Aragonés d'o Viello Sobrarbe

(Reendrezau dende Aragonés de Viello Sobrarbe)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Aragonés d'o Viello Sobrarbe

Situación de l'aragonés d'o Viello Sobrarbe
Localización cheografica
Estau {{{estau}}}
País Aragón
Rechión {{{rechión}}}
Parlau en Viello Sobrarbe
Lugars principals Lo Grau, Guaso, A Torriciella, Sant Velián, Santa María de Buil, Os Rials, Castillazo, O Coscollar, As Pauls, Santa María de La Nuez, Sasa, Mondot, Elsón, Xabierre d'Elsón, Eripol, Almazore, Lo Espitalet, Barcabo, Lecina, Betorz, Abizanda, Escaniella, Lamata, Ligüerre de Cinca, Samitier, Mediano, A Pardina, A Torre, Castillón de Sobrarbe, Camparretuno, Cosculluela de Sobrarbe, Plampalacios y Moriello de Tou
Estatus
Atras denominacions {{{atras denominacions}}}
Charradors
Oficial en {{{oficial}}}
Reconoixiu en {{{reconoixiu}}}
Regulau por {{{regulau}}}
Vitalidat Meya
Escritors principals
Rasgos dialectals
Clasificación lingüistica
Indoeuropea
ISO 639-1 {{{iso1}}}
ISO 639-2 {{{iso2}}}
ISO 639-3 {{{iso3}}}
SIL {{{sil}}}

L'aragonés d'o Viello Sobrarbe ye a parla comarcal aragonesa propia d'o Viello Sobrarbe, denominación que fa alusión a l'antigo contau de Sobrarbe: Lo Grau, Guaso, A Torriciella, Sant Velián, Santa María de Buil, Os Rials, Castillazo, O Coscollar, As Pauls, Santa María de La Nuez, Sasa, Mondot, Elsón, Xabierre d'Elsón, Eripol, Almazore, Lo Espitalet, Barcabo, Lecina, Betorz, Abizanda, Escaniella, Lamata, Ligüerre de Cinca, Samitier, Mediano, A Pardina, A Torre, Castillón de Sobrarbe, Camparretuno, Cosculluela de Sobrarbe, Plampalacios y Moriello de Tou.

Os caracters actuals fan que se clasifique en l'aragonés meridional, pero bi ha evidencias que mos fan pensar que en o sieglo XIX (y segurament primer terz d'o sieglo XX) teneba os principals caracters de l'aragonés central.

Fonetica

editar

Morfolochía

editar
  • L'articlo que s'emplega ye o, a, os, as, o mas cheneral en aragonés.
  • Quedan repuis de lo, la, los, las:
    • busca lo conil, lo trico lo traco.
  • Lo, la podió estar cheneral en a zona, porque en una buegada de termins d'o S XVI sale en toz os toponimos d'una lista y porque ye cerca d'o navalés, on encara s'emplega, porque s'emplegaba en 1933 en L'Ainsa.
  • O pronombre adverbial i/bi/ie con a forma i encara ye vivo y s'emplega:
    • Como locativo: con as veces que i he estau, no i cabe.
    • Substituir complementos preposicionals con pensar y creyer: ni i creigo, agora que i pienso.
    • Con verbos como haber: i hai. Ye documentau o emplego antigo d'a forma orichinal i ha en Camparretuno, en una copla: Astí baixo d'a fonata / i ha una craba parita / con un pitonet.
  • En Elsón se registra la forma bi, pero elidida:
    • b'ha: En b'ha tres en a caja.
  • A combinación con en ye n'i y en i :
    • L'otro día en i eba uno ahí, por a parra; no n'i hai.
  • O participio ye -au, -iu, como en a mayoría de dialectos actuals, pero s'han emplegau dica fa poco sieglo XX partipios en -ato, -ito, tal y como se documentó en Pablo Muro d'A Cort. Ye documentau en Barcabo un emplego antigo de -ito:
    • a burra nos ha traíto a ista casa.
  • A toponimia amuestra muitos casos:
    • Molino Vetato, Vinyaparata, Penyacicata, A Puyata, A Torcita, O Cinglo d'a Zancata.
  • Y tamién a literatura popular, no nomás o romance de Marichuana, tamién atras muestras en Pauls y Os Rials.
  • Os pasaus perfectos simples se fan siempre con pasaus fuertes, a diferencia d'o que veyemos en l'aragonés d'as vals axials (ansotano, cheso, belsetán, ecetra..), como veyemos en os textos d'Ana Abarca de Bolea, a literatura alchamiada y o chipranesco:
    • Tubon, pudon, huvon.
  • O verbo veyer conserva a -d- etimolochica en o suyo pasau perfecto simple, que ye un pasau fuerte:
    • vide, vides, vido, videnos, videz, vidon.
  • O present de subchuntivo d'o verbo ser tien as tres formas posibles en aragonés:
    • siga, seiga, sía.
  • O present de subchuntivo d'o verbo fer tiene dos formas:
    • faiga y faya.
  • O Present de subchuntivo d'o verbo ir ye vaiga pero s'emplega cada vegada menos.

En Elsón y Erípol se documenta l'uso d'a preposición cuentra, d'uso en textos medievals y que seguntes Chabier Tomás Arias debeba estar cheneral en os lugars en o curso d'os ríos Vero y Alcanadre.

Lexico

editar

En o Viello Sobrarbe Chabier Tomás Arias ha documentau a coexistencia de Alcontrar y Trobar. Encara que en aragonés común esta zaguera palabra la han considerada un castellanismo, resulta que una informanta de Liners li comentó que Alcontrar ye con cosas que se miran u buscan en ixe inte y trobar ye cuan son cosas casuals u accidentals que no se miraban. En occitán tamién bi ha una dicotomía entre encontrar y trobar, a l'igual como en francés rencontrer y trouver, y en rumano entre a afla, a gasi y a întâlni.

Referencias

editar

Bibliografía

editar


Variedatz meridionals de l'aragonés
Ayerbense | Aragonés d'o Semontano de Balbastro incluindo o Navalés | Aragonés d'o Viello Sobrarbe