Voz pasiva en aragonés
A voz pasiva en aragonés fa servir como en as atras luengas neolatinas o verbo auxiliar ser.
No s'emplega guaire en aragonés actual, a l'egual que en os rechistros coloquials d'as luengas mugants, y por ixo no bi ha guaires referencias ni estudios sobre l'uso d'a voz pasiva en aragonés. Por un regular sentiu d'a voz pasiva s'expresa con oracions impresonals. En os textos escritos en aragonés medieval en trobamos un uso prou regular, reflexo d'un rechistro culto.
En aragonés y luengas huegals no bi ha que un grupo redueito de verbos transitivos que no admiten la construcción pasiva, como por eixemplo haber y tener.
Usos antigosEditar
En aragonés medieval escrito s'emplegaban estas construccions perifrasticas de voz pasiva:
En as formas impersonals bi ha textos a on predomina l'uso d'o verbo ser u seyer orichinal, pero tamién textos a on predomina l'uso d'o verbo estar:
- seyer feyto / estar feyto.
- seyendo feyto / estando feyto.
En as formas presonals simples son as formas d'o verbo ser orichinal (en aragonés medieval seyer), as que trobamos siempre en a voz pasiva d'os textos medievals, nunca as formas d'o verbo estar orichinal:
En as formas presonals composadas se puet veyer l'auxiliar haber pero tamién l'axiliar estar. O participio d'a construcción pasiva puet estar seydo u estado.
En aragonés medieval se documenta l'uso d'a forma pasiva d'o pasau plusquamperfecto de subchuntivo en a traducción d'o "Breviarium ab Urbe condita", con l'uso natural d'o verbo ser como verbo auxiliar pa os verbos copulativos ser y estar en o luengache medieval:
Usos actualsEditar
Pero en l'aragonés charrau que se conoix en os sieglo XX y XXI no s'emplega guaire, de todas trazas no bi n'ha guaires investigacions. A información se reduce a lo que trobamos en os textos dialectals como en "Qui bien lo fa nunca lo pierde" y a pocas referencias en os estudios d'as diferents parlas feitos por diferents autors dende que Saroïhandy encomenzás a recullir informacions sobre l'aragonés actual. Se fa referencia a la perifrasi de voz pasiva con o verbo ser en o estudio de l'aragonés benasqués de José Antonio Saura [4], en o estudio actual sobre o belsetán feito por Chabier Lozano Sierra y Ánchel Loís Saludas,[5] y en o estudio actual sobre l'ansotano feito por María Pilar Benítez.[6]
Alwin Kuhn comenta que a voz pasiva ha estau suplantada a expensas de formacions con se u con a tercera presona plural.[7]
María Pilar Benítez da noticia de l'uso d'a perifrasi pasiva, pero tamién de l'uso d'a construcción impresonal pasiva-reflexa con o pronombre se y con o mesmo significau, pero diz que os ansotans prefieren l'uso d'oracions impresonals en plural (Se fabla ansotano = fablan ansotano):[6]
Domingo Miral tamién comenta que a pasiva se sustituye por construccions impersonals en cheso:[8]
José Antonio Saura Rami comenta que a voz pasiva se fa servir poquismo en aragonés benasqués.[4]
Si paramos cuenta en os rechistros coloquials d'as luengas circumvecinas de l'aragonés mos trobamos que a voz pasiva tamién se troba con escaseza.
S'ha de parar cuenta que en aragonés actual de l'Alto Aragón os verbos estar y seyer medievals s'han achuntau en un verbo estar, pero que como auxiliar d'a voz pasiva s'emplega encara ser con totas as suyas formas fué, fuese en cuentas de estió, estase, que provienen d'o verbo estar orichinal. O mesmo verbo auxiliar ser ye o que trobamos como auxiliar d'os verbos pronominals y verbos de movimiento en cheso, aragonés d'a valle de Vio y belsetán:
- se'n fué ito/iu, me'n fuese ito/iu
Formas no presonalsEditar
La forma ser+participio ye documentada en aragonés belsetán:
En benasqués bi ha diferencia entre a zona A y la zona C en preferir a forma esta(r) u se(r) en os infinitivos simples y composaus[4]. En quasi tota a zona B ye como en a zona A:
- estar manau / ser manau.
- haber estau manau / haber seu manau.
O cherundio d'a pasiva tamién presenta esta duplicidat en benasqués:
- estant manau / sent manau.
- habent estau manau / habent seu manau.
Formas presonalsEditar
Tiempos simplesEditar
Present d'indicativoEditar
Ye documentada a voz pasiva en present en tensín por Francho Nagore y en ansotano por María Pilar Benítez:
En aragonés benasqués tenemos sigo manau.
Pasau imperfecto d'indicativoEditar
En benasqués ye documentau o uso d'a voz pasiva en pasau imperfecto:
Pasau perfecto simple d'indicativoEditar
Con o pasau perfecto simple d'o verbo ser a voz pasiva ye documentada en belsetán, parla que fa servir as formas tipo fue y no estió pa o pasau imperfecto d'o verbo ser:
En aragonés benasqués tenemos be está manau u be sé manau.
Present de subchuntivoEditar
En benasqués se documenta siga manau.
Pasau imperfecto de subchuntivoEditar
Con o pasau imperfecto de subchuntivo d'o verbo ser ye documentada en chistabín:
En aragonés benasqués tenemos fuesa manau.
Tiempos composausEditar
En as variants d'aragonés que mantienen l'uso de l'auxiliar estar pa o verbo estar ye posible l'uso d'este verbo pa fer os tiempos composaus chunto con o mes estendillau haber y o participio estau/estato u siu/seu/sito concordará en chenero y numero con o sucheto.
Pasau perfecto de subchuntivoEditar
Se'n documenta l'uso actual en cheso, belsetán y benasqués:
En benasqués tenemos heiga estau manau u heiga seu manau.[4]
Pasau plusquamperfecto de subchuntivoEditar
En aragonés benasqués tenemos hesa estau manau u hesa seu manau.
Usos discutibles d'a voz pasiva en textos aragoneses actualsEditar
No s'ha de confundir a voz pasiva con formacions verbals con o verbo estar y participios que endican estau:
- A muller fue despullada indica que belún la despulló en un inte determinau.
- A muller estió despullada indica que yera sin ropa sin d'endicación dende quan u si se despulló ella u la despulló atra presona.
- O ueso fue crebau indica que se crebó en una acción en un inte por una presona.
- O ueso estió crebau indica que por un tiempo yera crebau.
D'egual traza en pasau fer servir a forma estió en cuenta de fue puet indicar que ya no ye en o mesmo estau definitivo que indica a forma fue. Cesaraugusta estió construita por os romanos podría entender-se como que "quan os romanos existiban a ciudat yera constuita pero que en atros periodos no".
ReferenciasEditar
- ↑ 1,0 1,1 1,2 (an) Cronica de Sant Chuan d'a Penya
- ↑ (an) (es) Cronicas d'os Chueces de Teruel
- ↑ (an) Breviarium ab Urbe condita
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 (es) José Antonio Saura Rami Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003, p 228-229.
- ↑ 5,0 5,1 (es) Lozano, Ch., Saludas, Á.L. (2005): Aspectos morfosintácticos del belsetán. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 (es) María Pilar Benítez L'Ansotano. Estudio del habla del Valle de Ansó. Gobierno de Aragón, 2001.
- ↑ (es) KUHN, Alwin, El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-96457-41-6
- ↑ (es) Domingo Miral: El verbo ser en el cheso (dialecto del Pirineo aragonés). Archivo de filología aragonesa, ISSN 0210-5624, Vol. 61-62, 2005-2006 , pachinas. 377-384.
- ↑ (an) Domingo Miral Qui bien lo fa nunca lo pierde p 44.
- ↑ (es) Lozano, Ch., Saludas, Á.L.: (2005). Aspectos morfosintácticos del belsetán. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC. p 102
BibliografíaEditar
- (es) KUHN, Alwin: El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-96457-41-6
- (es) Domingo Miral: El verbo ser en el cheso (dialecto del Pirineo aragonés). Archivo de filología aragonesa, ISSN 0210-5624, Vol. 61-62, 2005-2006 , pachinas. 377-384.
- (an) Santiago Paricio: Verbos ser y estar en aragonés. O Espiello, numero 30. Agüerro-hibierno 2009.
- (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003.
- (es) Lozano, Ch., Saludas, Á.L.: (2005). Aspectos morfosintácticos del belsetán. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC.
- (es) Francho Nagore Laín: La conjugación verbal compuesta en aragonés medieval Alazet: Revista de filología, ISSN 0214-7602, Nº 13, 2001 , pachinas. 65-88.
A voz pasiva en aragonés y atras luengas romances | ||
---|---|---|
A voz pasiva en galaicoportugués | a voz pasiva en astur-leyonés | a voz pasiva en castellano | a voz pasiva en aragonés | a voz pasiva en catalán | a voz pasiva en occitán | a voz pasiva en francés | a voz pasiva en italiano | a voz pasiva en rumano |