mando republicano yera metigar una mica a presión que os nacionals yeran fendo sobre Madrit, a capital d'a republica, y sobre as zonas que controlaban en o frent norte. Ta ixo miroron de reconquerir Teruel allora en mans d'os sublevatos, representando una amenaza ta o Levant que yera zona republicana. Emplegoron 12 divisions de l'Exercito Popular Republicano con bels 110.000 soldatos en a operación.

A ofensiva republicana sobre a ciudat prencipió por a zona de Corbalán o 15 d'aviento de 1937, baixo o mando d'o cheneral Vicente Rojo Lluch. En prencipiar se facioron bels bombardeyos a posicions estratechicas que i yeran amanatas a la ciudat, prencipalment nudos de comunicacions, y tamién bombardeyos a o mesmo casco urbán d'a ciudat. D'atra man, os nacionals, a o mando d'o coronel Domingo Rey d'Harcourt, yeran tanimientres parando a esfensa con os poquez efectivos que'n teneban. No yeran mas de 5.000 hombres, estando os puntos mas fuertes d'a suya esfensa l'edificio de Comandancia d'a plaza Sant Chuan y o seminario, puestos a on que tamién se'n fuoron as chents d'a ciudat t'acubilar-sen d'os bombardeyos. Amás i plegoron bels 1.500 civils y 1.759 militars d'aduyar en a esfensa.

En plegar ta os arredols d'a capital, as fuerzas d'a Republica prencipioron a parar l'artillería sobre o centro d'a ciudat, estricallando de tot as zonas de mayor resistencia. Os combates en as carreras d'a ciudat yeran cuerpo a cuerpo, feito que fació que muitos civils estasen embrecatos en istas acions. O Exercito Popular Republicano gosaba ubrir brecas en as parez d'as casas mugants, chitando granadas y matando a muita población civil, pero enantando asinas a escape, ya que no podeban fer-lo por as carreras, en as que se trobaban os militars enemigos.

A ciudat rebla o 8 de chinero de 1938, ante o setio republicano y tamién debito a las baixas temperaturas que facioron encara mas dificils as operacions. As tropas republicanas prenioron a Domingo Rey d'Harcourt y a qui allora yera bispe de Teruel-Albarracín Anselmo Polanco, qui sería fusilato en Pont de Molins o 7 de febrero de 1939, cuasi a la fin d'a guerra.

A respuesta d'as fuerzas nacionals heba prencipiato o 31 d'aviento con bombardeyos aerios por orden de Rafael García Valiño. Y o 2 de chinero se situan os Nacionals en os alrredols d'a ciudat, encara que dica o 7 de febrero no pueden dentrar-ie, con una fuerte ofensiva d'artillería y o refirme por aire d'a Lechión Condor, zarrando asinas o setio o día 20. A tamas d'os esfuerzos Republicanos, o 22 a ciudat rebla, con a presa de cuasi 15.000 prisioners y numeroso material belico. D'ista traza se torna a un estato en o frent pareixito a l'anterior a la operación. Con Teruel recuperata ta a zona Nacional, y unas perdugas muit grans en hombres y material ta a Republica, sin d'haber conseguito os suyos obchectivos inicials, nomás retrasando a dentrata final de Franco en Madrit.

A la fin con a nueva ofensiva Nacional en Aragón dica a Mediterrania, en marzo de 1938, aproveitando l'acumulación de fuerzas en Teruel, o frent s'aluenya d'a capital. Y chino chano s'irá normalizando a vida en a ciudat, que yera cuasi de tot estricallata, dimpués de dos setios. Un dato intresant ye que en a batalla de Teruel s'emplegó por primera vegada, y como preludio d'o que ocurriría en a Segunda Guerra Mundial, l'avión alemán Ju 87 Stuka.

En rematar a guerra prencipian os treballos de reconstrucción. Ista actividat duró dica meyatos d'os anyos 50. Entre os que s'aproveitó ta dotar a Teruel de mayors espacios ubiertos y racionalización de carreras. A suyas prencipals actuacions estioron o Seminario y arredols. A carrera y Plaza de Sant Chuan y o conchunto de l'Óvalo.

Toponimia

Orichen prerromano

O suyo nombre se remonta a una radiz prerromana, probablement o celta TUROS, que se repite muito en toponimos d'o sud d'a provincia y que apareixe en as inscripcions celtiberas de Penyalba de Bellestar. Bi ha muitos toponimos en os países antigament celtas con esta radiz, como Zúrich < TURICIUM, pero lo que mas li se pareix ye Borgo Turola en o norte d'Italia. Esta radiz se presenta en iste zaguer toponimo italiano y en Teruel con a terminación -OLUS, o deminutivo latino que evolucionó ta l'aragonés -uelo/-uel y o mozarabe -uel. En un ara trobata en a localidat de Pías (Maceda, Ourense) bi ha referencias a lo dios galaico Torolvs Combiciegvs. En Castro Candelas (Ourense), se trobó una iscripción que i posaba REVVE ANA/BARAECO /AFER ALBINI /F(ilius) TVROLVS /V(otum) S(olvit) L(ibens) M(erito).

Bels autors sindembargo relacionan Teruel con l'antiga Turba, capital d'os antigos turboletas.

Formas medievals

A evolución natural de TVROLUS seguindo a fonetica d'os iberorromances centrals ye Toruelo (a u puet evolucionar ta o como en FURCA > forca), y la O curta latina diftonga ta -ue-:

• TUROLUS > *TUROLO > *Toruelo.

O toro y a estrela

O mozarabe local teneba una tendencia a perder a -o final n'estas terminacions (Bunyuel, Aranyuel, Estercuel, Almochuel, Exatiel, Castiel Fabib, Caudiel), tendencia que heredó l'aragonés medieval (que ya teneba en o mesmo Prepireneu como ilustra o toponimo Pedruel), y que tamién prenió d'os repobladors occitans:

• Toruelo > Toruel / Teruel

En fuents arabes andalusís trobamos Tiruwal en o Muqtabis V de Ibn Hayyan (987-1076), un sieglo enantas d'a reconquiesta de 1170 y Tiruwl en Al-Udri.

O pareixito fonetico con o Toro favoreixió a leyenda fundacional d'Alifonso II perseguindo lo Toro. Amás d'istas en os textos medievals latinos y romances s'escribiba de muitas trazas, a sobén as latinizatas Torol, Turol, Terol. Como en catalán o sufixo latino -OLUS no diftonga y pierde a vocal final romanz, en catalán o toponimo s'adapta con una d'estas zagueras, prenendo-ne Terol.

A trasformación d'a "o" romanz en "y" ye normal en l'aragonés dende a Edat Meya (Semontano, Hespital, os lugars de Terrient y Segorb). O castellano prenerá a forma d'o toponimo que será mas común a fins d'a Baixa Edat Meya: Teruel.

Denominación en aragonés actual

En aragonés o diftongo -ue- desembolica a sobén una g cuan va dimpués de r, o que se conoixe como protesi velar. Son pronunciacions con protesi velar as palabras y toponimos esquirgüelo, Pallargüelo, Cirgüello, Villargüé, Argüés, ecetra..), protesi que en a grafía de l'Academia de l'Aragonés no se representa.

Ye posible sentir a pronunciación Tergüel con protesi velar en baixo-ribagorzano, y tamién en zonas de l'este d'Aragón a on se charra castellano. Bi ha una ixota de zaguers d'o sieglo XIX con esta pronunciación:

No quiero mula en Tergüel,

Ni en Corbalán quiero paño,

Ni en la baronía mujer,

Ni quiero amigo en Castralvo.

Antiparte, en bella parla churras ye Tergüel, Teregüel u Tregüel. En textos romances baixo-medievals d'a zona de Rubihuelos, actual Rubielos de Mora s'escribiba Terhuel y Noguerhuelas con una h que representaba precisament la protesi velar g de debant o diftongo ué.

Demografía

Teruel ye a capital de provincia con menor población d'o Estato Espanyol, con 35.675 habitants en l'anyo 2014. Amás ye a capital con un menor porcentache de población entre os 15 y os 29 anyos y a capital con o indice mas alto de personas mayors de 65 anyos.

Evolución demografica

1362 f 1495 f 1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 - 392 7.165 9.509 10.432 9.488 9.423 9.938 10.797

1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 11.935 12.010 13.584 16.172 18.745 19.726 21.638 28.225 30.789

1992 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 - - 28.994 - 29.320 30.047 30.491 31.068 31.506

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 32.304 32.580 33.238 33.673 34.236 35.037 35.396 35.241 35.288

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 35.841 35.961 35.675 - - - - - -

2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 - - 35.900 - - - - - - -

1362-1495: fuegos; 1717-1981: población de feito; 1990- : población de dreito. Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidatz poblacionals en l'INE.

En o período 1900-1991 os datos se refieren a población de feito. Dende 1996 se fa servir o nuevo sistema de chestión contina y informatizata d'os Padrons municipals, basato en a coordinación de toz ellos por parti de l'INE.

Evolución demografica

Dende l'anyo 1860 a evolución d'a población ha estato cheneralment positiva, excepto dica 1887 cuan a población baixó de 10.432 a 9.423. En o sieglo XX a población puyó en toz os censos que se facioron pasando de 10.979 habitants en 1900, dica los 18.745 en 1950, los 26.495 en 1980 y los 29.320 en 1998. Encara que no ha estato un gran creiximiento si que s'ha mantenito constant.

Manimenos si que se puet charrar d'una grieu despoblación en a suya provincia que teneba 246.000 habitants a prencipios d'o sieglo XX y continó baixando dica 236.000 en 1950, 170.284 en 1970 y nomás 136.840 en 1998. Muita d'ista población se'n fué ta la capital, por ixo lo ratio de población de Teruel respective a la suya provincia creixió en iste sieglo dende un 4,3% a prencipios de sieglo dica un 15,4% en 1976 y 22% en 1998. Ye amás a sola provincia d'o Estato a on que mueren mas personas que naixen.

Chentilicio

O chentilicio d'os habitants de Teruel y tamién d'a suya provincia ye en aragonés "terolano" u "teruelano". En castellano o chentilicio ye "turolense", que ye un cultismo. Tamién existe a forma "turboleta", introducida dende ambients cultos clasicistas baixo a suposición que os turboletas vivioron en Teruel, pero que no tien guaire emplego.

Cheografía

En Teruel no son guaire raros os nevazos en hibierno

Teruel se situa en a fuesa de Teruel, que la falla de Concut creba posando-la en contacto con la fuesa de Xiloca, definindo una depresión de Calatayú-Teruel. Los ríos Xiloca y Guadalaviar proveitan estas fuesas, dirinchindo-se lo segundo ta la plana valenciana. Ye rodiata por os macizos y serranías de Gúdar, Chabalambre y Albarracín, lo que fa que os suyo clima sía extremo.

Se troba a 915 metros d'altaria sobre o livel d'a mar, en un tozal chunto a o Guadalaviar a un kilometro d'o forcallo d'iste río con l'Alfambra.

A suya situación ye estratechica por estar en o nugo de comunicacions entre as vals de Xiloca, Alfambra, Millars y Guadalaviar, punto d'acceso d'a Meseta y d'Aragón a l'antigo Reino de Valencia.

Morfolochía y estructura urbana

Anvista cheneral d'a ciudat.

Encara s'alzan restas d'a viella muralla que cletaba la ciudat de Teruel en epoca medieval. Yeran siet as puertas que s'ubriban en o muro encara que hue nomás se conoixe a suya antiga ubicación. Actualment se puet veyer en o plan de Teruel l'aria perteneixient a la dita ciudat medieval. As carreras d'o casco historico, a-saber-lo estreitas, cuasi no s'han adaptato a los tiempos modernos, fendo difícil a vegatas o paso d'o trafico. O casco antigo se puet dividir en dos por l'eixe que forman as carreras d'o Salvador, plaza de Castiella y a carrera d'o Tozal, corazón d'a ciudat y puesto a on que se trobaba d'antis mas o mercato. O sector norte ye formato por carreras irregulars que s'endrezan perpendicularment a lo dito eixe. D'atra man o sector sud yera l'antiga chudería, situata en o cobalto d'a ciudat, as suyas carreras son radials y converchen en a plaza. En cheneral o plan de Teruel nos charra d'una ciudat cristiana de nueva planta. Pareixe que en Teruel no bi habió morería, ya que dengún d'os suyos barrios tien a estructura d'as carreras estreitas y irregulars caracteristicas d'os barrios andalusins.

No bi habió guaires modificacions en o casco urbán de Teruel dica o sieglo XVIII cuan s'espaldó a parti mas amanata a lo Guadalaviar ta enamplar o camín reyal que iba enta Valencia. Dimpués se facioron atras obras, ya difuera d'as murallas, construindo-se desanches arredol d'a ciudat. A población prencipia a enamplar-se por a parti oriental, amaneixendo asinas barrios como lo de Cuevas del Siete u os barrios de Sant Julián y o Rabal a lo sud, frent a lo Tozal.

A ciudat moderna s'estendilló a l'atro canto d'o primitivo tozal a on que ye a ciudat viella, gracias tamién a lo Viaducto, que permite unir as dos marguins. Astí se construyoron tamién a plaza de toros y o estadio de Pinilla, construindo-se primero casas unifamiliars a prencipios d'o sieglo XX y creyando-se dimpués o barrio d'o Ensanche, con as suyas prencipals carreras radials enta o Viaducto

O río Guadalaviar ha estato un obstaclo important que no ha permitito que a ciudat s'estendillase muito enta l'ueste. As prencipals edificacions d'ista marguin d'o río son bellas industrias y urbanizacions modernas.

Asinas pues a morfolochía urbana d'a ciudat de Teruel ye de tipo radioconcentrico, adaptando-se a lo suyo entorno y prenendo como eixes radials as suyas prencipals vías de comunicación como son as carreteras de Zaragoza, Murviedro y Alcanyiz.

Respective a la tipolochía d'as suyas edificacions, cal decir que, encara que l'altaria d'istas ye prou variable, nunca no blinca d'os 13 pisos. Os edificios mas altos se troban en o Ensanche, estando a torre de Teruel en l'Avenita Ruiz Jarabo l'edificio mas alto d'a ciudat, con 13 pisos.

Hidrografía

Trescruzato por o río Guadalaviar, se troba a man d'o forcallo que forma iste río con l'Alfambra y dende a on que tamién gosa conoixer-se a lo primero d'istos dica la suya desembocadura en a ciudat de Valencia como lo río Turia.

Mugas

O suyo termin municipal muga con La Puebla de Valverde, Cubla, Bellestar, Rubials, Albarracín, Cella, Celadas, Alfambra, Peralellos, Cuevas Labradas y Corbalán.

Barrios

Se puet dividir a ciudat de Teruel en dos zonas esferenciatas, a marguin oriental d'o río Guadalaviar a on que se troban a mayor parti d'os barrios d'a ciudat y o suyo nuclio historico y a marguin occidental a on que podemos trobar prencipalment zonas industrials y urbanizacions de nueva construcción.

En a marguin oriental se situa o casco historico d'a ciudat y arredol d'iste una serie de barrios como son o barrio d'o Carmen, Cuevas del Siete, Los Baches, Los Arcos, El Carrel, o Rabal u Sant Julián.

En ista mesma marguin, pero deseparatos d'a resta d'o casco urbán por a rambla de Sant Julián, se troban os modernos barrios d'o Ensanche y Fuentfresca. Entre as urbanizacions que se troban en a periferia de Teruel son a Laguna, o Tubo, Los Arreñales, La Guía, Cerro Alcaldes, La Florida, Pinilla, Los Aljezares, Sagrada Familia, Viñas de Sant Cristoval.

En a marguin occidental d'o Guadalaviar destacan o barrio d'o Jorgito y a Urbanización Pinar de la Muela.

Entre os poligonos industrials cal destacar o poligono de La Paz que se troba chunto a la N-234.

Barrios rurals

Amás d'os barrios urbans, fan parti d'o municipio de Teruel os barrios rurals d'Aldeyuela, Val de Zebro, Villespesa, Villalba Chusana, Lo Campiello, Castralbo, Caudet, Concut, La Guea, Sant Blas, Tortallada y despoblato d'a Gasconiella.

Clima

Climograma de Teruel.

O clima de Teruel ye un clima mediterranio continental de montanya. En verano as temperaturas son suaus, encara que con muita oscilación termica, y en hibierno son fredas, con minimas muit baixas que a vegatas baixan d'os -10º. A temperatura meyana d'o mes de chinero ye de 3º y la de agosto de 21,9°, estando a meya anyal de bels 10,5°

As precipitacions tienen o suyo minimo en hibierno y o maximo a la fin d'a primavera. Debito a lo suyo clima continental no son guaire abundants, recullendo-se-ie bels 400 mm. anyals.

Observatorio de Teruel

1971-2000	chi	feb	mar	abr	may	chn	chl	ago	set	oct	nov	avi	TOTAL
Temp. maxima (°C)	9,3	11,6	14,5	16,2	20,5	25,7	30,4	29,7	25,2	18,6	13,2	9,8	18,7
Temp. minima (°C)	-2,1	-1,1	0,4	2,6	6,5	10,2	12,8	13,0	9,9	5,7	1,2	-0,6	4,9
Precipitacions (mm)	17	14	19	36	56	43	30	40	36	42	22	20	373

Los records de temperatura rechistratos en l'Observatorio de Teruel son os 39,3º d'o 4 d'agosto de 2007 y os -19,0º d'o 26 d'aviento de 2001.

Administración

Reparto de concellers

Eleccions municipals
Partiu	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Partido Popular/Alianza Popular	-	7	6	7	10	9	8	8	12	8	7
Partido de los Socialistas de Aragón	5	7	7	9	7	6	8	7	5	5	5
Ciudadanos	-	-	-	-	-	-	-	-	-	2	3
Partido Aragonés	-	1	2	4	2	4	4	4	1	2	2
Vox	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	1
Chunta Aragonesista	-	-	0	1	1	1	1	2	1	1	1
Ganar Teruel	-	-	-	-	-	-	-	-	-	3	1
Podemos-Equo-EMT	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	1
Partido Comunista de España/Izquierda Unida	1	0	0	0	1	1	0	0	1	-	-
Centro Democrático y Social	-	-	2	0	-	-	-	-	-	-	-
Independients	5	6	4	-	-	-	-	-	-	-	-
Unión de Centro Democrático	10	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Total	21	21	21	21	21	21	21	21	21	21	21

Alcaldes

Ta más detalles, veyer l'articlo Lista d'alcaldes de Teruelveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Lista d'alcaldes

Lechislatura	Nombre	Partiu politico
1979–1983	Ricardo Eced Sánchez	Unión de Centro Democrático
1983–1987		Partido Aragonés
1987–1991	Javier Velasco Rodríguez	Partido de los Socialistas de Aragón
1991–1995	Ricardo Eced Sánchez	Partido Aragonés
1995–1999	Luis Fernández Uriel	Partido Popular
1999–2003	Manuel Blasco Marqués	Partido Popular
2003–2007	María Lucía Gómez García	Partido de los Socialistas de Aragón
2007–2010	Juan Miguel Ferrer Górriz	Partido Aragonés / Independient
2010–2011	Manuel Blasco Marqués	Partido Popular
2011–2015
2015–2016
2016–2019	Emma Buj Sánchez	Partido Popular
2019–2023
2023–hue

Economía

Población de Teruel por sectors economicos:

   Atros servicios

   Comercio

   Industria

   Construcción

   Agricultura

L'actividat economica en a capital s'orienta a la industria (con bels 1.832 treballadors) y a construcción (con bels 1.032), encara que o prencipal sector ye o sector servicios con mas de 8.290 treballadors. Manimenos a poca población d'a ciudat fa que a suya actividat economica no tienga prou dinamismo, estando una ciudat d'emigración en cuentas d'una ciudat receptora de población.

Existen cuantas explotacions ganaderas y industrias carnicas, adedicatas prencipalment a lo bestiar porcino, t'abastir o mercato de productos carnicos con denominación d'orichen, amás d'industrias de fabricación de prenso y abonos derivatos.

Atro tipo de industrias importants en Teruel son, por eixemplo, as relacionatas con l'automobil, as industrias de transformación de productos ceramicos y meneros y a industria forestal<. Entre as 230 industrias que se i pueden trobar, destacan prencipalment as chicotas. O prencipal poligono industrial ye La Paz, chunto a la carretera de Zaragoza, con 579.256 m² de superficie industrial en a suya primera fase y 620.055 m² en a segunda.

A importancia d'o sector servicios se troba en o feito de que Teruel ye a capital administrativa tanto d'a suya comarca como d'a suya provincia. Encara que no bi'n ha muitos, son mas de 1.300 os comercios u botigas que se troban en a ciudat.

Turismo

Semana Santa de Teruel.

Os prencipals atractivos turisticos d'a ciudat son o conoixito mudéchar teruelano y os Amants de Teruel. As calendatas con mayor afluencia de turistas en a ciudat gosan estar as fiestas de la Vaquilla, os Amants y a Semana Santa prencipalment. A ciudat tien un rete d'hotels de tres estrelas que permite agüespar a os suyos vesitants.

O Palacio de Congresos y Esposicions de Teruel tamién aculle tot tipo de ferias y congresos, d'entre as que destacan a Feria d'o Pernil y o Salón d'os Amants.

Educación

Teruel ye a población a on que se concentran toz os centros d'amostranza superior d'a comarca, con cuantos Institutos d'Amostranza Segundaria y Formación Profesional y tamién o campus d'a Universidat de Zaragoza que incluye as titulacions de psicolochía, artes politas, ciencias d'o treballo, humanidaz, relacions laborals, machisterio y as inchenierías tecnicas en informatica y telecomunicacions.

Arte y cultura

Molimentos

En Teruel se puet trobar una important muestra de molimentos de totas as epocas dende a Edat Meya dica o modernismo, pasando por o renaiximiento u o barroco. Contino apareixen os molimentos mas importants clasificatos por epocas.

Teruel medieval y mudéchar

Torre de Sant Pero.

Claustro mudéchar de Sant Pero.

• Entre os molimentos medievals d'a ciudat de Teruel cal destacar os que son incluyitos en o conchunto de l'arquitectura mudéchar aragonesa declarata por a UNESCO como patrimonio d'a Humanidat:
  • A Seu de Santa María, ye una d'as pocas seu, chunto con a de Tarazona, construitas en estilo mudéchar. Son Patrimonio d'a Humanidat dende 1986 o teito y cimborio y a suya torre. O suyo orichen se troba en a ilesia de Santa María de Meyavilla d'estilo romanico que prencipió a construir-se en 1171 y remató con a construcción d'a torre mudéchar en 1257. Dimpués a ilesia evolucionaría dende o romanico dica o mudéchar, pasando por atros estilos como lo gotico. A suya frontera neo-mudéchar la fació lo catalán Pablo Monguió en 1909.
  • A torre y ilesia de Sant Pero. A torre ye d'a mesma epoca que a torre d'a seu. En a ilesia destacan l'abside gotico-mudéchar y a nau interior con o suyo retablo mayor. O conchunto ye patrimonio d'a Humanidat dende 1986. Ista ilesia ya existiba en 1196, encara que actualment lo mas antigo que se conserva ye a suya torre. O suyo retablo mayor que en grandaria ye parellán a lo d'a seu, puet estar obra de Cosme Damián Bas (meyatos d'o sieglo XVI) encara que no se conoixe guaire bien o suyo orichen. O retablo mas important ye l'adedicato a los Santos Cosme y Damián, obra de Gabriel Joli (1537), y se troba en a capiella que se diz d'os Amants ya que ye astí a on que se troboron as momias d'os Amants de Teruel en 1555.
  • A torre d'a ilesia de Sant Martín que data d'o sieglo XIV, construita en una ilesia que ya existiba dende 1196. Ye de planta cuadrata y por debaixo d'o suyo arco pasa una carrera. O suyo contrafuerte de piedra picata ye obra de Pierres Vedel y fue construito en o sieglo XVI. Tamién patrimonio d'a Humanidat dende l'anyo 1986. A ilesia se situa chunto a lo Portal de l'Andaquilla. Destacan bellas pinturas d'o sieglo XVII que s'alzan en ista ilesia, copias de Carracci y Guercino y un lienzo de Santa Teresa, obra de Bisquert.
  • A torre d'a ilesia d'o Salvador ye amás tardana d'as torres mudéchars d'a ciudat y talment por ixo reculle y desarrolla mas elementos d'iste tipo d'arquitectura. Como as tres anteriors ye patrimonio d'a Humanidat dende 1986.
• A ilesia d'a Mercé ye d'estilo mudéchar d'o sieglo XVI encara que a suya torre ye d'estilo barroco. O suyo retablo de Sant Chorche, d'autor desconoixito pero a sobén atribuito a Jerónimo Martínez (1525), tien un gran intrés iconografico.
• Tamién cal destacar entre l'arquitectura civil medieval l'alchub, construito en 1373.
• A ilesia de Sant Francisco ye d'estilo gotico, fue construita en l'anyo 1392. A suya nau ye de 5 trampos, destacando amás en l'exterior as politas finestras ochivals y as suyas dos portaladas. Feito construir entre os anyos 1391 y 1402 por o arcebispe de Zaragoza García Ferrández d'Heredia, naixito de Teruel. Obra d'os mayestros Conrat Rey y Gonzalvo de Vilvo.
• O torretón d'Ambeles que feba parti d'a muralla d'a ciudat. Yera un d'os 40 torretons que bi heba y se construyó entre 1475 y 1525.

Teruel renaixentista

Los Arcos de Teruel

• Los Arcos, d'o sieglo XVI, protechito legalment dende 2007 con a suya declaración como Bien d'Intrés Cultural. Ye una obra renaixentista, construito por Pierres Vedel (1537-1558) y tien 150 arcos. Amás de transportar l'augua teneba la función de unir a ciudat con o suyo rabal, permitindo lo paso de peatons.
• A Casa de la Comunidat, edificio a on que hue se troba o Museu Provincial. Construita por Juan de Rigol y Pedro de Heredia en l'anyo 1542 yera la seu d'as institucions politicas que gubernaban a Comunidat medieval de Teruel. Tien 18,65 metros de frontera y 38,50 metros de fundo. A suya frontera tien una altaria de 14,84 metros. Dende 1974 ye Molimento Historico Artistico de caracter Nacional.
• O Palacio Bispal, se prencipio a construir en o sieglo XVI, pero se remató en o siguient sieglo. Ye l'actual seu d'o Museu Diocesano de Teruel.

Teruel barroco

• Palacio d'o marqués de Tosos, protechito legalment dende 2005 con a suya declaración como Bien d'Intrés Cultural. Ye un edificio de finals d'o sieglo XVII, d'estilo barroco, encara que esviellato en o sieglo XX.
• A ilesia de Santa Tresa, d'o sieglo XVII, d'una nau, con crucero y cupula, y vuelta de meyo canyón con lunetos.
• A ilesia d'as Claras, ya existiba en o sieglo XIV. Ilesia de tres naus, destruita mientres a Guerra Civil. Destacan os suyos frescos, obra de Vicente Vidal.
• A ilesia parroquial de Sant Andreu, de tres naus con crucero acubilato de cupula y pichinas adornatas con os blasons d'os Munyoz. Destaca o retablo de l'altar mayor, d'estilo rococó d'a segunda metat d'o sieglo XVIII.
• A ilesia de Sant Miguel, tien planta de tres naus con vuelta de meyo canyón con lunetos y cupula sobre o crucero. A suya obra mas important ye o retablo mayor de Francisco Moya (1750-55).

Teruel modernista

Casa Lo Torico d'estilo modernista, declarata Bien d'Intrés Cultural.

• Casa Ferran, en a carrera Nueva numero 4. Edificio de 1910 seguntes disenyo de l'arquitecto catalán Pablo Monguió Segura, d'estilo modernista. Ye protechita legalment dende 2006 con a suya declaración como Bien d'Intrés Cultural.
• Casa La Madrilenya, en a plaza Carlos Castel numero 8. Edificio de 1912 seguntes disenyo de l'arquitecto catalán Pablo Monguió Segura, d'estilo modernista. Ye protechita legalment dende 2006 con a suya declaración como Bien d'Intrés Cultural.
• Casa Lo Torico, en a plaza Carlos Castel numero 13. Edificio de 1912 seguntes disenyo de l'arquitecto catalán Pablo Monguió Segura, d'estilo modernista. Ye protechita legalment dende 2006 con a suya declaración como Bien d'Intrés Cultural.
• O Viaducto Nuevo, obra d'os incheniers Hué, Liñán y Carlos Castel de l'anyo 1929.
• As Escaleretas neo-mudéchars, construitas entre 1920 y 1921 con l'obchectivo d'unir a gara con o centro d'a ciudat. En o suyo cobalto se puet veyer un relieu, obra de l'artista Aniceto Marinas.
• Plaza de toros, construyida en 1935 en estilo neo-mudéchar.

Museus

Dinópolis.

Museu d'Arte Sacro de Teruel.

• O Museu Provincial de Teruel que se troba situato en a Casa de la Comunidat, antiga seu d'a Comunidat medieval de Teruel. Se i puet trobar una sobrebuena colección d'etnolochía, prehistoria y arqueolochía d'a provincia de Teruel.
• O Museu Diocesano d'Arte Sacro de Teruel, situato en o Palacio Episcopal, incluye dos salas con coleccions de pinturas y esculturas de diferents epocas. L'edificio ye d'o sieglo XVI y o museu s'inauguró en 1984 por Damián Iguacén, allora bispe de Teruel.
• Dinópolis, o parque paleontolochico mas gran d'Europa, con a suya seu prencipal en a ciudat de Teruel. Amás d'as esposicions de fósils, en iste parque tematico tamién bi ha espectaclos y atraccions.

Parques y chardins

Parque de Los Fueros.

Son poquetas as zonas verdas publicas que bi ha en a ciudat de Teruel. Entre istas cal destacar o parque de los Fueros que ye o mayor espacio verde d'a ciudat, os chardins d'a Ciudad Escolar, o chardín d'a Glorieta, os chardinez que bi ha chunto a la Escalereta debant d'a gara, un chicot parque en Fuentfresca y belatras chicotas arias verdas en as carreras d'o Ensanche, Fuenfresca y chunto a las carreteras d'Alcanyiz y Zaragoza. D'atra man as urbanizacions de las Viñas y Pinar de la Muela tienen asaberlas zonas verdas de propiedat privata.

Fiestas

O Torico ye o centro d'a fiesta.

Vodas d'Isabel de Segura.

• As suyas fiestas patronals, as Fiestas de l'Ánchel, conoixitas popularment como a Vaquilla del Ángel u simplament La Vaquilla ("a vaqueta" en aragonés), se celebran a primera quincena de chulio. Destacan en istas fiestas os toros ensogatos, as charangas y l'ambient de borina que bi ha en tota la ciudat. L'acto prencipal ye o "toque d'o campanico" y a mesa d'o "panyuelico" a lo Torico. En istas fiestas se remera o establimiento d'a ciudat medieval de Teruel, o mito d'o toro y a estrela.
• As Vodas d'Isabel de Segura se celebran toz os anyos dende 1996 o tercer cabo de semana de febrero. Ye una fiesta en homenache a los Amants de Teruel, Juan Martínez de Marciella, dito popularment huei Diego de Marcilla, y Isabel de Segura. En ista fiesta os teruelanos se visten con traches alto-medievals y s'instala un mercato medieval en as carreras d'o casco antigo d'a ciudat. L'acto central ye una representación teatral d'a historia d'os amants.
• O martes de Pascua se i fa o Sermón d'as Tortiellas que tien o suyo orichen en a fundación cristiana d'a ciudat, cuan o martes de Pascua de cada anyo os teruelanos eslechiban a los cargos d'o Concello de Teruel. En ista celebración se gosa salir a minchar en as zonas verdas d'os arredols d'a ciudat.

Vida nocturna

As prencipals zonas a on que se concentra la vida nocturna en Teruel son as carreras entre a plaza del Torico y a Ronda de Ambeles. Entre as carreras a on se pueden trobar mayor cantidat de tabiernas y pubs son Sant Estebán, Parra, Abadía, Sant Andrés y Huesca.

En ista zona bi ha dende tabiernas irlandesas a on se puet beber biera dica atras a on se puet chugar a lo billar mientres se toma una copa. A variedat de musica que nos ofreixen istos locals va dende os zaguers exitos pop u house dica musicas tradicionals, jazz, salsa u musica alternativa, a vegatas en dreito. Ye de destacar en a vida nocturna teruelana dende fa muitos anyos o Café Bretón, o solo "karaoke" d'a ciudat (y conoixito tamién como el desguace).

L'atra prencipal zona de tabiernas d'a ciudat se troba a l'atro canto d'o Viaducto, en o primer Ensanche, arredol d'as carreras Soria y l'Avenita Ruiz Jarabo, a on que podemos trobar tamién gran variedat de pubs y tabiernas.

Gastronomía

O pernil de Teruel ye a base d'a suya gastronomía.

A base d'a gastronomía teruelana como la d'a suya provincia ye a carne de ternasco y o pernil, dos productos con denominación d'orichen. Amás en gran parti d'a suya provincia tamién se fa l'aceite d'o Baixo Aragón, que se fa servir en totas as recetas d'a cocina teruelana.

Entre as verduras destacan o cardo, a borraina u as celgas. Destaca lo cardo nogado. Atros primers platos tipicos son as sopas (mas conoixitas las d'allo), asinas como los cocitos y potaches.

O reganyao ye un producto tipico de Teruel, feito con una masa de pan con pernil u sardina con pimiento royo y tot cueto en o furno.

Entre os pescatos destacan a truita, frita con pernil, y l'abadeixo.

Os mas conoixitos lamins en Teruel son os "sospiros d'amant", encara que tamién destacan as fruitas d'Aragón, os turrons (prencipalment de guirlache) y os lamins mudéchars. Tamién as neulas u nieblas y as tortafinas.

Musica

Conoixemos os datos d'o establimiento d'a Capiella musical d'a seu de Teruel gracias a las suyas Actas Capitulars. Bi heba seis infants, cantaires de musica d'organo y canto plano, musicos de chirimías, baixón, cornetas, sacabuche, harpa, organo gran y chicot. O primero d'os mayestros de capiella estió Phelippe Balthasar (1604-1630). Yeran os musicos en ista epoca seguntes apareixen en os documentos Geronimillo, Bartolomillo, Blas, Bartolomé Pascual, Joan Gomes, tiples; Francisco Navarro, Martín Ximeno, contraltos; Amancio, "musico y tenor", Vicente Oller, "musico y cantor"; Bernad, Bartolomé García y Castillo, cornetas; Pedro Navarro, baixón, y organista Diego Muñoz (1619). Os siguients mayestros de capiella estioron: Juan Brun (1631), Gaspar Queto (1631), L. Ramos (1632), Juseppe de Rada (1633), Martín, M. de Victoria (1638), Miguel Marqués, de Daroca (1644), Cristóbal Galán (1646), Gerónimo Murciano (1649), Miguel Tello (1652) y Jusepe Alcalá (1664). Y organistas: Bartolomé Llobera (1630), Juan de Rueda (1632), Baptista González (1652), Vicente Pérez (1652) y Gerónimo Iranzo (1657) entre atros.

Amás entre os grans musicos d'a ciudat de Teruel cal destacar os compositors Antón García Abril y Javier Navarrete, o cantaire pop David Civera u o tenor Andrés Marín.

Accesos y transporte

L'A-23 en pasando por Teruel.

Teruel ye comunicata por carretera con as atras dos capitals aragonesas, Zaragoza y Uesca, y con a ciudat de Valencia por medio de l'Autovía Mudéchar (A-23) que fa o recorrito entre o puerto de Somport y Murviedro. Con a N-420 se comunica con Cuenca y con Tarragona a traviés d'Alcanyiz. Por a N-330 ye comunicata con Utiel y Albacet, y con a N-234 se comunica con Castiella y Leyón.

A estación d'atobuses se troba situata en o centro d'a ciudat y dende ella se puet plegar a lo casco historico en nomás 5 menutos. Enlaza la ciudat d'os amants con atras ciudayz importants como Zaragoza, Barcelona, Valencia, Bilbau, Madrit, Tarragona u Pamplona, amás de muitas localidaz d'as provincias de Teruel, Castellón y Valencia. Bi ha servicio d'autobuses urbans y taxis en a ciudat de Teruel.

O Ferrocarril Central d'Aragón comunica Teruel con Zaragoza y Valencia.

Actualment ye en prochecto un aerodromo ta la ciudat de Teruel con una pista de 2.825 metros de longaria y 45 m. d'amplo. Se situará en o barrio rural de Caudet.

Esporte

Campeonato de Espanya Biketrial 2008 en Teruel.

O equipo esportivo mas important d'a ciudat ye o CAI Voleibol Teruel, equipo de voleibol que chuga actualment en a Superliga. Amás o Club Voleibol Teruel ye un d'os tres solos equipos aragoneses que han ganato un títol de liga a ran estatal en a suya historia. Chuga como local en o Pabillón de Los Planos.

O prencipal equipo de fútbol d'a ciudat ye o Club Deportivo Teruel, establito en l'anyo 1945 y que actualment chuga en a Segunda División B en o estadio de Pinilla.

Instalacions esportivas

Entre as instalacions esportivas municipals d'a ciudat destacan:

• O complexo esportivo de Pinilla, que amás d'o estadio de fútbol incluye trinquet y pista de tenis.
• O pabillón esportivo de Los Planos que incluye a pista prencipal de fútbol sala, baloncesto, handbol y voleibol, un rocodromo, chimnasio y salas de tiro con arco, tiro olimpico y esgrima.
• O campo de fútbol Luis Milla, de hierba artificial.
• O complexo esportivo Las Vinyas, con pistas d'atletismo, campo de fútbol y rugby, chimnasio, pabillón y pista de tenis.
• O complexo esportivo Sant Fernando con pistas poliesportivas exterior y interior.
• Una piscina climatizata de 25 x 12,5.
• As piscinas municipals de Fuentecerrada, Los Planos, San Fernando y San León.

Medios de comunicación

O medio de comunicación local mas important ye o Diario de Teruel, establito l'1 d'octubre de 1885 por Alfonso Torán. A suya edición ye d'arredol de 5.000 unidaz.

Ciudaz achirmanatas

• Lubliniec

Personalidaz naixitas de Teruel

Categoría principal: Naixitos de Teruel.

Entre os teruelanos mas ilustres se troban:

• Segundo de Chomón, cineasta.
• David Civera, cantaire.
• Antón García Abril, compositor.
• Ana Labordeta, actriz.
• Andrés Marín, tenor.
• Luis Milla, futbolista.
• Javier Navarrete, compositor.
• Manuel Pizarro, empresario y politico.
• Nacho Rubio, actor.
• Joaquín Sanz Gadea, medico.
• Javier Sierra, periodista, escritor y investigador.

Se veiga tamién

• Leyenda d'o toro y a estrela.

Bibliografía

• Allanegui Félez, A.: La evolución urbana de Teruel, Real Academia de Nobles y Bellas Artes de San Luis, Zaragoza 1959. 58 pp.
• Andrés, F.: Disquisiciones históricas sobre el origen de Teruel, Teruel, 1896.
• Blasco y Val, J.: Historia de Teruel, Teruel, 1870.
• Caruana Y Gómez De Barreda. J.: Organización de Teruel en los primeros años siguientes a su reconquista, Teruel, núm. 10, 1953.
• Casas Torres, J. M.: Un mapa de los mercados de la prov. de Teruel, Estudios Geográficos, núms. 20-21, Madrid, 1945.
• Navarro Aranda, M.: Documentos inéditos para la geografía urbana de Teruel. La traída de aguas a Teruel en el siglo XVI, Teruel, núm. 6, 1951, pp. 37–57.
• Navarro Aranda, M.: Función geohistórica de la ciudad de Teruel, Teruel, núm. 3, 1950.
• Soláns Castro, M.: Evolución de la población de Teruel entre 1860 y 1960, Instituto de Estudios Turolenses, CSIC, Teruel, 1968, 220 pp.
• Caruana y Gómez de Barreda, J. : Historia de la provincia de Teruel, Instituto de Estudios Turolenses, Teruel, 1956.
• Buesa Conde, D.: Teruel en la Edad Media, Guara Editorial (Colección básica aragonesa, 27), Zaragoza, 1980.
• Actas Capitulares de la S. I. Catedral de Teruel (1604 y ss.)
• Actas Capitulares de la S. I. Catedral de Albarracín (1592 y ss.)
• Calahorra Martínez, P.: Historia de la Música en Aragón (siglos I-XVII), col. Aragón, Zaragoza, 1977.
• Calahorra Martínez, P.: La música en Zaragoza en los siglos XVI y XVII. I. Organistas, organeros y órganos, Zaragoza, 1977.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Teruel.
• (es) Concello de Teruel.
• (es) Torre Mudéchar d'O Salvador.
• (es) Guía de Teruel.
• (es) Bodas de Isabel.
• (es) Amants de Teruel.
• (es) Turismo de Teruel.

Lugars desapareixius d'o municipio de Teruel
Abuán | Dornos | La Gasconiella

• Datos: Q14336
• Multimedia: Teruel / Q14336