Archentina

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A Republica Archentina (República Argentina en castellano) ye un estau d'America d'o Sud. Muga a lo norte con Bolivia y Paraguai, a l'este con Brasil, Uruguai y l'Oceano Atlantico, y a l'ueste con Chile, país con que comparte o sud d'a cordelera d'os Andes. A capital d'o país ye Buenos Aires y as ciudaz mas importants en son Cordoba, Rosario, Mendoza, Santa Fe y La Plata.

Republica Archentina República Argentina
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: En unión y libertad
Himno nacional: Himno Nacional Argentino
Situación de Archentina
Capital  • Población	Buenos Aires 3.075.646
Mayor ciudat	Buenos Aires
Idiomas oficials	Espanyol
Forma de gubierno President	Republica federal Javier Milei
Independencia Declarata Reconoixita	d'Espanya 9 de chulio de 1816 21 de setiembre de 1863
Superficie  • Total  • % augua Costas	Posición 8º 3.042.581 km² 1,1% 4.665 km
Población  • Total (2022)  • Densidat	Posición 31º 46.234.830 14,92 hab/km²
PIB (PPA)  • Total (2019)  • PIB per capita	Posición 31º EUR€ 831.573.000.000 EUR€ 18.325
Moneda	Peso
Chentilicio	Archentino/a
Zona horaria	UTC-3 (San Luis: UTC-4)
Dominio d'Internet	.ar
Codigo telefonico	++54
Prefixo radiofonico	AYA-AZZ, LOA-LWZ, L2A-L9Z
Codigo ISO	032 / ARG / AR
Miembro de: ONU, OEA, Mercosur, CSN, OMC, ALADI, SELA

Archentina ye o segundo país mas gran en superficie d'o subcontinent sudamericán, dimpués de Brasil, y o ueiteno mas amplo d'o mundo, con una superficie de 2.766.890 km², encara que reclama amás 969.464 km² de l'Antartida Archentina, en conflicto con os territorios reclamatos por Chile y o Reino Uniu. Archentina tamién reclama a sobirania d'os territorios britanicos d'as Islas Malvinas y as Islas Cheorchias d'o Sud y Sandwich d'o Sud.

A suya población ye de 47 327 407 habitants y tien una densidat de población de 14,27 hab/km².

Toponimia

A palabra Archentina proviene d'o latín argentum que significa archent. Ya dende epocas de Pedro de Mendoza ta referir-se a la rechión d'o Río d'a Plata, s'emplegaban os nombres de Gobernación d'o Río d'a Plata y Provincias d'o Río d'a Plata.

O río que da o suyo nombre a lo virreinau, ye o mesmo que en 1516 Juan Díaz de Solís clamó Mar Dulce, dito tamién Río de Santa María y Río de Solís. Os portugueses lo clamaban Río de Prata a causa d'os rumors que deciban que existiban de metals preziosos, y que finalment s'imposó como Río d'a Plata (Río de la Plata en castellano).

A latinización d'o nombre apareixió en un atlas venecián de 1526, y dimpués Martín del Barco Centenera, miembro d'a expedición de Juan Ortiz de Zárate, imitando a Ercilla con a suya L'Araucana, publicó en 1602 un luengo poema d'a historia d'o Río d'a Plata y d'os reinos de Perú, Tucumán y d'o estau de Brasil, baixo lo titulo La Archentina en o que se deciba a lo territorio d'o Río d'a Plata L'Archentino (El Argentino en castellano).

Cheografía fisica

Salto d'augua d'Iguazú, a lo norte d'o país.

Salta.

O territorio archentino se situa entre a cordelera d'os Andes y l'Oceano Atlantico. O país puet dividir-se en tres arias cheograficas clarament diferenciatas:

• as planas fertils d'as Pampas, en o centro d'o país, que son o centro d'a riqueza agricola d'Archentina.
• l'altiplán d'a Patagonia que s'estendilla dende o centro dica o sud (Tierra de Fuego)
• a cadena montanyosa d'os Andes, a l'ueste d'o país, en a muga con Chile, a on que se troba o punto mas alto d'o país, l'Aconcagua con 6.960 metros d'altaria sobre o livel d'a mar.

A lo nord-este y o centro-este d'o país, se i troban os ríos mas importants que corresponden a la Cuenca d'a Plata, a tercera cuenca mas gran en amplaria d'o hemisferio occidental, formata por os ríos Paraguai, Bermejo, Colorado, Uruguai, y o mas luengo, lo río Paraná. Os ríos Uruguai y Paraná se conectan y forman o estuario d'o Río d'a Plata, o mas gran d'o mundo, que desemboca en l'Oceano Atlantico. O territorio que se troba entre os dos ríos, antis d'unir-se se conoixe como a Mesopotamia.

Archentina tien 4.665 kilometros de costa. L'aria de l'Oceano Atlantico sobre a plataforma continental ye muit ampla, y se conoixe localment como a mar Archentina. Se i troban importants recursos pesquers y petroliers. L'alternancia entre as corrients fredas de l'Antartida y as calidas de Brasil permiten que as temperaturas costeras no baixen de traza uniforme con l'aumento d'a latitut. A costa meridional d'a Tierra de Fuego forma l'extremo norte d'o Pasache de Drake.

Politica y gubierno

Estructura constitucional

A Casa Rosada, o palacio d'o gubierno archentino, en Buenos Aires.

A zaguera dictadura, que prencipió en l'anyo 1976, inició a suya cayita con a redota d'Archentina en a Guerra d'as Malvinas, y en 1983 se facioron eleccions democraticas. Raúl Alfonsín, o primer president democratico dimpués d'a dictadura, s'enfrontinó con diversos retos, incluyindo-ie un debantamiento militar, y renunció seis meses antis d'a fin d'o suyo periodo de mandato. Carlos Ménem fue designato president, y dimpués d'una reforma constitucional, consiguió estar reesleito por un periodo de cuatre anyos mas, dica 1999, calendata en a que Fernando de la Rúa fue esleito, estando a primera transición pacifica en muitas decadas.

A Constitución archentina de 1853, reformata substancialment en 1994, estableixe una deseparación de poders definita adintro d'un sistema presidencialista. O poder executivo lo tien o president, esleito con o vicepresident por un periodo de cuatre anyos con a posibilidat de reelección. A potestat lechislativa ye exercita por o Congreso d'a Nación (Congreso de la Nación, en espanyol), composato por o Senau, con 72 miembros, y a Cambra de Deputatos (Cámara de Diputados) con 257 miembros. O poder chudicial recaye sobre a Cort Suprema de Chusticia.

Os partius politicos mas grans d'Archentina son o Partido Justicialista (PJ), un partiu d'orichen peronista, y a Unión Cívica Radical (UCR), establita en 1890.

Organización territorial

As cuatro rechions en as que s'agrupan as provincias archentinas. A provincia de Buenos Aires y a Ciudat Autonoma de Buenos Aires, en amariello, no integran denguna rechión.

Territorialment Archentina ye organizata en 23 provincias y a Ciudat Autonoma de Buenos Aires que ye a capital d'a federación. As provincias tienen toz os poders que no han estau explicitament delegatos a lo gubierno federal en a constitución nacional. As provincias s'encargan d'impartir chusticia, de chestionar os afers relacionatos con l'amostranza primaria y d'asegurar o rechimen municipal.

As provincias archentinas s'organizan internament en un sistema congresual, esleyindo os representants d'o poder lechislativo y o gubernador d'a provincia (poder executivo) de manera separata. Teoricament, o president d'Argentina tien a facultat d'intervenir en as provincias t'asegurar-ne a forma republicana de gubierno u ta esfender o territorio d'as invasions estrancheras, encara que en a practica ha intervenito en diversas ocasions militarment u en casos en que o gubierno provincial ha estau acusato de corrupción.

A mayoría d'as provincias d'o centro y norte d'o país son anteriors a la creyación d'Archentina como estau independient (ye decir, ya feban parti d'os virreinaus espanyols de Sudamerica). Manimenos, as provincias con presencia significativa d'amerindios u con una baixa población yeran territorios nacionals administratos por o Gubierno federal antis de convertir-se en provincias autonomas. O zaguer territorio en convertir-se en provincia ha estau Tierra d'o Fuego, Antartida y Islas de l'Atlantico Sud, qui lo fació en 1991.

Dica 1825, epoca en que as Provincias Unitas d'o Río d'a Plata prencipioron a emplegar oficialment o nombre d'"Archentina", a Provincia Oriental (que en 1829 se convertirba en a Republica Oriental d'Uruguai) y a provincia de Tarija (que dimpués ferba parti de Bolivia) yeran provincias constitucionals archentinas.

Diez ciudaz mas importants

As diez ciudaz mas importants son:

Puesto	Nombre	Población en 2010
1	Buenos Aires	2.890.151
2	Córdoba	1.329.604
3	Rosario	948.312
4	Mar del Plata	593.337
5	San Miguel de Tucumán	549.163
6	Salta	535.303
7	Santa Fe	391.231
8	Corrientes	314.546
9	Bahía Blanca	299.101
10	Resistencia	290.723

Cheografía humana y sociedat

Demografia

Gauchos en a Pampa.

A mayoría d'os inmigrants europeus, que plegoron t'Archentina (especialment entre a Primera y a Segunda Guerra Mundial) s'establioron en as ciudaz, as cualas ofreixeban fainas, educación y atras oportunidaz ta ingresar en a clase meyana. Os treballadors agricolas tamién s'establioron en as grans ciudaz, especialment en Buenos Aires que ha centralizato lo creiximiento d'o país. Dende os anyos 1990, muitos lugars rurals han estau despoblatos debito a l'abandono d'o servicio ferroviario y a importación masiva de productos importants baratos que han reemplazato a los productos locals producitos a chicota escala, en dentrar en servicio o sistema de convertibilidat que manteneba la valor d'o dólar estausunidense artificialment baixo. Hue en día un tercio d'a población total d'o país vive en l'aria metropolitana de Buenos Aires, tamién conoixita como o Gran Buenos Aires. As siguients son as arias metropolitanas con una población superior a lo millón d'habitants:

1. Buenos Aires (zcudat: 3 millons, aria metropolitana: 13 millons)
2. Córdoba (1,4 millons)
3. Rosario (1,3 millons)

Luengas

Libros en guaraní.

O castellano ye a luenga oficial d'Archentina a nivel nacional. Pero, en 2004, a provincia de Corrientes declaró a cooficialidat d'o guaraní en l'amostranza y en os actos de gubierno. En as comunidaz indichenas se parla tamién o quichua, l'aimara y o mapudungun (a luenga d'os mapuches). Tamién se parlan muitas luengas d'orichen europeu (ruso, dialectos italianos y hebreus, alemán, etc.) en as grans ciudaz.

Cultura

Esporte

• Archentina en os Chuegos Olimpicos

Os esportes mes populars son o fútbol, y o baloncesto anque tamién son muito practicatos atros como o rugby, o tenis, l'atletismo, o hockey hierba, o hockey sobre patins y voleibol. En a zona d'a Cordillera d'os Andes son populars os esportes d'hibierno.

• O fútbol ye o esporte mes popular, l'organismo rector ye a Asociación d'o Fútbol Archentino (AFA) y a suya competición mes important ye a Primera división Argentina. Os suyos equipos partecipan en as competicion continentals organizatas por a Confederación Sudamericana de Fútbol (CONMEBOL) y os mes conoixitos son o River Plate y o Boca Juniors. L'equipo nacional, a selección de fútbol d'Archentina, ganó os Campionatos Mundials de Fútbol de 1978 (organizato por Archentina) y 1986, tamién bi ha ganato 14 vegatas a Copa América y en os Chuegos Olimpicos dos medallas d'oro en 2004 y 2008 y d'os medallas de plata en os de 1928 y 1996. Beluns d'os millors y mes conoixitos chugadors de fútbol de toz os tiempos son Diego Armando Maradona, Leo Messi, Gabriel Batistuta y Mario Alberto Kempes. Tamién tien beluns d'os millors entrenadors d'o mundo como César Luis Menotti y Carlos Bilardo.
  O fútbol femenín ye tamien popular pero menos que o masculín. L'equipo nacional, a selección d'Archentina de fútbol femenín, partecipa en o Campionato Sudamericano dende 1995 estando subcampión tres vegatas y ganador en a edición de 2006. Tamién bi ha partecipato en a Copa d'o Mundo de fútbol femenín en as dos zagueras edicions estando a zaguer clasificato d'a fase de grupos.

Reinaldo Gorno medalla d'archent en Helsinki 1952 en a maratón.

• L'organismo rector d'o baloncesto ye a Confederación Argentina de Básquetbol (CABB) y a suya competición mes important ye a Liga Nacional de Básquet (LNB). Os suyos equipos partecipan en as competicion continentals organizatas por a Federación Internacional de Baloncesto d'as Americas (FIBA Americas) y os mes conoixitos son a AD Atenas, o Boca Juniors y o Peñarol.
  O baloncesto tien una larga historia en Archentina ande se principió a practicar en o anyo 1912. A primera gran victoria internacional estió en o anyo 1950 estando ganadors d'o Campionato d'o Mundo de Baloncesto, beluns anyos dimpués estió subcampiona en o anyo 2002. En os Chuegos Olímpicos estió campiona olimpica en os Chuegos olimpicos de 2004 y medalla de bronce en os de 2008. O millor chugador d'a historia d'o baloncesto d'Archentina ye Emanuel Ginóbili beluns atros son Oscar Furlong, Ricardo González, Luis Scola y Carlos Delfino.
  O baloncesto femenín anque no ye profesional partecipa en as competiciones internacionals, o suyo millor resultato ye o nouneno d'o Campionato d'o Mundo de baloncesto femenín de 2006.
• L'atletismo antis yera muito mes popular aconsiguiendo beluns exitos internacionals como 5 medallas en os Chuegos Olimpicos, dos oros, un de Juan Carlos Zabala en Los Angeles 1932 y un atro de Delfo Cabrera en os de Londres 1948 amás de 3 medallas d'archent de Reinaldo Gorno, Luis Brunetto y Noemí Simonetto. Actaulment bi ha de destacar a Germán Chiaraviglio y Braian Toledo.

Prencipals esportistas naixitos d'Archentina

Juan Manuel Fangio, 5 vegatas campión d'o mundo de Fórmula 1.

• Diego Armando Maradona, un d'os millors futbolistas d'o mundo en a suya epoca conoixito con a embotada d'O Pelusa.
• Lionel Messi, un d'os millors futbolistas d'o mundo en a actualidat conoixito con a embotada de La Pulga.
• Juan Manuel Fangio, cinco vegatas campión d'o mundo de Formula 1.
• Luciana Aymar, esleyita siete vegatas millor chugadora mundial de hockey hierba.
• Emanuel Ginóbili, considerato o millor chugador d'Archentina de baloncesto.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Archentina.
• (es) Pachina oficial d'o President d'Archentina.
• (es) Pachina web oficial d'o Gubierno d'Archentina.
• (es) Pachina web oficial d'a Secretaria de Deporte d'Archentina.
• Atractivos turísticos en Argentina
• Como encontrar vuelos baratos a Argentina

• Datos: Q414
• Multimedia: Argentina / Q414