Aragonés fovano
![]() |
Iste articlo ye escrito con as normas graficas EFA. Si quiers, puez aduyar cambiando a la grafía oficial de Biquipedia y sacando dimpués ista plantilla. |
Fovano | |
---|---|
![]() Situación d'o fovano | |
Localización cheografica | |
Territorios | Val d'a Fueva |
Lugar(s) principal(s) | Tierrantona, Palo, Foradada, L'Aínsa-Sobrarbe |
Sociolochía | |
Charradors | 800 |
Vitalidat | intermedia |
Literatura | |
Rasgos dialectals | Aragonés de Sobrabe Aragonés de transición al ribagorzano |
O fovano ye una variedat dialectal de l'aragonés que se charra en A Fueva, que fa parte d'a comarca de Sobrarbe. Bella localidat como Foradada y Pui Cinca charran fovano pero fan parte de Ribagorza. Os lugars más occidentals que charran fovano, como Arro fan parte de o municipio de Ainsa-Sobrarbe. O fovano yera o dialecto habitual de más de quaranta lugars, lugarons y pardinas, hue a metat son abandonaus y se charra en una ventena de lugars con muit poca población. A falta de concencia lingüistica, o papel humillador d'a escuela y a percepción desfonetizada de as parolas referencials han feito que o fovano seiga en retroceso y no haiga teniu garra cautivo literario.
FoneticaEditar
Fonetica vocalicaEditar
A vocal -o zaguera se mantién dezaga d'as consonants n, l y r sin apocope:
No presenta garra rasgo fonético ribagorzano: ya que pronuncia as R finals, no palataliza as L y no presenta desinencias de primera persona del plural en -N, ni pierde a -O final en os cherundios:
- Plorar, ploramos, lugar, femos, fendo, ixolomando, fer luna, nos n'imos, tenemos, nos fartaremos.
Fonetica consonanticaEditar
Conservación de F- latina en tot o lexico, d'acuerdo con a fonetica aragonesa cheneral, sin estar un caracter que lo diferencie ni de l'aragonés cheneral ni d'as variedatz vecinas:
O grupo -it- procedent d'o grupo latino -CT-, -ULT-, nomás se conserva que tres casos:
- Chitar-se < IACTERE.
- Leito < LECTU.
- Cutre < CULTER.
En os atros casos s'ha castellanizau enta -ch como en atras variants poco conservaderas de l'aragonés.
- Dicho en cuenta de dito < DICTU.
- Estrecho en cuenta d'estreito u estreto < STRĬCTU.
- Fecho en cuenta de feito u feto > FACTU
- Pecho en cuenta de peito < PECTU
- Trucha en cuenta de truita < TRUCTA en latín tardano.
- Mucho en cuenta de muito u muto < MULTU.
Conservación d'a palatal lateral derivada de grupos romances K'L, G'L, T'L y LY en a mayoría de voces:
As oclusivas xordas intervocalicas sonorizan en a mes gran part d'os casos, a diferiencia de l'aragonés central y aliniandose con o ribagorzano y chistabín:
A x prepalatal fricativa xorda se corserva bien (si nos miramos as comarcas a l'ueste dende A Fueva) y como ye normal en l'Alto Aragón oriental va con una -i- semivocalica: caixigo (/kaiʃigo/), vuixiga (/buiʃiga/), encara que atras parolas como cruixir (/kru.ʃir/), falandraixo (/fa.lan.'dra.ʃo/), muixordón (/mu.ʃor.'don/) y muixardina (/mu.ʃar.di.na/) no la presientan.
A x en posición inicial evoluciona a -ix- (u mantién a vocal de l'anterior prefixo ex- latín), como en chistabín y belsetán:
- Ixolomar.
- Ixartigar.
- Ixartigada.
- Ixarnar.
- Ixaguar.
- Ixarranar
- Ixordiga
- Ixambre
- Ixambrar-se.
O grupo latino -SC que en aragonés evoluciona a -x- gosa estar castellanizau en l'afixo -ix- d'a conchugación incoativa de verbos acabaus en -eixer, grupo irregular adintro d'a segunda conchugación.
- Conocer en cuenta de conoxer, conixer, ecetra.
- Paecer en cuenta de parixer, ecetra.
- Crecer en cuenta de creixer.
- Florecer en cuenta de floreixer, florir.
Manimenos, se conserva en muitas atras radices u lexemas:
- Ixada < ASCIATA. Con muitos derivaus: ixadet, ixadeta, ixadico, ixadón, ixuela, ecetra.
- Faixetón: forma sufixada con -eta y -ón feita a partir de faixa < FASCIA
- Faixina:forma sufixada con -ina feita a partir de faixa < FASCIA.
- Faixuelo: forma sufixada con -uelo feita a partir de faixa > FASCIA.
- Fraixenco < francico *frisking.
- Muixón < *MUSCĬONE.
- Paixentar < *PASCENTARE.
- Peix < PĬSCE.
- Ruixar / Ruxiar < ROSCIDARE.
Os atros resultaus en x que s'observa en fovano provienen en realidat d'a -X- latina (que se pronunciaba -KS-), u de grupos como -SS-, -SSY- y -PS-:
- Caixal.
- Vuixiga.
- Caixón.
- Taixón.
- Caixigo.
- Garabaixada.
- Freix.
- Recaixo.
- Ixufrina.
- Ixalar.
- Ixarraixón.
O grupo final -NTE (correspondient en muitos casos a restos d'o participio activo de present), que en aragonés medieval pierde a E y en aragonés moderno a T, ye castellanizau:
Manimenos, se conserva en os casos malament (/ma.la.'mén/), chent (/tʃen/), y de forma muit aislada calient (/ka.'ljen/).
En Sant Per se da bell caso aislau de pronunciación d'a -r final en os plurals: lugars, pastors, colors, fenomeno que se troba tamién en bell lugar de Sobrarbe central. En a resta d'A Fueva, a -r de os plurals se fa muda.
O grumo -M'N- siempre evoluciona a -bre:
Nos trobamos un caso aislau y poco freqüent de conservación de -m- derivada de -M'N- que en castellano ha dau -mbr-:
- LAMINA > lamna > lama
MorfolochíaEditar
L'articlo definiu mayoritario en A Fueva ye: o, os, a, as, pero nos trobamos lugars en a parte sur y este que charran fovano con o sistema d'articlos, el, la, los, las. En concreto, os lugars que fan u feban servir este sistema d'articlos son: Pui Cinca, Aldea, Clamosa, la Penilla, Troncedo y Foradada.
En o sieglo XVIII bi ha indicios documentaus d'o sistema d'articlos lo, los, la, las en Troncedo, Fornigals y Foradada d'o Toscar. Hue no más se troba de forma residual en a Pardina de O Cotón (abandonada) y de forma aislada en toponimia de Fornigals.
Os plurals son de tipo aragonés en totz os casos:
Existen femeninos propios de l'aragonés, como os nombres d'arbols frutals:
Existe parolas que conservan o chenero orichinal latino:
A mayoría d'os femeninos de parolas masculinas en -DOR se fan en -DERA:
- Charradera.
- Bailadera.
- Estrolicadera.
Se fa servir un pasau perfecto perifrastico como en ribagorzano y chistabín:
- va cantar
- vas cantar
- va cantar
- vamos cantar
- vatz cantar
- van cantar
A diferencia notable ye que o morfema presonal d'a primera persona d'o plura no ye -N como en ribagorzano u chistabín, sino -MOS y que a -r final se prenuncia. Tamién ye notable que este pasau perfecto coexista con a forma sintetica normal en aragonés, a sola present en aragonés occidental: canté, cantés, cantó, cantemos, cantetz, cantón. L'emplego d'una forma u atra ye de tipo diatopico. En o norte y este de A Fueva se fa servir o sintentico y en o centro y o sur y l'este se fa servir o perifastico. A isoglosa pasa por Arro onde coexisten as dos formas.
Os participios son en -AU en a primera conchugación y en -IU en a segunda y tercera. Trobau, ixolomau, dormiu, buquiu, teniu. Se documentan participios fuertes: quiesto y puesto, y os desfonetizaus fecho y dicho.
Os cherundios son en -ANDO, ENDO, INDO:
- Ixartigando
- Fendo
- Fuyindo.
Verbos irregularsEditar
Os verbos de primera conchugación en cheneral no fan diftongación en as silabas tonicas d'os paradigmas: volan, neva, diferenciando-se d'os verbos irregulars por diftongación de l'aragonés occidental y centro-occidental.
Os verbos irregulars ser, estar, haber y fer presentan aspectos a destacar:
Diferencia como en a mayoría de o dominio de l'aragonés os verbos ser y estar:
- soi / estoi
- yes / estás
- ye / está
- semos / estatz
- setz / estatz
- son / están
En subchuntivo presienta as formas seiga, seigas, seiga... y estaiga, estaigas, estaiga...
O verbo haber ye como en a resta de l'aragonés: (present) he, has , ha, hemos, hetz, han, (imperfecto) heba, hebas, heba, hebanos, hebatz, heban, (imperfecto suchuntivo) hese, heses, hese, hesenos, hesetz, hesen. As formas impersonals son n'hai / i hai, y n'habeba. Diferencia pues, a forma impersonal de a forma conchugada de l'imperfecto. Heba veniu con a muller, n'habeba más mullers en a plaza.
O verbo ir-se-ne presienta o mesmo paradigma que en a resta de l'aragonés:
- me'n voi
- te'n vas
- se'n va
- nos n'imos
- tos n'itz
- se'n van
O verbo fer presenta un paradigma igual a la resta de territorio aragones. foi, fas, fa, femos, fetz, fan; feba, febas, feba, febanos, febatz, feban. Nomás o subchuntivo alterna seguntes as zonas faya (mayoritaria) con faga (minoritaria) y as desinencias en -NOS que se mantienen en os lugars de a mitat norte y se castellanizan en -MOS en os lugars de a mitat sur.
AdverbiosEditar
En fovanos existe una ripa d'adverbios y locucions adverbials como: brenca, cosa, mica, luego, fito-fito, manimenos, onde, prou, ta par de, quando, quasi, rai, res, a l'arreo, a calzón tirau, siempre, a redolons, a reuto, adebant, aforro.
A negación con l'adverbio pas tiene vitalidat. No se fa servir con verbo, no más como negación parcial condiciona en frases sin verbo, mesmo s'ha documentau bell caso de afirmación parcial condicional reforzada con pas:
- No pas yo.
- No pas tanto.
- No pas aquí.
- - Yo no lo faré. Sí pas tú
SintaxiEditar
Tiene total vitalidat a construcción condicional negativa. As particlas negativas tienen sentiu positivo en frases condicionals, negativas, interrogativas y exclamativas:
- No se si nevará guaire.
- No tos fartetz guaire.
- Si teneses guaires chanfles no tendrías que ir a picar.
- Si cosa quiers fe-te-lo tu
- ¿Queretz cosa?
- ¿ Has estau nunca en Troncedo?.
- Si nunca venises ya trairás diners.
Existen unas construccions impersonals propias de l'aragonés con verbos seguius de sintagmas postverbals que en atras luengas ibero-romances s'interpretarían como subchectos sintacticos:
Adintro d'estas construccions impersonals se documenta a pronominalización con en/ne, o que conduce a la suya impersonalización:
- Siete en ha saliu estianyo
As construccions de pronombres combinaus de tercera persona son le'n (pa un receptor) y les ne (pa dos receptors). No se documenta a construcción ribagorzana lo i, lo ie.
Os pronombres adverbials en/ne y i/ie tienen total vitalidat y uso en A Fueva.
- Eixemplos de en: no en quiero, da-me-ne, nos n'imos, voi a beber-ne, estaban comendo-ne un poco, si no tos n'isetz, no tos ne fayatz.
- Eixemplos de i: ta ixe lugar ya fa tiempo que no i voi, no se podeba entrar-ie, fe-te-ie un poco, no tiengas miedo, pon-te-ie, ye ciego no i vei, no se i veyeba gota
As construccions, locucions verbals con o verbo fer son muitas:
Comparanza con atras variedatz d'aragonésEditar
En conclusión o fovano ye un dialecto de transición entre l'aragonés d'o Semontano de Balbastro y Viello Sobrarbe y l'aragonés baixorribagorzano. Presienta rasgos foneticos de l'aragonés con continidat enta os dialectos occidentals y a morfosintaxi ye compartida con o modelo d'aragonés de Sobrarbe y de Ribagorza. Con o chistabín presenta en común o perifrastico, a conservación de consonants sonoras, o sistema fonetico aragonés y a inmensa mayoría d'o lexico. Con l'aragonés de Sobrarbe lo mesmo fueras de o pasau perifrastico. Con l'aragonés de Ribagorza comparte tot fueras de a fonetica oriental propia de o ribagorzano y os tipos lexicos catalans que nomás se dan en ixa variedat: dir, mai, mare, de boca ta man con as formas de A Fueva; decir, nunca, madre.
ReferenciasEditar
BibliografíaEditar
- (an) F. Romanos, F. Sánchez: L'aragonés de A Fueba. Bocabulario y notas gramaticals. Uesca, Publicazions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa (col. «Puens enta ra parola», 9) (1999).
- (an) F. Romanos: L'aragonés en o sur de A Fueba. Edicions Transiberiano (en prensas).
- (es) Chabier Tomás Arias: El aragonés del Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses (1999).
- (es) Maria Luisa Arnal Purroy: El habla de la Baja Ribagorza Occidental, Institución Fernando el Católico, 1998.
- (es) Maria Luisa Arnal Purroy: El segmento (s) en el habla de la Baja Ribagorza occidental aspectos fonéticos y fonológicos Archivo de filología aragonesa, ISSN 0210-5624, Vol. 46-47, 1991 , pp. 71–92 [1]
Vinclos externosEditar
Variedatz orientals de l'aragonés | ||
---|---|---|
Altorribagorzano (Benasqués) | Chistabín | Fovano | Meyorribagorzano (incluindo o campés) | Baixorribagorzano (incluindo o foncense, estadillano y grausino) |