Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000

A Republica Arabe d'Echipto (arabe: مصر Misr) ye un país a lo nord-este d'Africa, anque incluye a peninsula d'o Sinai, que fesablement habría d'estar considerada parti d'Asia. A mayoría d'a población d'o país s'asienta a lo largo d'o río Nilo y la mayor parti d'a suya superficie la forma o disierto d'o Sahara estando cuasi toda deshabitada.

Republica Arabe d'Echipto
جمهوريّة مصرالعربيّة
Chumhūriyyat Misr al-`Arabiyya
Bandera d'Echipto Escudo d'Echipto
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Silencio y pacencia, libertat, socialismo y unidat ¹
Himno nacional: Bilady, Bilady, Bilady
Situación d'Echipto
Situación d'Echipto
Capital
 • Población
 • Coordenatas
O Caire[1]
15,2 millons
30°5′ N 31°25′ E

Mayor ciudat O Caire
Idiomas oficials Arabe
Forma de gubierno Republica
Abdel Fattah el-Sisi
-
Moustafa Madbouly
Independencia parcial
 • Reconoixita
D'o Reino Uniu
28 de febrero de 1922
Superficie
 • Total
 • % augua
Mugas
Costas
Posición 29º
1.001.449 (UN 2007) km²
0,6%
2.689 km
2.450 km
Población
 • Total
 • Densidat
Posición 14º
100.388.073 2019
100.24 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2005)
 • PIB per capita
Posición 32º
US$ 302.803 millons
US$ 4.282
Moneda Libra (EGP)
Chentilicio Echipciano/a[2] u echipcio/a[2]
Zona horaria
 • en Verano
EET (UTC+2)
EEST (UTC+3)
Dominio d'Internet .eg
Codigo telefonico +20
Prefixo radiofonico 6AA-6BZ, SSA-SSM, SUA-SUZ
Codigo ISO 818 / EGY / EG
Miembro de: Liga Arabe, ONU, UA
¹ No verificato.

Ye un país que muga a l'este con Palestina y con Israel, a o sud con Sudán y a l'ueste con Libia. Antiparte, muga a o norte con a mar Mediterrania y a l'este con a mar Roya. A peninsula d'o Sinai, a o canto d'a mar Roya, muga a l'este con o golfo d'Aqaba y a l'ueste con a golfo de Suez. D'iste zaguer golfo marcha enta o norte a canal de Suez, una vía de transporte maritimo que ubrió a fins d'o sieglo XIX Ferdinand de Lesseps, dica plegar a la mar Mediterrania.

A suya población ye de 88,924,000 habitants (estimación de 2015) en una superficie d'1.001.450 km², con una densidat de población de 84 hab/km². A suya capital ye O Caire (القاهرة), con bels 15,2 millons d'habitants. Atras ciudaz d'importancia por a suya población son Aleixandría, en o delta de Nilo, y Gizeh, que fa parte de l'aria metropolitana d'o Caire. A luenga oficial d'o país ye l'arabe, estando l'arabe echipcio o dialecto emplegato por a mayor parti d'a población echipciana. A moneda ye a libra echipciana. Politicament, Echipto ye actualment una republica de tipo presidencialista, estando actualment en o pueto de president o Abdel Fattah el-Sisi y estando de primer ministro Ibrahim Mahlab. Echipto fa parte d'a Liga Arabe, de l'Organización d'as Nacions Unidas y d'a Unión Africana, y en o mundo arabe ye considerato como o suyo prencipal foco politico y cultural.

A relichión d'a mayor parte d'a suya población ye o islamismo, encara que tamién contina en o país una chicota minoría que practica o cristianismo, os coptos, en a Ilesia Ortodoxa Copta (y una minoría aintro d'ista minoría en a Ilesia Catolica Copta).

Echipto ye uno d'os puestos a on naixió l'actual civilización occidental, estando l'Antigo Echipto uno d'os puestos clau de l'Antigüedat. O país continó estando un país de muita importancia en atros momentos historicos, y una crucillata de civilizacions a on confluyen influencias de l'Africa subsahariana, d'o Islam y d'Europa. Como consecuencia d'o suyo pasato historico, Echipto tien a-saber-los molimentos, destacando por as suyas piramides, encara que bi ha tamién destacados representants d'o Arte islamico, amás de cuantos molimentos d'Arte echipciano y tamién d'Arte griego y d'Arte bizantín. Cal destacar a val d'os Reis, a piramide de Gizeh u o monesterio de Santa Caterina d'o Mont Sinai.

Etimolochía editar

O nombre d'o país en l'Antigo Echipto y en idioma echipciano yera Kemet (kṃt), con o significato de tierra negra (de kem, o nombre d'a color negra) por contraposición a deshret (dšṛt), tierra roya, d'a on provién a palabra disierto. Tierra negra, en iste contexto, fa referencia a o territorio que ye apto ta la practica de l'agricultura, que en Echipto yera y contina estando o mas amanato a o curso fluvial d'o río Nilo, con as suyas periodicas creixitas consecuencia d'as plevias en o suyo curso alto y que embadinaban os campos de cultivo con limo que permitiba as collitas. Ixe nombre pasó a o idioma copto (uno d'os estadios evolutivos d'a luenga echipciana) como kīmi u kīmə, pasando dende o copto a l'idioma griego como Χημία (Khēmía).

En idioma arabe o nombre actual d'o país ye (transliterato) Miṣr, y en arabe echipciano ye Maṣr. Ixa palabra tién a mesma radiz que a palabra en hebreu מִצְרַיִם (Mitzráyim), que significa dos estreitos y fa referencia a l'antiga división de l'Antigo Echipto en dos reinos diferents, Echipto Alto y Echipto Baixo. Orichinalment, a radiz en cuestión feba referencia a civilización.

Sindembargo, o nombre en aragonés, Echipto, deriva d'o nombre d'o país en latín, Aegyptus, que deriva dreitament d'o nombre en griego antigo, Αίγυπτος (Aígyptos). Antiparte, iste nombre griego s'orichinó en una palabra en echipchián tardano, Hikuptah, que yera una corrupción d'o toponimo Hat-ka-Ptah (tierra d'o ka u anima de Ptah), o nombre d'un templo en a ciudat de Menfis, a on bi heba un important santuario adedicato a uno d'os prencipals dioses d'a mitolochía echipciana, Ptah. Ixe nombre en griego y os adchetivos que en derivan (aigýpti, aigýptios) pasoron a l'idioma copto como gyptios u kyptios, rematando a suya evolución en o idioma arabe como qubṭī -> qubṭ, estando iste l'orichen d'a palabra copto.

Relación con os chitans editar

Antiparte, o pueblo chitán deriva o suyo nombre dreitament d'o chentilicio emplegato ta os habitants d'Echipto, echipciano, porque cuan os chitans plegoron a territorios europeus, se presentaban decindo que os suyos chefes yeran contes d'Echipto y o grupo de chens que yeran con els os suyos vasallos; por ixo en cuantas lenguas europeas se conoix a os chitans con bel nombre derivato d'a palabra echipcianos.

Cheografía d'Echipto editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'Echiptoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Cheografía fisica editar

 
Anvista den de satelite d'Echipto: se i puet veyer o río Nilo que divide o país, os suyos dos disiertos a l'este y a l'ueste, a peninsula d'o Sinai, a mar Mediterrania, a mar Roya y o golfo de Suez, os puestos cheograficament mas importants d'o país.

Situato en Africa d'o Norte, en o suyo cabo noroccidental y en a muga con Asia (de feito a peninsula d'o Sinai ya fa parte d'ixe continent) con una superficie, alto u baixo, d'1 millón d'habitants. Muga a o nord-este (precisament en a peninsula d'o Sinai) con Israel y Palestina, a l'este con a mar Roya y o golfo de Suez, a o sud con Sudán, a l'ueste con Libia y a o norte con a mar Mediterrania.

Ye un país dominato por o disierto, que ocupa a mayor parte d'a suya superficie, con o disierto d'o Sahara a l'ueste d'o río Nilo y zonas tamién deserticas a l'ueste d'ixe río, amás d'o disierto d'o Sinai en a peninsula homonima. Nomás no son diserticos os territorios regatos por o Nilo, o delta de Nilo y bel oasis ixeminatos por o disierto.

Asinas, o río Nilo, o solo río d'o país, ye l'autentico pulmón d'Echipto y a suya fuent de vida, estando historicament as suyas creixitas a razón de ser d'un país con una economía basada en l'agricultura.

O territorio echipciano puet dividir-se en cuatre rechions clarament esferenciatas:

Respective d'o suyo clima, o país ye asinas un país de clima disertico, encara que a comarca norte a o canto d'a mar Mediterrania tien un clima mediterranio (anque sin de plebias d'importancia, que no plegan a 250 mm/anyo). Cal parar cuenta que en o clima disertico as temperaturas ye fácil que cambien muito entre a nueit, que gosa estar muit fría, y o día, que ye muit caloroso.

Divisions administrativas editar

O país ye dividito administrativament en gubernacions u muhafazat, con un total de 27.

 
As 26 Gubernacions d'Echipto.
Gubernación Capital
Aleixandría Aleixandría
Aswan Aswan
Asyut Asyut
Al Buhayra Damanhur
Beni Suef Beni Suef
O Caire O Caire
Al-Daqahliyah Mansura
Damieta Damieta
El Faium Faium
Al-Gharbiya Tanta
Gizeh Gizeh
Ismailia Ismailia
Kafr al-Shaykh Kafr al-Shaykh
Luxor Luxor
Gubernación Capital
Matruh Mersa Matruh
Al-Minya Al-Minya
Al-Minufiya Shibin al-Kom
El Wadi el Gedid Kharga
Sinai d'o Norte Arish
Port Saïd Port Saïd
Al-Qalyubiyah Banha
Qina u Qena Qena
Mar Roya Hurghada
Al Sharqiya Zagazig
Sawhag Sawhag
Sinai d'o Sud Al-Tor
Suez Suez

Historía d'Echipto editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Historía d'Echiptoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Echipto ye uno d'os puestos a on naixió l'actual civilización occidental, estando l'Antigo Echipto uno d'os puestos clau de l'Antigüidat. Os reganos d'a val de Nilo premitioron o naiximiento d'una civilización orichinal, estendillata por as mugas d'o río Nilo dica o delta d'o Nilo en a mar Mediterrania, civilización conoixita por os historiadors como Antigo Echipto, que desembolicó un sistema d'escritura propio, a dita escritura hieroglifica, apareixita poco dimpués de l'aparición de l'escritura cuneiforme en Mesopotamia, alto u baixo en 3.300 aC. O país se convertió en una monarquía rechita por os ditos faraons, que reinoron en succesivas dinastías dica que Echipto fue adhibito a l'Imperio Romano en tiempos de César Augusto. En ixas envueltas, Echpto se convertió en una crucillata de civilizacions a on confluiban influencias de l'Africa subsahariana, de l'Antiga Grecia (y dimpués de l'Antiga Roma) y d'as civilizacions d'Orient Meyo.

Luego d'a conquiesta romana d'Echipto, se i desembolicó activament a filosofía, amás de convertir-se en uno d'os centros de difusión d'o Cristianismo, dica la conquiesta d'o país en o sieglo VII por os musulmans, escaicimiento que transformó de raso a estructura relichiosa d'o país, profundament islamizato dende ixe inte. Activo partecipant en as luitas contra as Cruzatas, Echipto remató por estar adhibito a l'Imperio Otomán, continando fendo-ie parte dica la suya ocupación en zaguerías d'o sieglo XIX por o Reino Uniu, fendo asinas parte de l'Imperio Britanico. Con a construcción d'o canal de Suez que premitiba o transporte maritimo entre a mar Mediterrania y a mar Roya (con a cual cosa ya no calía rodiar Africa), Echipto se convertió en un puesto clau en as rotas de comunicación britanicas con o Rach britanico, l'imperio que heban construito en a India, y con as suyas posesions en Asia y Oceanía. Por ixe motivo Echipto estió obchectivo de l'Afrika Korps d'o Tercer Reich mientres a Segunda Guerra Mundial, encara que formalment o país, que yera legalment un protectorau britanico semi-independient dende 1922 (o Reino d'Echipto), estió neutral en a guerra. En rematar a guerra, o país recobró a suya plena independencia, abolindo dimpués a monarquía ta convertir-se en una Republica.

Molimentos editar

 
As piramides de Keops, Khefren y Micerinos.

Como consecuencia d'o suyo pasato historico, Echipto tien a-saber-los molimentos, destacando por as suyas piramides, encara que bi ha tamién destacados representants de l'Arte islamico, amás de cuantos atros molimentos d'Arte echipciano, Arte griego y tamién d'Arte bizantín. Cal destacar a val d'os Reis, a Necropoli de Chiza u o monesterio de Santa Caterina d'o Mont Sinai.

Se veiga tamién editar

Referencias editar

  1. (de) Das aktuelle Buch der Allgemeinbildung. 550.000 Daten und Fakten. 10.000 Einzelthemen, Bertelsmann Lexikon Institut, 2003, ISBN 3-577-13530-1, p. 612 - 675
  2. 2,0 2,1 (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.

Vinclos externos editar


Estatos d'Africa
Alcheria | Angola | Benín | Botsuana | Burkina Faso | Burundi | Cabo Verde | Camerún | Chad | Chibuti | Comoras | Costa de Vori | Echipto1 | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabón | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea-Bissau | Guinea Equatorial | Kenya | Lesoto | Liberia | Libia | Madagascar | Malawi | Mali | Marruecos | Mauricio | Mauritania | Mozambique | Namibia | Nícher | Nicheria | Republica Centroafricana | Republica d'o Congo | Republica Democratica d'o Congo | Ruanda | Sahara Occidental2 | Sant Tomé y Prencipe | Senegal | Seychelles | Sierra Leone | Somalia | Somalilandia2 | Sudafrica | Sudán | Sudán d'o Sud | Tanzania | Togo | Tunicia | Uganda | Zambia | Zimbabwe
Dependencias: Ascensión | Canarias | Ceuta | Madeira | Mayotte | Melilla | Pantelleria | Reunión | Santa Helena | Socotra | Tristán da Cunha
1 Parcialment en Asia. 2 Parcialment reconoixito u en disputa


Estaus d'Asia

Afganistán | Arabia Saudita | Armenia1 | Azerbaichán1 | Bahrein | Bangladesh | Birmania | Bután | Brunei | Cambocha | Cazaquistán1 | Cischordania2 | Corea d'o Norte | Corea d'o Sud | Chapón | Cheorchia1 | Republica Popular de China | Republica de China (Taiwan) | Chipre1 | Chordania | Echipto | Emiratos Arabes Unius | Francha de Gaza2 | Filipinas | India | Indonesia | Irán | Iraq | Israel | Kirguizistán | Kuwait | Laos | Liban | Malaisia | Maldivas | Mongolia | Nepal | Omán | Pakistán | Qatar | Rusia1 | Singapur | Sri Lanka | Siria | Tachiquistán | Tailandia | Timor Oriental | Turquía1 | Turkmenistán | Uzbekistán | Yemen | Vietnam

Dependencias: Akrotiri y Dhekelia | Hong Kong | Islas Cocos | Isla de Nadal | Macau | Territorio Britanico de l'Ocián Indico
1 Perteneix a Europa por razons culturals y historicas, pero cheograficament ye en Asia. 2 Territorios controlaus por Israel y gubernaus por l'Autoridat Palestina.