Berlín

	Berlín; Berlin
	Ciudat y estau d'Alemanya
Bandera	Escudo
	; Mapa de situación en Alemanya
Entidat; • Estau	Ciudat y estau; Alemanya
Capital	Berlín
Idioma oficial ; • Atros idiomas	Alemán ; Alemán central y baixo alemán
Superficie; • Total	; 891.69 km²
Gubierno; • Alcalde	; Ernst Reuter
Población; • Total (1250); • Densidat	; 1 200 hab. ; 3.856 hab/km²
‎Chentilicio	Berlinés/a
ISO 3166-2	DE-BE
	Pachina web oficial

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Berlín (prenunciato en alemán /bɛɐˈliːn/ ▶ ⁽ⁱ⁾) ye una ciudat que ye a la vegata a capital d'Alemanya y d'un estato federato (rechión d'Alemanya). A ciudat s'entivoca cheograficament con o estato, que ye rodiato de raso por o de Brandemburgo (veyer mapa), d'o cual se deseparó en 1920.

Trescruzata por o río Spree y situata a una a distancia de bels 70 km d'a muga entre Alemanya y Polonia, Berlín ye a ciudat mas poblata y ampla d'o país, asinas como una d'as mas destacatas en politica d'a Unión Europea (UE). A suya población ye de 3.437.916 habitants en una superficie de 891,68 km², con una densidat de población de 3.856 hab/km² (2014).

Berlín, una ciudat que ya se'n documenta a existencia en o sieglo XII, estió a capital d'o Reino de Prusia, y dimpués de l'Imperio Alemán dende a unificación alemana en 1871 dica a fin d'a Segunda Guerra Mundial con a redota d'o Tercer Reich, amás de mientres a Republica de Weimar. Dende 1945 dica 1946, a ciudat estió dividita en cuatre zonas d'ocupación militar d'os Aliatos. En 1949, a nueva Alemanya Occidental establió a suya capital en Bonn, y a Republica Democratica Alemanya creyata por a Unión Sovietica establió a suya capital en Berlín, encara que nomás en l'antiga Zona d'ocupación militar sovietica. En 1990 a capital de l'Alemanya reunificata se transfirió a Berlín dende a ciudat de Bonn.

A ciudat de Berlín ye una d'as mas importants metropolis d'Europa, destacando por o suyo papel en a Cultura, a Historia, a Ciencia, os medios de comunicación y tamién por o suyo papel en a politica. Tamién ye un activo centro industrial, encara que as suyas industrias son mas que mas en sectors tecnolochicament abanzatos, como telecomunicacions, optoelectronica,Tecnolochías d'a Información y a Comunicación, industria automobilistica, incheniería biomedica u biotecnolochía. En a suya faceta cultural, destaca por os suyos museus, universidatz u orquestas.

Historia editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de Berlínveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Encara que a ciudat de Berlín se fundó alto u baixo en 1200, hue en día no bi ha repuis d'ixas primeras anyadas d'a ciudat, que en ixe inte yera nomás que una chicota localidat establita en as mugas orientals d'o Sacro Imperio Romano Chermanico con os pueblos eslaus encara no chermanizatos. Nomás cuan en o sieglo XV Frederico I esdevenió elector d'o Electorato de Brandenburgo s'inició o desembolique de Berlín, que estió a ciudat que esdevenió a suya capital, mesmo que continó estando a capital d'as succesivas entidaz politicas que naixioron como herencio de Brandenburgo, dica esdevenir en zaguerías d'o sieglo XX a capital de l'Alemanya reunificata, en o rechimen politico ditL'Imperio Alemán.

Anvista d'a Potsdamer Platz de Berlín en 1945, en rematar a guerra.

En os anyos 1920 a ciudat de Berlín yera una d'as ciudaz con una mayor presencia en a cultura europea, pero ixo cambeó de raso con l'abanze d'o nazismo y d'o Tercer Reich, en un proceso que remató en zaguerías d'a Segunda Guerra Mundial con l'apocalipsi d'o nazismo en a batalla de Berlín entre l'Exercito Royo y a Wehrmacht, rematando con os repuis que encara no heban destruito os bombardeyos aerios d'os Aliatos occidentals mientres a guerra. Cuan remató a guerra, a ciudat quedó dividita, en un reflexo d'a mesma división d'Alemanya en Alemanya Occidental y Alemanya Oriental, dica a reunificación d'Alemanya mientres os anyos 1990, cuan a ciudat tornó a estar a capital d'una Alemanya una atra vegata unificata. Mientres os anyos 1960 se bi devantó o dito muro de Berlín, que deseparaba, encerclando-la, a parte d'a ciudat que feba parte de l'Alemanya Occidental. Ta la recuperación d'a suya capitalidat, en chunio de 1991 se votó una en lechislación especifica en o Bundestag, y en 1999 prencipió o proceso de teslato d'as oficinas gubernamentals dende Bonn enta Berlín.

Cheografía editar

A ciudat de Berlín se troba situata en una plana, a dita plana chermano-polaca, a 33 metros d'altaria sobre o ran d'a mar, en a confluencia d'o río Havel (afluent d'o río Elba) con o suyo afluent o río Spree. A cantos d'istos ríos se troban muitos lacos, estando mesmo ista a etimolochía d'o nombre d'a ciudat, que deriva d'a radiz brl con o significato de "puesto humido" (en cuentas d'a etimolochía popular, que relaciona o toponimo con a palabra Bär, que significa "onso".

Actualment Berlín s'estendilla en un territorio que dista d'este enta ueste una distancia d'alto u baixo 45 km, con una distancia norte-sud de bels 38 km, rodiato de raso por o estato de Brandemburgo, con o cualo heba formato historicament una unidat.

Administración editar

Administrativament, Berlín no ye nomás que una ciudat, sino que amás ye uno d'os estatos federatos (länder) alemans, estando asinas una ciudat-estato, mesmo que Hamburgo y Bremen. Sindembargo, istas dos ciudaz ya teneban una tradición de sieglos de semi-independencia mientres o Sacro Imperio Romano Chermanico y por contra Berlín plegó a ixe estatus pos as mesmas circunstancias d'o suyo desembolique urbán mientres o sieglo XX y lo consolidó en zaguerias d'os anyos 1940, en a posguerra, por a situación politica alemana. Por ixo a figura d'o suyo alcalde no se denomina asinas, sino que ye formalment o chefe d'un estato alemán esleito por o Parlamento estatal.

Alcaldes editar

Lista d'alcaldes democraticos dende 1945:


Lechislatura	Nombre	Partiu politico
1991-2001	Eberhard Diepgen	CDU
2001-2014	Klaus Wowereit	SPD
2014-hue	Michael Müller	SPD

Districtos editar

A ciudat de Berlín se troba hue y dende l'1 de chinero de 2001 dividita en 12 districtos municipals (dica ixe inte se trobaba dividita en 23): Berlín-Mitte, Friedrichshain-Kreuzberg, Pankow, Charlottenburg-Wilmersdorf, Spandau, Steglitz-Zehlendorf, Tempelhof-Schöneberg, Neukölln, Treptow-Köpenick, Marzahn-Hellersdorf, Lichtenberg y Reinickendorf.

Districtos de Berlín

Molimentos y puestos d'intrés editar

A puerta de Brandemburgo.

A Rotes Rathaus.

A Potsdamer Platz.

Fernsehturm de Berlín, una torre de televisión situata en o centro de Berlín y devantata en 1969 mientres a Republica Democratica Alemana, esdevenindo un simbolo de Berlín Oriental t'as autoridaz d'a RDA. Con os suyos 368 metros d'altaria (orichinalment 365) ye o segundo edificio mas alto d'Europa.
Muro de Berlín, que feba parte de l'antiga muga entre Alemanya Occidental y Alemanya Oriental, devantato en 1969 y que con a suya cayita en 1989 ubrió o camín a la reunificación d'Alemanya, en esboldregar-se o rechimen politico d'a RDA.
Puerta de Brandemburgo, una d'as antigas puertas de dentrada en a ciudat y que ha esdevenito uno d'os suyos simbolos principals. Situata amán d'o Reichstag, se devantó en estilo neoclasico en zaguerías d'o sieglo XVIII seguntes un disenyo de l'arquitecto Carl Gotthard Langhans a iniciativa d'o rei Frederico-Guillén II de Prusia.
Reichstag, o Parlamento de l'Alemanya reunificata dende 1999. Con danyos greus en o dito incendio d'o Reichstag en 1933, mes greus encara mientres os bombardeyos en a Segunda Guerra Mundial y cuasi destruito de raso mientres a batalla de Berlín en 1945, fue reconstruito en os anyos 1950.
Rotes Rathaus (Casa d'a Villa Roya), a Casa d'a Villa de Berlín, que ye a seu de l'alcaldía d'a ciudat y d'o suyo Gubierno. Se devantó entre 1861 y 1869 en estilo renaixentista seguntes un disenyo de l'arquitecto Hermann Friedrich Waesemann. Mientres a Segunda Guerra Mundial tenió danyos importants, y en a posguerra esdevenió a seu de l'alcaldía de Berlín Este, estando reconstruito seguntes os planos orichinals. En 1991, cuan a reunificación d'Alemanya, se i instaló a seu administrativa d'o Berlín reunificato.

Esporte editar

Instalacions esportivas editar

Entre as suyas instalacions esportivas cal destacar o Berliner Olympiastadion (Estadio Olimpico de Berlín) que ye un estadio multiusos con gran capacidat, tamién cal destacar o Alte Försterei pa fútbol y conciertos. D'as instalacions cubiertas destacan os pavillons multiusos Mercedes-Benz Arena que ye de gran capacidat y o Pabellón Max Schmeling usau prencipalment ta balonmán.

Dica l'anyo 1998 tenió un cercuito de carreras pa esportes de motor conoixiu como AVUS en o cual se organizó o gran premio de Formula 1 en suya edición de 1959.

Competicions editar

Berlín tiene una gran capacidat pa organizar eventos de livel internacional, ademas d'instalacions adecuadas pa ixo entre las cualas ha organizau u organiza cal destacar os Chuegos Olimpicos de 1936, fue ciudat siede en os Mundials de Fútbol en as edicions de 1974 y de 2006 y o Campeonato Mundial d'Atletismo de 2009.

Entre las competicions que organiza anyalment cal destacar a Maratón de Berlín que ye una d'as World Marathon Majors o circuito mundial d'as millors maratons, y a Internationales Stadionfest una preba d'atletismo que forma parte d'a Golden League.

Personalidaz naixitas de Berlin editar

Nelly Sachs, Premio Nobel de Literatura en 1966.

Friedrich Wilhelm Riedt (1712-1784), flautista.
Gustav Nicolai, compositor.
Flodoardo Geyer, compositor.
Gustav Friedrich Wilhelm Großmann (1744-1796), poeta.
Emil du Bois-Reymond (1818-1897).
Paul Heyse, (1830-1914), escritor, Premio Nobel de Literatura de 1910.
Paul du Bois-Reymond (1831-1889), matematico.
Adolf von Baeyer (1835-1917), quimico, Premio Nobel de Quimica de 1905.
Gustav Stresemann (1878-1929), politico, Premio Nobel d'a Paz de 1926.
Frida Leider (1888-1975), soprano.
Nelly Sachs (1891-1970) escritora, Premio Nobel de Literatura de 1966.
Walter Benjamin (1892-1940), filosofo.
Georg Wittig (1897-1987) quimico, Premio Nobel de Quimica de 1979.
Werner Forssmann (1904-1979), fesico, Premio Nobel de Fisiolochía u Medecina de 1956.
Ernst Boris Chain (1906-1979),bioquimico, Premio Nobel de Fisiolochía u Medecina de 1945.
Max Delbrück (1906-1981), biofisico, Premio Nobel de Fisiolochía u Medecina de 1969.
Janina de Fitermann (1911-1964), pianista.
Heinrich Bruns (1848-1919), matematico.
Ernst Lubitsch (1892-1947), director cinematografico.
Marlene Dietrich, actriz.

Localidaz achirmanatas editar

1993: Ciudat de Mexico (Mexico).^[2]
1993: Tashkent (Uzbekistán).^[2]
1993: Jakarta (Indonesia).^[2]
1994: Buenos Aires (Archentina).^[2]^[3]
1994: Pequín (Republica Popular de China).^[2]
1994: Praga (Republica Checa).^[2]
1994: Tokio (Chapón).^[2]
1991: Levallois-Perret (Francia).^[4]
2000: Windhoek (Namibia).^[2]
2000: Londres (Reino Uniu).^[2]

Vinclos externos editar

Se veigan as imáchens de Commons sobre Berlín.
Pachina web oficial municipal de Berlín.

Fotos editar

(de) Galería de fotografías: imáchens d'a ciudat, os suyos vicos, as suyas fiestas, as suyas chents, o suyo ambient...
(de) Fotografías historicas de Berlín: amplo archivo fotografico con imáchens d'a ciudat antis d'a suya esferra mientres a segunda guerra mundial.
(de) Webcams en Berlín: anvistas d'a ciudat.

Museus editar

(es) Fotografías d'o Museu Echipciano y o Museu de Pérgamo. Astí pueden veyer-se, entre atras cosas, fotografías d'o Museus Echipciano y d'o Museu Pérgamo).
(es) Museu Historico Alemán: web oficial d'iste museu que en mayo de 2003 inaguró un nuevo anexo, obra de l'arquitecto Ieoh Ming Pei.

Referencias editar

↑ (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
↑ ^2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 ^2,15 ^2,16 (en) City Partnerships, en a pachina web oficial municipal de Berlín.
↑ (es) Texto d'o Convenio d'achirmanament.
↑ (fr) Atlas français de la coopération décentralisée et des autres actions extérieures.

	Estaus d'Alemanya
Baden-Wurtemberg \| Bavera \| Baixa Saxonia \| Berlín \| Brandemburgo \| Bremen \| Hamburgo \| Hesse \| Mecklemburgo-Pomerania Occidental \| Renania d'o Norte-Westfalia \| Renania-Palatinato \| Sarre \| Saxonia \| Saxonia-Anhalt \| Schleswig-Holstein \| Turinchia

[DORTO-1] (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.

[CityPartnerships-2] 2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 ^2,15 ^2,16 (en) City Partnerships, en a pachina web oficial municipal de Berlín.

[3] (es) Texto d'o Convenio d'achirmanament.

[4] (fr) Atlas français de la coopération décentralisée et des autres actions extérieures.

[1]

[2]

[3]

[4]