Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Lituanos
Lietuviai
Población total
4-6 millons
Rechions con comunidaz importants
Lituania 3.000.000
Reino Uniu 100.000
Irlanda 50.000
Alemanya 40.000
Letonia 25.000
Polonia 25.000
Aragón 282[1]
Idiomas
Lituano
Relichión
Cristianismo
Mapa

Os lituanos[2] (en lituano lietuviai) habitan en Lituania y en chicoz territorios de l'ueste de Belarrusia. Se calcula que son 4-5 millons, estando mayoritarios en Lituania. Son cristianos catolicos y parlan una luenga indoeuropea d'a branca balta.

Historia editar

A etnochenesi d'os lituanos se troba en a fusión de dos confederacions tribals u etnias baltas antigas, os samochitios y os aukšataitians, que resistiban a invasión d'as órdens militars chermanas que colonizaban y cristianizaban a zona.

Os lituanos encomienzan a tener importancia cheopolitica en 1236 cuan vencioron a lo gran mayestre d'a Orden Teutonica Volkwin. Mindaugas, sobirán lituano dende 1239 dica 1263 fació a guerra contra os alemans de l'ueste y norte y contra os rusos a l'este. Encara que fue baptizato en 1251 y fue nombrato "gran duque" en 1252 abchura d'o catolicismo por desaveniencias con os teutonicos. Baixo o suyo reinato os lituanos pactan por primera vegata con países eslaus ortodoxos: Grodno y Novogrudok, que asinas se liberan d'o vasallache a los mongols.

Gediminas (1316-1341) situa a capital en Vilna y anexiona a lo ducau Polotsk, Vibebsk, Minsk, Moguilov y Brest. As arias eslavas anexionatas a lo ducau de Lituania prefiguran l'actual Belarrusia.

Alguidas y Keiskutis se reparten o poder. Os lituanos plegan a conquerir amplas zonas de l'actual Ucraina: Volhinia, Podolia, a rechión de Kiev (1361) y la rechión de Briansk. Pa tener as espaldas libres d'os ataques d'a orden Teutonica (os caballers teutons entroron en Vilna en 1377) pactan con os polacos. Os polacos y lituanos tienen una unión dinastica a fins d'o sieglo XIV. Ye n'ixos tiempos cuan se traduz o "Libro d'as Marabillas d'o Mundo" de Chuan de Mandevilla a l'aragonés y parlan d'o "Reino de Cracovia y Lituania" chunto con a Rus de Kiev, Livland (Livonia) y Silistra como países que s'han d'atravesar pa ir a "Tartaria":

Et si he seido enlas otras t(ier)ras comarq(u)antes en este costado / como enla t(ier)ra de Rusia / enla t(ier)ra de Niflan / et en(e)l Regno de Craco & de Letto / Et en(e)l Regno de Rastan et en muchos ot(r)os logares enlas marq(u)as /[3]

En 1386 a reina polaca Doviches fue compromesa en matrimonio con o duque Jogaila (Jagellón) fillo de Keiskutis. Con o tractau de Vilna en 1401 se sella a Unión Polaco-Lituana y Jogaila, convertito a lo catolicismo reina en Polonia como Ladislau II Jagellón. Jogaila confía contina como sobirán de Lituania pero en confia o gubierno a lo suyo primo Vytautas (fillo d'Argirdas).

Con Vytautas (1392-1430) Lituania plega a la suya mayor extensión, con a conquiesta de Yedisán a los tartres, plegando a la Mar Negra. En estos tiempos se produce a diferenciación dentro d'os eslaus orientals entre os rusos, sozmesos a los mongols u tartres y los rutens, dentro d'o estato lituano. Estió tamién Vytautas qui deixó entrar a los chodigos askenazís en 1388-1390 seguindo l'eixemplo d'o polaco Casimiro lo Gran concedendo-lis privilechios.

Dende o sieglo XV a fins d'o sieglo XVIII a historia de Lituania ye común con a historia de Polonia, y Lituania pierde grau de sobiranía. Dimpués d'a Unión de Lublin (1569) se creya una dieta común pa Lituania y Polonia. O Gran Ducau de Lituania a mes pierde os territorios meridionals, (l'actual Ucraína), que pasan a Polonia, encomenzando a deseparación dentro d'os rutens entre belarrusos y ucranians. En os sieglos XVII y XVIII Vilna y a suya rechión se polonizan muito. Muitos lituanos prenen a luenga polaca y arriban muitos polacos. Samochitia permaneix menos polonizata y ye on millor se conserva a luenga lituana.

En os repartos de Polonia o Ducau de Lituania pasa a mans rusas. En 1795 tota l'actual Lituania pasa a Rusia fueras d'os territorios d'a marguin ezquierda d'o Niemen (Que pasan a Prusia). Baixo dominio ruso os rutens son consideratos rusos y os lituanos polacos por estar catolicos. Os lituanos actuan refirmando as sublevacions polacas en 1831 y en 1863 durament esclafatas. Os primers disturbios independentistas lituanos no pro-polacos estioron os de 1905.

En 1915 os alemans conquirioron Lituania que yera devastata por a retirata d'as tropas imperials rusas. Dende 1917 se reunió una dieta Lituana. Os alemans reconoixioron un estato lituano dimpués d'o tractau de Brest-Litovsk.

Dimpués de l'armisticio de l'11 de noviembre de 1918 os bolcheviques denuncian o tractau de Brest-Litovsk y prenen Vilna en chinero de 1919. Proclaman una republica sovietica, que remata en verano por l'acción conchunta d'os nacionalistas lituanos, os polacos y os alemans. Dende alavez Lituania queda implicata en a Guerra Polaco-Sovietica. Os polacos entran en Vilna o 20 d'abril de 1920, pero os rusos tornan en chunio. O 12 de chulio de 1920 os rusos firman con Lituania o tractau de Moscú y reconoixen a independencia de Lituania con Vilna como capital. Manimenos a segunda contraofensiva polaca, encomenzata en agosto fa que os polacos creyen una falca entre Lituania y lo territorio ocupato por os sovieticos, prenendo Vilna o 9 d'octubre de 1920. A capital d'a Lituania independient d'entreguerras será Kaunas.

Poco enantes d'a segunda Guerra Mundial Alemanya querió fer servir a Lituania contra Polonia pa fer-li pinza, pero Lituania no querió implicar-se. D'esta tranya o Tercer Reich se desentendió de Lituania y la deixó en mans d'a Unión Sovietica. En octubre de 1939 i habió un tractau d'aduya mutua entre a Unión Sovietica y Lituania. Lituania aceptó bases sovieticas y a plegata de colons a lo suyo territorio, Manimenos as tropas sovieticas ocuporon o territorio lituano o 15 de chunio de 1940, primero creyoron un gubierno titere y dimpués adhiben Lituania a la URSS. Os liders lituanos que no s'exellan en Europa Occidental son deportatos ta Siberia. A nueit d'o 14-15 de chunio de 1941 30455 miembros d'a intelichentsia (exmiembros d'a guardia nacional y funcionarios) son deportatos ta Siberia. Atros deportatos y 5000 executatos poco enantes que os sovieticos fuyisen escopeteyatos d'o ataque alemán fan puyar a cifra de perdugas humanas a 45.000 lituanos en total.

L'exercito royo tornó en 1944, con ocupación de Vilna o 13 de chulio, completando-se a ocupación d'o país en octubre. Enantes de l'ocupación sovietica uns 80.000 lituanos heban fuyito y fuoron a parar a l'ueste d'Alemanya, pero os 60.000 que quedoron en l'este d'Alemanya fuoron ensopinatos por os sovieticos y deportatos ta Siberia.

En os primers anyos d'ocupación sovietica se produció una rusificación forzata. Entre 1945 y 1946 uns 145.000 lituanos fuoron movitos dende la suya tierra ancestral. En marzo de 1949 se produció una tercera deportación masiva, en relación con una colectivización agricola forzata. Uns 60.000 fuoron deportatos ta Siberia y norte de Rusia.

Lituania declaró a suya independencia enantes que se descomponese a URSS en 1991. Muitos rusos de Lituania se'n fuoron.

Referencias editar

Bibliografía editar