Espanya
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
O Reino d'Espanya ye un estau miembro d'a Unión Europea (UE) situau en o sudueste d'Europa, aon que ocupa 6 setenas partis d'a Peninsula Iberica, que comparte con Portugal. Tamién poseye partis d'o suyo territorio en a mar Mediterrania (as islas Balears), en l'Oceano Atlantico (as islas Canarias), asinas como dos enclaus en o norte d'o continent africano (as ciudaz autonomas de Ceuta y Melilla) y o enclau de Llívia en os Pireneus franceses.
Reino d'Espanya Reino de España | |||||
| |||||
Lema nacional: Plus Ultra (latín; «Mas entallá») | |||||
Himno nacional: Marcha Real | |||||
Capital • Población |
Madrit 3.305.408 (2021) | ||||
Mayor ciudat | Madrit | ||||
Idiomas oficials | Espanyol1 | ||||
Forma de gubierno | Monarquía Felipe VI d'Espanya Pedro Sánchez Pérez-Castejón | ||||
Unificación Dinastica - Estatal |
1516 (Carlos I) 1716 (Decretos NP) | ||||
Superficie • Total • % augua |
Posición 50º 504.645 km² 1,04% | ||||
Población • Total (2022) • Densidat |
Posición 27º 47.432.805 92 hab/km² | ||||
PIB (PPA) • Total (2021) • PIB per capita |
Posición 15º EUR€ 1.205.063 millons EUR€ 25.405,68 | ||||
Moneda | Euro (€, EUR) | ||||
Chentilicio | Espanyol/a[1] | ||||
Zona horaria • en Verano |
CET (UTC+1)2 CEST (UTC+2)2 | ||||
Dominio d'Internet | .es | ||||
Codigo telefonico | +34
| ||||
Prefixo radiofonico |
| ||||
Codigo ISO | |||||
Miembro de: UE, ONU, OTAN, OCDE, OSCE | |||||
1 Son cooficials o catalán/valenciano en Catalunya, País Valenciano y Islas Balears; l'aranés en Catalunya; o gallego en Galicia ; y o euskera en o País Basco y Navarra. 2 Fueras d'en Canarias, a on ye una hora menos: UTC+0 d'hibierno y UTC+1 de verano. |
En o suyo territorio peninsular tien mugas terrestres con Francia, a on se troba o enclau de Llívia y o Prencipau d'Andorra en o norte, con Portugal en l'ueste, asinas como con a colonia britanica de Chibraltar en o sud. En os suyos territorios africanos, muga por tierra y mar con Marruecos.
Antimás, tien atra serie de distritos y posesions menors no continentals como as islas Chafarinas, o Penyón de Vélez de la Gomera y as islas d'o Penyón d'Alhucemas, toz debant d'a costa de Marruecos; asinas mesmo, reclama a sobiranía d'o isleta Perejil, hue litigato con Marruecos, sin estar posesión oficial de denguno d'os dos. A isla d'Alborán, as islas Columbrez y una serie d'islas y isletas debant d'a as suyas costas completan os suyos territorios.
Se mantién tamién o pleito por a sobiranía d'o penyón de Chibraltar con o Reino Uniu, de vez que Portugal no reconoixe a sobiranía espanyola sobre a comarca pacense d'Olivença.
Etimolochía
editarO nombre d'Espanya deriva d'Hispania, nombre latín con que os romanos designaban cheograficament a o conchunto d'a Peninsula Iberica. Hispania ye alavez una adaptación d'o nombre en griego emplegato por Artemidoro d'Efeso (sieglo I aC), autor d'o mas antigo mapa d'occident en que se describe a Hispania romana.[2]
Historia
editarOs ibers estioron os primers pueblos de cuals se sabe que ocuporon a peninsula Iberica. Se sabe que bi heba poblacions proto-iberas, por restos arqueolochicos. Os griegos y fenicios estioron os que deixoron os primers escritos a on se charraba d'os pueblos peninsulars.
En 218 aC os romans desembarcoron en Ampurias, una localidat d'orichen griega a lo norte de Catalunya. Isto marcó l'inicio d'a conquiesta romana d'a peninsula, que remató en 19 aC con o final d'as guerras cantabras y l'anexión d'a costa d'a mar Cantabrica por Roma. Mientres o periodo romano a peninsula estió dividida en 5 provinzias: Gallaecia, Tarraconensis, Baetica, Lusitania y Cartaginensis, anque mientres tot o periodo romano a organización d'a rechión cambio cuantas vegadas. A conquiesta trayió o latín de do surgirian as luengas romances que actualment se charran en a peninsula Iberica: l'espanyol, l'aragonés, o catalán, o gallego, l'astur-leyonés y o portugués.
Dimoués d'a caida de l'Imperio Romano, cuantas tribus chermanicas invadioron a peninsula. O pueblo más important d'éls estió o visigodo. O periodo visigodo duró 300 anyadas, dica que os arabés invadioron a peninsula en 711, dimpués d'a batalla de Guadalete.
Gubierno y politica
editarGubierno
editarEspanya ye establita como una monarquía parlamentaria dende a fundación d'a suya Constitución en 1978. As ditas Altas Institucions d'o Estau son:
A suya función ye d'articular os poders d'o Estau (executivo, lechislativo y chudicial) y equilibrar-ne as relacions de poder.
Politica
editarOs partius politicos y coalicions que actualment tienen representación en o Congreso u o Senau son, por orden alfabetico:
|
|
Os partius politicos y coalicions presents nomás en concellos u parlamentos autonomicos en l'actualidat, antiparte d'os debant ditos son:
|
|
Comunidaz autonomas y provincias
editarHabitadors (2015) |
Habitadors (2020) | |
---|---|---|
Andalucía | 8.399.618 | 8.476.718 |
Aragón | 1.326.403 | 1.330.445 |
Prencipau d'Asturias | 1.049.875 | 1.018.775 |
Islas Balears | 1.124.972 | 1.210.750 |
Canarias | 2.126.144 | 2.237.309 |
Cantabria | 585.359 | 582.357 |
Castiella-La Mancha | 2.062.767 | 2.045.384 |
Castiella y Leyón | 2.478.079 | 2.401.230 |
Catalunya | 7.396.991 | 7.652.069 |
Extremadura | 1.091.623 | 1.061.768 |
Galicia | 2.734.656 | 2.702.244 |
Comunidat de Madrit | 6.385.298 | 6.747.425 |
Rechión de Murcia | 1.463.773 | 1.504.607 |
Comunidat Foral de Navarra | 636.402 | 656.487 |
País Valenciano | 4.939.674 | 5.028.650 |
País Basco | 2.165.100 | 2.189.310 |
La Rioja | 313.569 | 315.926 |
Ceuta | 84.692 | 84.032 |
Melilla | 84.570 | 84.496 |
O estau, seguntes a Constitución vichent en l'actualidat (Constitución espanyola de 1978) , ye una nación, formada devez por nacionalidaz y rechions. Os oríchens d'o estau espanyol pueden trobar-se en a unión matrimonial d'os reinos medievals de Castiella y Aragón —formatos por a unión dinastica u conquiesta d'atros reinos anteriors— en zaguerías d'o sieglo XV en tiempos d'o reinato d'os Reis Catolicos, cuan se produz a unificación politica, que remata con a unión d'o Reino de Navarra, o Reino Nazarín de Granada y atros territorios. Un prencipio d'unificación institucional posterior ocurre en o reinato de Felipe V, que creya una forma d'estau centralizata que se mantién dica la vichent Constitución.
O estau se divide en 17 Comunidaz Autonomas y 2 Ciudaz Autonomas que ye una organización analoga a la d'os estaus federals. Poseyen un amplo grau d'autonomía, poders lechislativos, de presupuesto, administrativos y executivos en as competencias exclusivas que o estau central guarancia a cada comunidat a traviés d'un Estatuto d'autonomía.
Cada comunidat autonoma se divide en una u cuantas provincias, fendo un total de 52.
Cheografía
editarSituata en Europa Occidental, ocupa la mayor parti d'a Peninsula Iberica y, difuera d'ella, dos archipelagos (o d'as Islas Canarias en l'Oceano Atlantico y o d'as Islas Balears en a Mar Mediterrania) y dos ciudaz, Ceuta y Melilla, en o norte d'Africa.
En amplaria territorial (superficie) ye o tercer país d'Europa (excluita Rusia), por dezaga d'Ucraína y Francia, y o segundo mayor d'a Unión Europea.
As mugas fisicas d'Espanya son, prencipalment, as d'a Peninsula Iberica, adintro d'a que muga con Portugal: iste estau y l'Oceano Atlantico a l'ueste, a Mar Mediterrania a l'este, o estreito de Chibraltar a lo sud y os Pireneus, chunto con o Golfo de Bizcaya y o Mar Cantabrico a lo norte.
Os prencipals sistemas monterizos son: Pireneus, Sistema Iberico, Carpetana, Oretana ye Cordeleras Beticas (Sozbetica y Penibetica). O Teide ye o pico mas alto d'Espanya, estando-ne a suya altaria de 3.718 metros.
Economía
editarCon un PIB de 798.672 millons d'euros (2004) y una renta per capita de 22.690 dólars estausunidenses (2004), Espanya ye una d'as grans economías europeas y a ueitena mundial. L'asperanza de vida d'a suya población ye entre as 3 mas altas d'o mundo y a mortalidat infantil se troba entre as mas baixas.
Demografía
editarEspanya contaba con una población humana de 40.499.791 habitants a l'1 de chinero de 2000, 45.116.894 habitants a l'1 de chinero de 2007. En 2003 acullió lo 50% d'a inmigración extracomunitaria enta la UE, sobretot de ciudadans en situación ilegal magrebís, subsaharianos y latinoamericanos. A sociedat espanyola concara en l'inte os desafíos cheneratos por as dificultaz d'asimilación y integración d'ixos treballadors.
Arias metropolitanas
editarAs arias metropolitanas que teneban mas de 300.000 habitants en 2003 son as siguients:
|
|
Cultura
editarCalendata | Nombre | Notas |
---|---|---|
1 de chinero | Cabo d'anyo | |
6 de chinero | Epifanía | Reis Magos |
19 de marzo | Sant Chusé | |
Marzo u abril | Semana Santa | |
1 de mayo | Día d'o Treballo | |
25 de chulio | Sant Chaime | |
15 d'agosto | Asumpción de María | |
12 d'octubre | Fiesta Nacional Espanyola | Virchen d'o Pilar |
1 de noviembre | Día de Toz Santos | |
6 d'aviento | Día d'a Constitución | Calendata aprebación d'a Constitución de 1978 |
8 d'aviento | Purisma Concepción | |
25 d'aviento | Día de Navidat | Naixencia de Chesús |
Fiestas nacionals
editarAntiparte d'as festividaz nacionals, cada Comunidat Autonoma tien dos dias festivos, y cada municipio, atros dos mas, estando en total 15 as fiestas oficials en Espanya.
Arte
editar- Arquitectura de Espanya
- Escultura en Espanya
- Comic en Espanya
- Literatura de Espanya
- Musica folclorica d'Espanya
- Pintura d'Espanya
Esportes
editar- Ta más detalles, veyer l'articlo Esporte en Espanyaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
- Espanya en os Chuegos Olimpicos.
O esporte mes popular ye o futbol, a suya selección de futbol estió campiona en 2010 d´a copa d´o mundo. A liga espanyola ye clamata por motivos comercials LaLiga Santander y os suyos equipes mes importants son o Real Madrit y o Barça.
Tamién ye popular a suya liga de baloncesto profesional, a liga ACB. Os suyos equipes mes importants son Real Madrid, Barça y o Saski Baskonia entre atros.
Competicions esportivas
editarVeyer tamién
editarReferencias
editar- ↑ (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
- ↑ O papiro Artemidoro
Vinclos externos
editar- Se veigan as imáchens de Commons sobre Espanya.
- Estatisticas d'Espanya en o CIA World Factbook.
- Cenye de libertat de prensa - 29º sobre 139 países.
Estaus d'Europa |
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano |
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard |
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito |