Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Bilbilis (en escritura iberica , en latín Municipivm Avgvsta Bilbilis) estió una ciudat prerromana y romana d'a peninsula iberica situada sobre a colina de Bámbola, a cantos d'o río Xalón, en a localidat de Uermeda, a pocos kilometros de Calatayú (Zaragoza) ciudat que prene d'ista o suyo chentilicio, ya que os habitants de Calatayú se dicen bilbilitans. En o sieglo III apareixe nombrada en o Itinerario Antonino A-24 y en o Itinerario Antonino A-25 encabezau con o títol d'Alio itinere ab Emerita Cesaragustam 369 que significa Un atro camín de Mérida enta Zaragoza, 369 millas, entre as plazas d'Aquae Bilbilitanorum y Nertobriga.

Bilbilis
Ciudat celtibera
Entidat
 • País
 • Provincia
Ciudat
Celtiberia
Hispania Tarraconensis
Coordenadas 41°22’55’’N 1°36’12’’U
Habitants Celtibers
Pueblo Belos
Actual Calatayú
Periodo Sieglos II aC-III
Reconstrucción d'as pinturas d'un cubiclo (dormitorio) de Bilbilis. Museu de Calatayú.

Perteneixió a o convento churidico caesaraugustano en a Hispania Tarraconensis y cudió moneda con caracters ibericos primero y dimpués como municipio romano en tiempo de Augusto. En ista ciudat nació, vivió dimpués de tornar de Roma y murió o poeta latín Marco Valerio Marcial.

Actualment, ye considerada como Bien d'Intrés Cultural (fue declarada Molimento historico-artistico perteneixient a o Tresoro Artistico Nacional a traviés de decreto de 3 de chunio de 1931[1]).

Orichen editar

A Bilbilis indichena yera celtibera y habió de situar-se en o cobalto d'o cerro de Bambola y parti d'o de Sant Paterno. O suyos habitants perteneixioron a o grupo d'as tribus celtibericas d'a Hispania Citerior conoixida como a tribu d'os lusons, de qui yera a suya capital.

O primer contacto entre os lusons y os futuros conquistadors estió segurament en o sieglo II aC, cuan Quinto Fulvio Flaco miró d'establir una rota segura entre a Celtiberia y a costa mediterrania, encara que no estió dica o sieglo I cuan poco a poco a cultura romana, a suya luenga y costumbres fuoron arribando y aduenyando-se d'una cultura indichena dica asimilar-las a os modos de vida romanos.

Epoca d'Augusto editar

 
Friso d'o pavo reyal. Pintura de Bilbilis (arredol de l'anyo 50), Barrio d'as tiermas, Insula I, Domus 3, stancia 29. Museu de Calatayú.

As modificacions d'o terreno pa a molimentalización d'a ciudat son d'epoca augustea. Tenió o suyo apocheo en o sieglo I, fue decayendo en o sieglo II y albandonando-se poquet a poquet dica que en o sieglo III quedó semidesierta.

Con Hispania pacificada, a la muerte de Chulio César, Augusto prencipia una serie de reformas administrativas encluyindo a Bilbilis en o Convento Churidico Caesaraugustano en a provincia Tarraconense. A ciudat obtiene o rango de Municipium, pasando de Bilbilis Italica a Municipium Augusta Bilbilis y gozando dende alavez, por tanto, d'o dreito y ciudadanía romana.

En ista epoca, a traviés d'una serie de costosas y complexas obras d'adaptación a o terreno, a ciudat s'estructuró a o modo romano, adaptando-se a las nuevas necesidaz con infraestructuras y servicios, comunicacions y equipamientos con una funcionalidat inherent a o pensamiento de Roma, asinas como tamién a o carácter teatral d'a suya monumentalidat, convirtindo-se en o centro politico, administrativo, economico y social d'a rechión.

Pa desembolicar istas funcions, a ciudat se dotó d'un complexo urbán formau por plaza porticada, templo, basilica y curia, constituyindo chunto a o teatro un mesmo conchunto.

Se construyioron tiermas, ninfeus y un complexo rete hidraulico a base de cisternas adaptadas a las curvas de livel d'o terreno que le guaranciaban un permanent abastecimiento d'augua.

Urbanismo editar

 
Moneda d'o municipium Bilbilis con damnatio memoriae de Lúcio Élio Sechán cudida baixo Tiberio pa conmemorar o consulau de Sechán.

A topografía impone una ordenación d'o terreno en terrazas con carreras en costera y rampas, que contrasta con o esquema reticular habitual d'una ciudad romana. A comunicación entre terrazas se reyalizaba a traviés rampas útils a o transito de personas y vehíclos a traviés d'un trazau serpentiant adaptau a las costeras d'os cerros, mientres que atras carreras perpendiculars a istas y con mayor pendient yeran d'uso preferentment piatonal con escalas a os dos cantos y conformaban as manzanas de viviendas.

A parti central d'a ciudat quedó reservada pa o conchunto molimental prencipal, o foro y o teatro. Enta iste puesto arribaban os dos camins prencipals d'acceso que saliban d'as puertas que s'ubrioron en as suyas murallas, una en a parti baixa, chunto a o canto d'o río Xalón y atra enta o teatro. Iste conchunto yera visible dende a vía romana amanada y, por tanto, tendría amás un efecto "propagandistico" d'os beneficios d'a civilización romana.

O foro editar

 
Foro de Bilbilis con base d'o templo debant.

Se tracta d'un foro molimental planificau d'una vegada y una mica desproporcionau y aluenyau d'os cánons vitruvianos, con un aspecto escenografico que pareixe responder a un intrés por dar a conoixer a suya filiación romana. Situau en a parti alta d'a ciudat, se troba decorau con marbres y estatuas, enmarcau por porticos, con basilica, curia, criptoporticos y templo y con una plaza practicament cuadrada.

Se remató mientres a epoca de l'emperador Tiberio, si bien, sofrió modificacions posteriors en epoca d'o gubierno de Trachán.

O teatro editar

 
Teatro de Bilbilis.

O teatro forma un conchunto unico con o foro a o que ye vinclau por una serie de porticos y pasillos de comunicación, prencipiando a suya construcción a la vegada que o mesmo. Presenta una escena de dos pisos con capitels corintios en os dos, y tres valvae y aproveita as versants naturals, plenando as zonas deprimidas y tallando de forma escalonada a roca en as zonas prominents.

Cal concebir-lo como un edificio de espectaclos con carácter comarcal, ya que a suya capacidat, amanada a los 4.500 espectadors, yera muito mayor que as necesidaz d'a chicota ciudat.

As tiermas editar

 
Vista d'as tiermas.
 
Edificacions.

Se sitúan adintro d'a ciudat y corresponden a un modelo provincial, de distribución linial y simple, asentadas en una costera, y rodiadas por cuantas cisternas que las abastecían d'augua. As salas d'istas tiermas con o suyo abastecimiento d'augua y calefacción, os suyos puestos pa deixar a ropa y as pertenencias personals, as piscinas d'augua calient y freda, una schola labrum chunto a o caldarium, letrinas y atras dependencias yeran decoradas con conchuntos pictoricos de gran calidat, realizaus por un equipo de pictores italicos que recorrioron cuantos lugars d'a val d'Ebro, Bilbilis, Arcobriga, etc. Cuantos d'os frescos que decoraban as tiermas pueden veyer-se en o Museu de Calatayú.

Restas conservadas en o Museu de Calatayú editar

Gran parti d'a exposición permanent d'o Museu de Calatayú ye formada por piezas arqueolochicas procedents de Bilbilis. Entre ellas destacan os conchuntos pictoricos, a colección numismatica d'a ceca bilbilitana y a colección escultorica de retratos d'a familia chulio claudia trobaus en a zona d'o teatro. Entre éls, ye de especial intrés o d'Augusto "capite velato" trobau en zaguerías de 2009, uno d'os pocos eixemplos d'iste retrato oficial trobaus en Hispania.

Conservación editar

En 2019 se lanza a propuesta de Plan Director pa o chacimiento.[2]

En 2020 s'aprueba un plan d'esbroce.[3]

Referencias editar

  1. (es) Decreto del Ministerio de Instrucción Pública y Bellas Artes publicado en la Gaceta de Madrid n.º 155 de 4 de junio de 1931, disponible en línea en: [1].
  2. (es) Con una dotación de 103.000 euros, el plazo para presentar propuestas se cierra mañana. Heraldo de Aragón
  3. (es) La maleza se adueña del yacimiento romano de Bílbilis. Heraldo de Aragón

Vinclos externos editar