Aragoneses

Iste articlo tracta sobre las chents d'Aragón. Pa lo lugarón segoviano, veyer Aragoneses (Segovia).

Aragoneses Aragonesos
Alifonso I · Goya · Serveto · Amaral Ramón y Cajal · Bunbury · Buñuel · Palafox
Población total
2.227.000
Rechions con comunidaz importants
Aragon 1.277.471
Catalunya 112.315 País Valenciano 44.401 Comunidat de Madrit 32.418 Andalucía 11.635 Navarra 11.444 Castiella y Leyón 7.445 País Basco 6.560 Francia 6.459 Castiella-La Mancha 5.467 Balears 4.400 Archentina 4.208 Canarias 4.093 A Riocha 3.970
Idiomas
Aragonés, catalán y castellano.
Relichión
Catolica romana
Pueblos relacionaus
Catalans, Valencianos, occitans, castellanos y atros pueblos latinos

Os aragoneses son un pueblo latino considerato como nación que vive en a rechión historica d'Aragón, situata entre o centro y o nord-este d'a Peninsula Iberica.

Identidat

A identidat aragonesa tien un d'os suyos orichens en a existencia d'un estato medieval creyato por una clase dirichent cristiana sobre una población de mayoría autoctona d'orichen hispanorromano, o Reino d'Aragón, con unas institucions propias baixo una monarquía y con l'uso oficial d'a luenga romanz autoctona (l'aragonés en o suyo stándard medieval u scripta aragonesa), chunto con o latín dende o reinato de Pero III dica Alifonso V lo Magnanimo.

Por a naturaleza de tierra de paso Aragón ha recibito influencias de toz os países y pueblos d'arredol (occitans, gascons, bascos, catalans y castellanos), y ye especialment permiable. O proceso de formación d'Espanya significó pa os aragoneses una tendencia a uniformar-se con os pueblos d'o centro d'Espanya, en especial os castellanos.

Dende o punto de vista cultural bels autors como Julio Caro Baroja destacan a heterocheneitat cultural (que por atra part existe en totas as rechions espanyolas y en totas as nacionalidaz historicas en as que dengún no destaca ixa heterocheneidat). Julio Caro Baroja considera que as arias con una cultura més chenuína son as vals d'o Pireneu y a val d'Ebro, estando o semontano pirenenco un aria de transición, y considera que a chent d'as sierras d'o Sistema Iberico no presentan diferencias culturals significativas con os castellanos y que os habitants d'a Francha de Levant son de cultura catalana.

Autors catalans consideran a los habitants d'a Francha de Levant como part d'o pueblo catalán. Dende un punto de vista historico os catalanoparlants d'Aragón no constaban en a Edat Meya como catalans por perteneixer a lo Reino d'Aragón, pero dende o punto de vista etnolingüistico sí que farían part d'una mesma unidat etnolingüistica con os valencianos, balears y habitants de Catalunya, seguindo criterios filolochicos y de continuidat cultural con arias mugants.

Luenga

Ta más detalles, veyer l'articlo idioma aragonésveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Actualment Aragón ye un territorio trilingüe, pero os suyos habitants no en son. A suya luenga orichinal d'Aragón ye l'aragonés, que se charraba u se conoixeba en tot o Reino d'Aragón en a Edat Meya, y que hué ye una luenga en periglo de disapareixer, charrata nomás por bels mils de fablants etnofonicos nativos en bellas localidaz de l'Alto Aragón. Tamién bi ha neoparlants de l'aragonés, pero a més gran part no s'expresan bien en aragonés ni en tienen una conoixencia completa.

A mayor parti d'os aragoneses (90% u mas) son alofonicos tienen hué como luenga nativa o castellano en a suya variedat aragonesa, que presenta restos de l'anterior idioma aragonés, sobre tot en o lexico asociato a l'agricultura, a ganadería, l'artisanía y a una vida rural en definitiva en a que l'aragonés yera vehiclo d'una cultura u unas culturas propias.

En a zona oriental, conoixita como La Francha, bels 47.686 aragoneses catalanoparlants (un 3% d'a población total) a población autoctona charra variants locals d'o mesmo catalán nordoccidental que se charra en as provincias de Leida y Tarragona como consecuencia de repoblacions medievals feitas con catalans.

Demografía

Aragón ye un país muit rural con una densidat de población muit baixa, 25,4 habitants por km². Zaragoza, a capital, agrupa un 70,5% d'a población. Existen grupos importants d'aragoneses y os suyos descendients establitos en o País Valenciano y Catalunya, con cuasi a metat d'a población resident difuera d'Aragón y aintro d'o Estato Espanyol. Asinas Barcelona ye dimpués de Zaragoza a segunda ciudat d'o mundo con mayor población aragonesa, mas de 200.000 aragoneses viven en a ciudat condal y a suya aria metropolitana (alto u baixo un 6% d'a población d'ista ciudat).

Modo de vida tradicional

Un labrador aragonés (1825)

En os semontanos pirenenco y iberico, en os Prepireneus y en o Sistema Iberico bi ha una agricultura mediterrania con policautivo de secano (coltura promiscua), con oliveras, vinya, almendreras y cerials. En bels puntos amanixioron monocautivos en forma d'amplos vinyers u oliverals.

En as riberas d'os ríos d'a depresión d'Ebro y parte d'o sistema Iberico bi ha una agricultura mediterrania con reganos, que encomenzoron a estar de gran mida dende tiempos d'os romanos, y no dende tiempos d'os musulmans como a sobén se diz. A val d'Ebro y a Huerta Valenciana son os puestos d'a peninsula iberica con tradición de reganos estensos mes antiga. Cautivos tradicionals de regano son a perera, a manzanera, l'abricoquera, a presquera, etc. En a ribera d'o Guadalaviar, clima més frido, ye més común o cautivo d'a perera.

En as vals d'o Pireneu Axial a base d'a economía yera o pastoreyo transhumant, y o bestiar pasaba l'hibierno en as tierras planas d'a depresión d'Ebro. As rotas transhumants se dicen "cabanyeras".

En a metat d'o sieglo XIX y sobretot a fins d'o sieglo XX os modos tradicionals de vida cuasi han desapareixito, substituyius por l'agricultura y ganadería intensivas y comercials. Por atra parte a industrialización y modernización han feito que a mayor parte d'a población no se dedique a o sector primario.

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Cultura

Relichión

O 95% d'os aragoneses se declaran catolicos. A patrona d'os aragoneses ye a Virchen d'o Pilar.

Gastronomia

Ta más detalles, veyer l'articlo Cocina d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Torta de Sobrarbe

A cocina d'Aragón ye una cocina d'interior, continental. Se troba en o cruce entre as cocinas d'a mediterrania catalana, l'atlantica basca y de l'altiplán castellano. Ye asinas que se puet trobar platos como o salmorejo andaluz, o chilindrón basco y – en a Francha – a coca catalana.

Os productos y comidas prencipals son os embutitos, o pernil, a cecina y atros derivatos d'o tocín, ciervo, uella y a cazata en cheneral. A zona central ye una gran productora de vin tinto, fruita y hortalicias, y en a Plana de Uesca, os lamins. En l'este bi ha a longaniza y l'aceite d'oliva, chunto con as cocas. En tot o Pireneu abundan os fongos y a cazata. Atros productos locals son a miel, mermelada, avellanas y o queso de tronchón y de Radiquero.

Platos habituals son o pollo a la chilindrón, o potache, l'alloarriero, as migas, o rancho, a fritada, a truita de río frida, carne a la pastora, y o salmorejo.

Veyer tamién

• Reino d'Aragón.
• Churros.
• Riberos navarros.
• Catalanoparlants d'Aragón.

Bibliografía

• Julio Caro Baroja "Los Pueblos de España". Ediciones Istmo Colección Fundamentos. 1981