Uesca
![]() |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Uesca (en castellano: Huesca) ye una ciudat d'Aragón y capital d'a provincia d'o mesmo nombre u tamién clamata Alto Aragón y d'a comarca d'a Plana de Uesca. Situata en o centro d'una depresión clamata tamién Plana de Uesca tién una población de 53 305 habitants en una superficie de 161,04 km2 a 488 m. dencima d'o mar d'Alicant y a una distancia de 70 km d'a vecina Zaragoza. O clima de Uesca ye mediterranio con matices continentals y as precipitacions son arredol os 550 mm anyals.
Uesca | |||
Municipio d'Aragón | |||
| |||
Entidat • País • Provincia • Comarca |
Municipio![]() ![]() Plana de Uesca | ||
Partiu chudicial | Uesca | ||
Superficie | 161,04 km² | ||
Población • Total |
53 305 hab. (2013) | ||
Altaria • Meyana |
488 m. | ||
Alcalde | Luis Felipe Serrate | ||
Codigo postal | 22001–22006 | ||
Chentilicio | Uescano/a[1] u oscense[1] | ||
Patrons | Sant Lorient | ||
Ríos | Isuela | ||
Coordenadas | |||
Web oficial |
A suya fiesta mayor ye Sant Lorient y se celebra a semana d'o 9 al 15 de agosto. Ye caracterizada por a vestimenta de color blanco y panyoletas verdes. O dia 9 ye o chupinazo y o dia 10 ye Sant Lorient y os Danzants bailan enfrente d'a basilica de Sant Lorient.
Simbolos editar
- Se veiga ta mas información l'articlo sobre o escudo de Uesca
O escudo d'armas de Uesca ye formato por un chinet en un campo de azul, o chinet que mira a la drecha d'o escudo con casco y vestito de blanco, armado con una lanza y montato a caballo. En a punta d'o escudo diz la siguiente leyenda en latín: "V. V. OSCA" - "URBS VICTRIX OSCA"- (en aragonés "Ciudat Vencedora Uesca") . A corona reyal ye ubierta con piedras preciosas, con ueito florons, interpolatos de perlas. Ye rodeyato por dos ramas una de palma de oro y atra de laurero.
A bandera ye de cuatro colors; blanco, royo, amariello y verde. Ye composata por a cruz de Sant Andreu y tamién en o centro tien a leyenda "V. V. OSCA".
Historia editar
Antes de plegar os romanos, a redolada de Uesca yera tierra d'os ibers ilerchez, que heban tenito una expansión recient a costa d'atros pueblos relacionatos con os suesetans de Cinco Villas. La ciudat se clamaba allora Bolskan y ya emitiba moneda en o sieglo II aC.
A Osca d'os romanos, en o sieglo I aC ya yera una ciudat de raso romanizata y Sertorio en fació a suya capital cuan esdevenió un rebel contra la Republica Romana de Sila. Sertorio fundó una Academia en Osca pa la educación romana de los fillos de l'aristocracia indichena en a mesma plaza on se troba huei lo museu arquelochico. Roma ninvió a Pompeyo contra Sertorio, y prenió Osca en l'anyo 72 aC. Augusto puyó de categoría a Uesca nombrando-la municipio.
Dimpués d'a etapa visigoda, y a invasión arabo-musulmana, Osca la controlarán os musulmans en o contexto d'Al-Andalus. En tiempos d'Al Andalus en arabe s'escribiba Wasqa prenendo la pronunciación proto-romance. Os historiadors musulmans destacoron que Uesca teneba una doble muralla de piedra. Tamién dan noticia que un río traviesa a ciudat, por o que se deduz que a ciudat creixió enta o nord-este en ixe periodo ixamplando-se por a marguin ezquierda d'o río Isuela. Bi heba un barrio mozarabe en o sud d'a ciudat. Esdevenita muga debant a los reinos cristianos d'o norte, serán ternes as prebatinas d'encorralamiento d'a ciudat, lo cual la obligará a convertir-se en una base militar de primer orden.
En l'anyo 1094 o rei cristiano Sancho Remíriz prebó de conquerir a ciudat costruindo o Castiello de Mont Aragón. O rei Sancho Remíriz morió por una sayeta mientres reconoixeba la muralla. En a primavera de 1096 l'exercito cristiano con o rei Pero I debant, metioron cerco a Uesca mientres seis meses. A ciudat fue entregata a lo 27 de noviembre[2] a lo Rei Sancho, vencedor en a Batalla d'os Plans d'Alcoraz siet días antis, conforme a l'alcuerdo previo entre musulmans y cristianos.
En o sieglo XIII Uesca yera dividida en uns districtos ditos cuartons por estar-ne cuatre: Alquibla, Mont Aragón, La Magdalena y Remián, cadagún as suyas parroquias y os suyos barrios.[3] O Cuartón de L'Alquibla yera o sud d'a ciudat y con buena part d'a suya superficie fuera d'a muralla, yera o cuartón mes poblau. Teneba os barrios que en a documentación medieval figuran como los oleros, los ferreros, los ballesteros, los anajares, Barrio de don Fertuyn de Vergua y atros vecindatos, destacando dos barrios de recient creyación como ixamplamiento d'a ciudat: Barrio de los Saccos y La Población. A meyaus d'o sieglo XIII os monches de Mont Aragón empentoron a repoblación d'o espacio d'a Zuda viella de Uesca.
Cheografía editar
Uesca se situa en a depresión de 20 km de redolada clamata a Plana que ye rodiata por chicotas elevacions y en o nurueste ista a sierra de Guara una d'as principals sierras exteriors d'o Prepireneu con una maxima altaria d'o tozal situato a 2.077 m d'altaria.
Se troba a 488 metros d'altaria sobre o livel d'a mar y ye trescruzato por os ríos Isuela y Flumen.
Mugas editar
O termin municipal de Uesca ye de 161,0 km² y muga con Almudévar, Vicién, Monflorite-As Casas, Tierz, Quicena, Loporzano, Nueno, Igriés, Banastás, Chimiellas, Alerre, Barbués y Albero Baixo.
Barrios editar
Uesca tien 10 barrios; La Catedral, María Auxiliadora, Perpetuo Socorro, San José, San Lorenzo, San Pedro, Santiago, Santo Domingo y Sant Martín, La Encarnación y San Francisco de Asís. Os mas poblaus son San Lorenzo y Santo Domingo y Sant Martín.
O Barrio de Sant Martín ya lo mencionan en un texto de 1286:
En a baixa Edat Meya bi habió un Barrio de Sant Cibrián arredol d'una ilesia ya desapareixida y a on teneban propiedaz los monches d'o Monesterio de Sant Chuan d'a Penya:
Os poligonos industrials son La Mangatina, Monzú, Sepes, Martinez de Velasco y o Parque Tecnolochico Walqa.
Barrios rurals editar
O municipio de Uesca tamién tien os barrios rurals de Apiés, Banariés, Bellestar d'o Flumen, Bunyals, Forniellos d'Apiés, Huarrios, Cuarte y Tabiernas d'Isuela.
Clima editar
O clima de Uesca ye un clima mediterranio continental. En verano as temperaturas son calidas y en hibierno son fredas, con minimas baixas que a vegatas baixan d'os -6º. A temperatura meyana anual ye de 13,6º. A ciudat tien 2.682 horas de sol a l'anyo, 23 días de tronatas y 35 días de chelatas.[6]
As precipitacions son arredol de 550 mm anyals y tienen o suyo minimo en verano y o maximo a la fin d'a primavera. Puede haber-ie nevazos en hibierno pero no son muit comuns.
Os records de temperatura rechistratos en l'Observatorio de Uesca son os 42,6º d'o 7 de chulio de 1919 y os -13,2º d'o 12 de febrero de 1956.[7]
1971-2000 | chi | feb | mar | abr | may | chun | chul | ago | set | oct | nov | avi | TOTAL |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Temp. maxima (°C) | 8,5 | 11,5 | 15 | 17,2 | 21,3 | 26,5 | 30,8 | 30,2 | 25,4 | 19,1 | 12,9 | 9,1 | 19,0 |
Temp. meya (°C) | 4,9 | 7,0 | 9,6 | 11,4 | 15,3 | 19,7 | 23,4 | 23,3 | 19,5 | 14,3 | 8,9 | 5,6 | 13,6 |
Temp. minima (°C) | 1,3 | 2,5 | 4,2 | 5,7 | 9,3 | 12,9 | 16,1 | 16,3 | 13,5 | 9,5 | 4,9 | 2,1 | 8,2 |
Precipitacions (mm) | 39 | 32 | 34 | 53 | 62 | 47 | 20 | 38 | 54 | 54 | 50 | 51 | 535 |
Demografía editar
Uesca ye una d'as capitals de provincia con menor población d'o Estato Espanyol, con 52.555 habitants en l'anyo 2014.
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
1362-1495: fuegos; 1717-1981: población de feito; 1990- : población de dreito. Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidatz poblacionals en l'INE. |
Chentilicio editar
O chentilicio d'os habitants de Uesca y d'a suya provincia ye uescano. En castellano ye oscense[8] y proviene d'o antigo nombre en latín de "Osca". Tamién se usa "fato" que significa presumido en castellano pero en a cultura popular significa tonto.
Administración editar
Reparto de concellers editar
Partiu | 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 |
Partido de los Socialistas de Aragón | 7 | 11 | 10 | 8 | 5 | 7 | 12 | 9 | 9 | 8 | 10 |
Partido Popular | - | 9 | 5 | 5 | 7 | 7 | 6 | 7 | 11 | 9 | 9 |
Ciudadanos | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 2 | 3 |
Podemos-Equo | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 2 |
Vox | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 1 |
Cambiar Huesca | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 4 | 0 |
Partido Aragonés | - | 1 | 4 | 5 | 6 | 3 | 1 | 2 | 2 | 0 | 0 |
Chunta Aragonesista | - | - | 0 | 0 | 1 | 3 | 2 | 2 | 2 | 0 | 0 |
Aragón Sí Puede | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 2 | - |
Partido Comunista de Aragón/Izquierda Unida | 1 | 0 | 0 | 2 | 2 | 1 | 0 | 1 | 1 | -[10] | -[10] |
Centro Democrático y Social | - | 0 | 2 | 1 | - | - | - | - | - | - | - |
Unión de Centro Democrático | 10 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Independients | 2 | - | - | - | 0 | - | - | - | - | - | - |
Movimiento Comunista de Aragón | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Total | 21 | 21 | 21 | 21 | 21 | 21 | 21 | 21 | 25 | 25 | 25 |
Alcaldes editar
Puestos d'intrés editar
Arte y cultura editar
Molimentos relichiosos editar
- Reyal Basilica de Sant Lorient. Barroca.
- Ermita de Sant Chorche, ermita d'o sieglo XIII pero solenco se conserva a parte construita en o sieglo XVI.
- Ilesia-Convento de Sant Miguel. Clamato popularment d'as Miguelas porque ye habitato por monchas carmelitas. Construita en 1110 por Alifonso I d'Aragón, Romanico tardano, ye situato chunto a lo río Isuela.
- Ilesia de Santo Domingo y Sant Martín, d'orichen romanico encara que muit reconstruito en o sieglo XIV. Ye protechita legalment dende 2005 con a suya declaración como Bien d'Intrés Cultural.[12]
- Monesterio de Sant Per lo Viello. Ilesia romanica (sieglo XII), claustro y Panteyón Reyal d'os reis d'Aragón.
- Santuario de Salas.
- Santuario de Loreto, d'orichen romano y reconstruita en 1387. A tradición conta que os padres de Sant Lorient habitaban alli.
- Seu de Uesca. Construita entre os sieglos XII y XIV.
Molimentos civils editar
- Murallas, d'o sieglo IX construitas por os arabomusulmana.
- Parque Miguel Servet, on i son as pacharitas de Ramón Acín, o kiosko de musica u a casita de Blancanieves.
- Puent de Sant Miguel sobre o río Isuela. Ye protechito legalment dende 2006 con a suya declaración como Bien d'Intrés Cultural.[13]
- Seu d'o concello municipal.
Museus editar
- Centro de Arte y Naturaleza, (CDAN)
- Museu Arqueolochico Provincial de Uesca, se troba en l'antigo palacio d'os reis d'Aragón. Bi ha una important colección d'arqueolochía, una sección de pinturas medievals y lienzos de Goya.
- Museu Diocesano de Huesca
- O Museu Pedagochico incluye bellas muestras de temas d'o zaguer sieglo como o nino y os maestros, primer tercio d'o sieglo XX, a segunda República, guerra civil espanyola y dictadura y recuperación d'as libertaz.
Fiestas editar
As fiestas de Sant Lorient (d'o 9 al 15 d'agosto) y a Semana Santa uescana han estato declaratas Fiestas de Intrés Turistico. Amás d'as fiestas de Sant Lorient, o 22 de chinero se celebra a festividat de Sant Vicent. Os uescanos gosan d'encender fogueras, rustir trunfas y minchar-se-las.
Esporte editar
A Sociedad Deportiva Huesca ye l'equipo mas important de fútbol d'a ciudat, chuga actualment en a segunda división. En baloncesto destaca el Club Baloncesto Peñas Huesca que chugan en a LEB Oro. O BM Huesca ye l'equipo de balonmán que iste anyo chuga en a Liga ASOBAL.
Instalacions esportivas editar
- A Ciudat Esportiva de José María Escriche con pistas de fútbol, atletismo, tenis, natación y voleybol.
- O complexo esportivo Ruiseñor con pistas de tenis, natación y patinaje.
- O complexo esportivo San Jorge con pistas de fútbol 11 y fútbol 7; natación y frontón corto.
- L'Alcoraz ye o estadio que alberga a la SD Huesca con un aforo de 8000 personas.
- O Palacio Municipal de Esportes con una capacidad de 5000 personas que incluye pistas de baloncesto, balonmán, fútbol sala; voleibol, antimás de usarse ta eventos culturales.
- A piscina municipal Almeriz.
Medios de comunicación editar
En a televisión ista Huesca Televisión que emite dende a plegada d'a TDT. Radio Huesca se encarga d'emitir por l'as ondas. Y o medio escrito mas important ye o diario del AltoAragón establito en 1985 con una tirache de mas de 8.000 eixemplars.
Ciudaz achirmanatas editar
Peesonalidaz naixidas de Uesca editar
- Categoría principal: Naixius de Uesca.
Entre os uescanos mas destacatos se troban:
- Chusé Lera Alsina, musico.
- Joaquín Sorribas Ariño, futbolista.
- Lorenzo Acín Boned, cocinero.
- Lucas Mallada, cheologo, paleontologo y escritor.
- Megan Montaner, actriz.
- Antonio Saura, pintor y escritor.
- Carlos Saura, cineasta.
Veyer tamién editar
Vinclos externos editar
Referencias editar
- ↑ 1,0 1,1 (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
- ↑ (es) David González Ruiz: Breve Historia de la Corona de Aragón. Ediciones Nowtilus, S.L., Madrit, abril de 2012, p. 66, ISBN 978-84-9967-306-6
- ↑ (es) Juan Francisco Utrilla Utrilla: El monedaje de Huesca de 1284. Aragón en la Edad Media, 1997, nº 1, pp 1-50
- ↑ Ricardo del Arco: El obispo de Huesca: D. Jaime Sarroca, consejero del rey D. Jaime I (noticias y documentos inéditos). Casa de la Caridad, 1917.
- ↑ (es) Ana Isabel Lapeña Paúl: El Códice 431 b del Archivo Histórico Nacional de Madrid: registro primero de fray Martín de Arguis, notario del Real Monasterio de San Juan de la Peña. Institución Fernando el Católico, 1998
- ↑ Datos Climatológicos AEMET
- ↑ Valores extremos AEMET
- ↑ Diccionario d'a RAE
- ↑ Archivo electoral
- ↑ 10,0 10,1 Integrato en a coalición Cambiar Huesca
- ↑ (es) Información d'Electomanía en Twitter, 17 de chunio de 2023.
- ↑ (es) Declaración d'a ilesia de Santo Domingo y Sant Martín de Uesca como Bien d'Intrés Cultural en o BOA.
- ↑ (es) Declaración d'o Puent de Sant Miguel de Uesca como Bien d'Intrés Cultural en o BOA.
- ↑ Achirmanamiento con Tarba
Agüero | Albero d'Alto | Alcalá de Gurrea | Alcalá d'o Bispe | Alerre | Almudévar | Angüés | Antillón | Argavieso | Arguis | Ayerbe | Banastás | Biscarrués | Blecua-Torres | Casbas de Uesca | Os Corrals | Chimiellas | Gurrea de Galligo | Uesca | Ibieca | Igriés | Lobarre | Lopinyén-Ortiella | Loporzano | Monflorite-As Casas | Morillo de Galligo | Novals | Nueno | As Penyas de Riglos | Pertusa | Piracés | Quicena | Saliellas | Santolaria de Galligo | Sesa | Sietemo | A Sotonera | Tierz | Tramacet | Vicién |
Barrios rurals de Uesca | |
---|---|
Poblaus: Apiés | Banariés | Bellestar d'o Flumen | Bunyals | Forniellos d'Apiés | Huarrios | Quarte | Tabiernas d'Isuela Despoblaus: Lienas |