Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Calatayú (Calatayud en castellano) ye una ciudat y municipio aragonés situata en a provincia de Zaragoza, comarca de Comunidat de Calatayú (en ye a suya capital) y partiu chudicial d'o suyo nombre (tamién en ye a suya capital).

Calatayú
Municipio d'Aragón
Bandera Escudo d'armas

Anvista d'a ciudat
Entidat
 • País
 • Provincia
 • Comarca
Municipio
 Aragón
 Zaragoza
Comunidat de Calatayú
Partiu chudicial Calatayú
Superficie 154,20 km²
Población
 • Total

19 677 hab. (2013)
Altaria
 • Meyana

534 m.
Distancia
 • 86 km

enta Zaragoza
Alcalde José Manuel Aranda Lassa
Codigo postal 50300
Chentilicio Calatayubín[1] u bilbilitano[1]
Patrons Virchen d'a Penya
Parroquial
 • Diocesi
 • Arcipestrau
 • Parroquia

Tarazona
Calatayú
5 parroquias[nota 1]
Ríos Xalón
Coordenadas
Calatayú ubicada en Aragón
Calatayú
Calatayú
Calatayú en Aragón
Web oficial
O Castiello d'Ayub que da nombre a la ciudat.

A suya población ye de 19 677 habitants [2], en una superficie de 154,20 km².

Cheografía editar

Ye situato a o canto d'o río Xalón, en un aria estratechica on o río Xiloca s'achunta con o Xalón, y s'achuntan doncas dos vias naturals de comunicación, a 534 metros d'altaria sobre o livel d'a mar y a una distancia de 86 km de Zaragoza, a capital d'a suya provincia.

Demografía editar

Evolución demografica
1362 f 1495 f 1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900
- - - - - - - - 11.958

1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991
11.858 12.574 15.733 18.393 18.874 18.251 17.133 17.666 17.432

1992 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
- - 17.078 - 16.569 17.352 17.876 17.970 18.531

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
19.279 19.634 20.263 20.001 21.040 21.905 21.933 21.717 20.837

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
21.174 20.926 20.658 19.724 20.191 20.173 20.035 - -

2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 -
- 19.776 - - - - - - -

 1717-1981: población de feito; 1990- : población de dreito.
Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidatz poblacionals en l'INE.

Historia editar

As enrunas d'a ciudat romana de Bilbilis son en o termin de Calatayú, ocupando as costeras d'os cerros Bambola, Sant Paterno y Santa Barbara, entre a marguin ezquierda d'o río Xalón y a rambla de Ribota, cerca de Uermeda.

En l'anyo 716 los musulmans andalusís encomenzoron a fortificar un cinto que dió nombre a la ciudat de Calatayú, y costruyoron cinco castiellos unius con murallas. En l'anyo 937 Abderramán I asitió y prenió Calatayú. En l'anyo 1031 Calatayú yera una d'as principals ciudaz d'a Taifa de Zaragoza y capital d'o suyo propio districto. Entre 1046 y 1055 bi habió una Taifa de Calatayú independient.

O 24 de chunyo de 1120 Alifonso I lo Batallero conquirió a ciudat y li dió Carta de población en a mesma anyada, y dimpués Fuero en 1131 mientres asitiaba Bayona. Alifonso I ordenó en o Fuero de Calatayú que as ilesias d'ixa villa y tierra fuesen patrimonials, cosa que confirmará o papa Lucio III en 1182 con una bula en a que declaraba totas as ilesias que baixo ixe privilechio s'heban de conferir a personas naturals d'a mesma tierra. Con a reconquiesta vinioron repobladors cristianos y se creyoron nuevas 10 parroquias dica plegar ta 14, en as que s'agruporon seguntes os suyos orichens. A parroquia de Sant Per la dividioron en Sant Per de los Francos y Sant Per de los Serranos, a primera pa os de Baigorri y a segunda pa os montanyeses de l'Alto Aragón. Por haber-se preso a ciudat o día de Sant Chuan Baptista, li se dedico una ilesia a piet d'o castiello, a Ilesia de Sant Chuan lo Viello u Sant Chuan de Vallupiel. Unatra ilesia que se fació a piet d'o castiello estió Sant Miguel. Poco dimpués d'a conquiesta a mezquita mayor fue trasformada en a Ilesia de Santa María la Mayor, adscrita a lo bispato de Zaragoza, seguindo a tradición de desfer as mezquitas y convertir-las en ilesias u seus. En o barrio mozarabe costruyoron as ilesias de Sant Chaime y lo Salvador. A lo norte d'a Ilesia de Santa María construyoron a ilesia de Sant Andreu, y a lo sud a de Sant Torcuat.

Calatayú fue ocupada por Alifonso VII de Castiella dimpués d'a muerte d'o Batallero. Alifonso VII disposó que as ilesias de Calatayú perteneixesen a la diocesi de Sigüenza. Calatayú tornó a lo reino d'Aragón chunto con Zaragoza, y en 1139 Calatayú pasó a depender d'a diocesi de Tarazona.

O Monesterio d'Oña recibió de Remón Berenguer IV o barrio poblau con mozarabes, encara que no se sabe si yeran mozarabes nativos u mozarabes traitos d'Andalucía por o Batallero. A Orden d'o Temple tenió una comanda en Calatayú, igual que a Orden d'o Hespital, que ya en 1167 i tenió un comandador conoixiu como Galindo, pero estió a Orden d'o Santo Sepulcre a mes poderosa, por un alcuerde de Remón Berenguer IV con o patriarca y o capítol de Cherusalem en 1141. Seguntes este alcuerde concedioron a los d'o Sepulcre extensos biens pa fundar una ilesia en a ciudat, con o cual o mesón de Calatayú se convertió en o mesón matriz d'as atros mesons d'o Sepulcre en Espanya, y o prior muitas vegadas se titulaba gran prior d'a orden.

En 1249 o bispe de Tarazona consagró dos colechiatas con l'asistencia de Chaime I: Santa María y Santo Sepulcre.

En 1252 i heba 14 parroquias, contando en total 1062 habitadors, estando la mes poblada a Parroquia de Sant Per de los Francos, y la que menos la d'o Santo Sepulcre. A lo largo d'o sieglo XIII atras órdens s'establioron en Calatayú creyando conventos intramuros: Franciscanos, Dominicos, Mercedarios, Carmelitans y Monchas Menoretas de Santa Clara. En 1276 se concede a Calatayú o dreito a celebrar ferias.[3]

En 1362 Calatayú se rindió a las tropas castellanas dimpués d'un sitio prolongau. Los castellanos ocuporon la ciudat con 1000 caballers y 2000 ballesters entre 1362 y 1366.[4]

O 27 d'abril de 1838, mientres a Primera Guerra Carlista (Guerras Carlistas) tropas carlistas mandadas por o cheneral Juan Cabañero y Esponera dentroron en Calatayú.

Toponimia editar

O suyo nombre ye d'orichen arabe, con a radiz Qalat, castiello, y un antroponimo, significando o castiello d'Ayub (Qal’at 'Ayyūb). En textos medievals cristianos se diz calataiub, pero bi'n ha muitas variants, producto de que a -b final no se troba guaire a sobén en aragonés. Asinas, alternarán variants rematatas en -f, -t, y -d, u con -e u -o paragochica. A variant rematata en -d, ya se troba en o sieglo XIII, y será a que s'imposará en l'oficial con o tiempo en castellano, encara que no toz os castellanofablants la pronuncien.

Dende o sieglo XVI s'irá emplegando o chentilicio bilbilitano propuesto por l'humanista y poeta neolatín Antón Serón. Este chentilicio s'irá fendo mes y mes oficial a costa d'atros como calatayucense (tamién culto), y calatayubín (chentilicio d'orichen arabe).

Administración editar

Reparto de concellers editar

Eleccions municipals[5]
Partiu 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019 2023
Partido Popular - 2 2 5 10 13 11 9 12 9 9 10
Partido de los Socialistas de Aragón 2 7 6 11 5 3 4 7 6 5 7 5
Vox - - - - - - - - - - 1 1
Ciudadanos - Tú Aragón - - - - - - - - - 3 3 1
Chunta Aragonesista - - - 0 0 1 2 2 0 1 0 0
Partido Aragonés 5 7 4 1 1 0 0 3 3 2 1 0
Izquierda Unida - 1 1 0 1 0 0 0 0 - - 0
Aragón Sí Puede - - - - - - - - - 1 - -
Centro Democrático y Social - 0 3 0 - - - - - - - -
MC - OIC 4 - - - - - - - - - - -
Coalición Democrática 3 - - - - - - - - - - -
Unión de Centro Democrático 3 - - - - - - - - - - -
Partido Demócrata Popular - - 1 - - - - - - - - -
Total 17 17 17 17 17 17 17 21 21 21 21 17

Alcaldes editar

Lista d'alcaldes
Lechislatura Nombre Partiu politico
19791983 José Galindo Antón[6] Partido Aragonés
19831987
19871988 Jorge Sánchez García[7] Partido de los Socialistas de Aragón
19881991 José Galindo Antón Partido Aragonés
19911995 Jorge Sánchez García[7] Partido de los Socialistas de Aragón
19951999 Fernando Martín Minguijón[8] Partido Popular
19992003
20032007
20072011 Víctor Javier Ruiz de Diego Partido de los Socialistas de Aragón
20112015 José Manuel Aranda Lassa[9] Partido Popular
20152019
20192023
2023–hue

Molimentos editar

 
A colechiata de Santa María la Mayor.

Molimentos d'a Edat Meya musulmana editar

Destaca o recinto fortificato de Calatayú d'a epoca musulmana:

  • Castiellos
  • Muralla
  • Puertas

Molimentos d'a Edat Meya cristiana editar

Esporte editar

Personalidaz naixitas de Calatayú editar

Fiestas editar

As prencipals celebracions en a ciudat son as fiestas en honor a Sant Roque (agosto) y as ferias en honor a la Virchen d'a Penya (setiembre). As dos compachinan actos relichiosos en as suyas respectivas armitas con actos d'ocio de distinta mena.

Atros aspectos d'intrés turistico editar

 
Capilla de la Virgen del Carmen.

Son d'intrés turistico os actos relichiosos d'a Semana Santa bilbilitana. Calatayú fa parte d'o rete turistico de ciudaz AVE.

Localidaz achirmanatas editar

Notas editar

  1. Asumpción de Nuestra Sinyora, Santo Sepulcre, Sant Andreu Apóstol, Sant Antón de Padua y Sant Chuan Baptista

Referencias editar

Se veiga tamién editar

Vinclos externos editar


 
Municipios d'a Comunidat de Calatayú
Abanto | Alconchel de Fariza | Alfama d'Aragón | Alfarba | Aninyón | Arandiga | Ateca | Belmont de Gracián | Bichuesca | Bordalba | Bubierca | Cabrafuent | Calatayú | Calmarza | Campiello d'Aragón | Carenas | Castellón d'Alfarba | Castellón de las Armas | Cervera de la Canyada | Cetina | Cimballa | Clarés de Ribota | Codos | Contamina | Charava | Embit de Fariza | Fariza | El Fraixno | Fuents de Xiloca | Godollo | Ibdes | Malanquiella | Maluenda | Mara | Miedes d'Aragón | Mont-reyal de Fariza | Monterd | Montón | Morata de Xiloca | Morés | Moros | Munebrega | Nuella | Nuévalos | Olvés | Orera | Paracuellos de Xiloca | Paracuellos de la Ribera | Pozuel de Fariza | Ruesca | Sabinyán | Sediles | Sisamón | Terrer | Tobet | Torralba de Ribota | Torre Fermosa | Torre la Palla | Turrillo | Val Torres | Verdello | Viliella de Xiloca | Villafelich | Villalba | Villa Luenga | Villarroya de la Sierra | La Viluenya
Lugars d'o municipio de Calatayú
Poblaus: Calatayú | Carramolina | Embit de la Ribera | Uermeda | Marivella | Torres
Despoblaus: Campiel | Ribota | Sant Ramón
Lugars desapareixius d'o municipio de Calatayú
Santos