Afganistán

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Afganistán (oficialment Emirato Islamico d'Afganistán, en dari امارت اسلامی افغانستان, en paxtu د افغانستان اسلامي امارت ) ye un país y estato (organizato politicament como una republica islamica) d'Asia Central, situata en l'altiplán iraní, en a zona de transición entre l'Himalaya y as rechions d'a mar Caspia. Muga a lo sud y a l'este con Pakistán; a l'ueste con Irán; a lo norte con Turkmenistán, Uzbekistán y Tachiquistán; y a lo nord-este con China, a traviés d'o corredor de Wakhan. Ye asinas un país interior, que no poseye acceso a la mar.

Emirato Islamico d'Afganistán د د افغانستان اسلامي امارت امارت اسلامی افغانستان Də Afġānistān Islāmī Imārat Emārat-e Eslāmi-ye Afghānestā'
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Lā ʾilāha ʾillā l–lāh, Muḥammadun rasūlu l–lāh (No i hai mas Dios que Alá y Mahoma ye lo suyo profeta.)
Himno nacional: Dā də bātorāno kor (Este ye lo fogar d'os valients)
Situación de Afganistán
Capital  • Población	Kabul 4.601.789 (abril de 2021)
Mayor ciudat	Kabul
Idiomas oficials	Paxtu y dari
Forma de gubierno Emir al-muminín Primer ministro	Teocracia centralista. Haibatulá Ajundzada Mohammad Akhund
Emirato islamista	8 de setiembre de 2021
Superficie  • Total  • % augua	Posición 41º 652.864 km² 0%
Población  • Total (2021)  • Densidat	Posición 40º 35.688.822 (censo de 2019), 34.020.000 (estimada en 2021). 44,5 hab/km²
PIB (PPA)  • Total (2021)  • PIB per capita	Posición 95º US$ 83.370 milions US$ 2.474
Moneda	Afghani
Chentilicio	Afgano/a
Zona horaria	UTC+4:30
Dominio d'Internet	.af
Codigo telefonico	+93
Prefixo radiofonico
Codigo ISO
Miembro de:

A suya capital ye Kabul. Tamién son ciudaz importants (mas de 200.000 habitants): Kandahar, Mazar-e Sharif, Herat y Jalalabad. Afganistán ye un d'os países mas pobres d'o mundo.

Tien una población ye de 32.564.342 habitants (estimación de 2015), en una superficie de 652.864 km², con una densidat de población de 43,5 hab/km².

Dende meyatos d'os anyos 1970 o país se troba en un estato de guerra cuasi constant, en primeras con a invasión sovietica d'Afganistán y dimpués con a intervención d'os países occidentals contra la guerrilla d'os talibans que heba redotato a la Unión Sovietica y heba imposato un rechimen politico islamico basato en a sharia. Dimpués d'os atentatos de l'11 de setiembre de 2001, Afganistán fue acusato de dar refuchio a Osama bin Laden, cabo d'o rete terrorista fundamentalista islamico al-Qaida, y suposato autor d'os atentatos. En aviento de 2001, as Nacions Unidas autorizoron a creyación d'una coalición internacional, liderata por os nordamericans, que quitó o rechimen talibán y miró d'instaurar un gubierno democratico. Principioron asinas negociacions, baixo a supervisión d'a ONU, con liders de diferents etnias y se determinoron eleccions ta l'anyo 2004. Resultó como chefe d'o Gubierno provisional o paxtu Hamed Karzai y os talibans esdevienioron una guerrilla antigubernamental. En 2021 Estaus Unius albandona o país quitando toz os militars que encara yeran en o país, a ofensiva talibán y a ocupación de Kabul por os talibans fan que comience una salida cuasi atropellada d'o país de militars, civils, diplomaticos, y periodistas de toz os países que encaran yeran allí a mas d'os colaboradors afgans. O president Ashraf Ghani y o vicepresidente Amrullah Saleh salen d'o país que queda controlau per os talibans y la declaración per part d'estes d'o final d'a guerra y lo restablimiento d'o Emirato Islamico de l'Afganistán.

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Afganistánveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Antigüidat

Anvista d'a estatua de Buda en Bāmīān, antis y dimpués d'a suya destrucción por os talibans o 21 de marzo de 2001.

En l'antigüidat, o territorio de l'actual Afganistán feba parti de l'Imperio Persa aquemenida (500-330 aC), que se dividiba en diversas satrapías (Bactria, Drangiana, Aracosia y Aria). Entre o 330 aC y o 327 aC Aleixandre lo Gran establió, por conquiesta, a parti oriental d'o suyo imperio en ista rechión. Istos territorios perteneixioron dimpués a lo reino seleucida, a lo reino griego de Bactria, y en parti, a l'imperio indio d'Asoka, a los escitas o saka, a lo reino Kusán, a los persas sasanidas, a los hunnos kidaritas y heftalitas, y tornó a estar baixo lo dominio sasanida dica la conquiesta arabe (Herat fue conquiesta por os arabes en l'anyo 651).

L'Islam

A incorporación d'Afganistán a l'islam, estió lenta y tardana. Se produció dende Sistán enta Ghazni y Kabul. Afganistán, chunto a Punchab, constituyó lo centro d'o Estato irano-islamico entre 997-1187. Se construyoron importants mesquitas y palacios fortificatos baixo a dinastía gazneví, os guridas (arredol de 1200), a dinastía d'os Kart (epoca mongola, sieglos XIII y XIV) y a cort de Husayn Bayqara (1469-1506).

A formación d'Afganistán

Baixo los sefevidas, a partir de 1502, o país prenió lo chiismo, mientres una gran mayoría d'a población se manteneba sunnita. A ruptura con Persia se feba evident. En os sieglos XVI y XVII, Afganistán se dividió entre l'imperio mogol y Persia. L'afganés Nadir (1736-1747), dimpués d'a redota d'os sefevidas, s'incorporó Persia, unión que duró dica o suyo asasinato. En 1747 Ahmad Shah Durrani fue esleito emir, y dica l'inte d'a suya muerte en l'anyo 1773 dominó lo Panchab y Delhi, en a India, territorios que os suyos succesors no podioron mantener. Manimenos Afganistán se mantenió como Estato y, de feito, o suyo nombre proviene d'ista epoca.

O sieglo XIX

As tensions entre l'Imperio Ruso y l'Imperio Britanico amanixioron en a redolada en o sieglo XIX, y a partir de 1837 principió a influencia britanica sobre o país. A la fin, Rusia y Anglaterra guarancioron a independencia d'Afganistán en l'anyo 1907, feito que no se consolidó dica o 19 d'agosto de 1919, una vegata que heba rematato la Tercera Guerra Anglo-afganesa.

O sieglo XX

O país estió neutral mientres a Segunda guerra mundial, y en l'anyo 1946 s'establió, en o río Amu Daria, a muga con a Unión Sovietica. O intento de creyar un Pakhtunistan (unión d'as poblacions de luenga paxtu de l'este d'Afganistán y as de l'ueste de Pakistán) fació que se crebasen as relacions diplomaticas entre os dos países (1961-1963).

A intervención sovietica

Ta más detalles, veyer l'articlo Invasión sovietica d'Afganistánveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En l'anyo 1973, un golpe d'estau remató con a monarquía: Sardar Muhammad Daud Khan proclamó a Republica y asumió lo gubierno. En 1978, unatro golpe d'estau levó a lo poder a Abdbul Qadir. O mesmo anyo, Nur Muhammad Taraki, d'ideolochía comunista, fue nombrau chefe d'estau por parti d'o Consello Revolucionario d'as Fuerzas Armadas y augmentó la dependencia d'o país respective d'a Unión Sovietica. Iste feito li suposó una confrontación ubierta con as guerrillas nacionalistas tradicionals (y tamién islamicas), os muchahidín, en a Guerra d'Afganistán. En 1979, Hafizulla Amin (d'a facción Khalq y primer ministro) derrocó a Taraki. A Unión Sovietica decidió d'intervenir ta refirmar o gubierno, eliminó Amin y se metió a favor de Babrak Karmal, d'a facción Parcham. A presencia sovietica fació que s'intensificase a luita entre o gubierno y a guerrilla musulmana, y fació exellar a muita población enta Pakistán. En 1986 Karmal fue substituyiu por Muhammad Najibullah. En l'anyo 1988, o desgaste d'os sovieticos fació que se sinyasen os alcuerdos de Chinevra entre Afganistán, Pakistán y a URSS, en os que se determinó que as tropas sovieticas se retirasen d'o país.

A guerra civil

Dimpués que os afganos forachitasen a las tropas sovieticas, a guerra civil continó entre os partidarios de Burhanuddin Rabbani (o president) y Ahmad Shah Massud (ministro d'Esfensa), y as faccions fiels a Gulbuddin Hekmatiar (ocasionalment refirmato por as guerrillas d'o comandant Dostam). Os intentos de paz negociata por parti d'as Nacions Unidas fracasoron. A la fin, un tercer grupo formato por islamistas radicals sunnitas, os talibans, dominoron dos partis d'o país y en l'anyo 1996 conquerioron a capital. Afganistán fue chusmeso a partir d'allora a una interpretación extrema d'a xara, que deixaba a las mullers en un estatus muit inferior y castigaba tota disidencia con practicas brutals.

O sieglo XXI

Presa de posesión d'o president Karzai en aviento de 2004.

Dimpués d'os atentaus de l'11 de setiembre de 2001, Afganistán fue acusato de dar refuchio a Osama bin Laden, cabo d'o rete terrorista fundamentalista islamico al-Qaida, y suposato autor d'os atentatos. En aviento de 2001, as Nacions Unidas autorizoron a creyación d'una coalición internacional, liderata por os nordamericans, que quitó o rechimen talibán y miró d'instaurar un gubierno democratico. Principioron asinas a charrar, baixo a gollata d'a ONU, con liders de diferents etnias ta confegurar o futuro politico d'o país. S'esleyó a lo paxtu Hamed Karzai como chefe d'o Gubierno provisional y se determinoron eleccions ta l'anyo 2004. Os talibans esdevienioron una guerrilla antigubernamental dirichita por o mulá Omar.

Cautivo d'opio en Afganistán.

En chinero de 2004 s'aprebó una Constitución que define a lo país como una republica islamica que torna la igualdat de dreitos a las mullers y esfensa o respeto a las minorías relichiosas. O resultato d'as eleccions dió la victoria a Karzai, con un 55,4% d'os votos. O retorno d'os refuchiatos d'o rechimen talibán, mas que mas de Pakistan, y a desastrosa situación economica d'o país favoreixioron o cautivo de l'opio y o narcotrafico, que mientres o periodo d'os talibans heba estato prohibito.

A suya situación estratechica se vió reforzata por a sinyatura d'un alcuerdo entre Pakistán, Afganistán y Turkmenistán en l'anyo 2002 ta la construcción d'un olioduto que trescruzarba istos tres países. En 2008, ni os esfuerzos d'a fuerza multinacional ni as accions d'o gubierno de Karzai podioron estabilizar o país, chusmeso dende o mesmo inte d'a conquiesta a una situación de guerra constant.

A guerra d'Estaus Unius en Afganistán que principió en 2001 remató oficialment lo 28 d'aviento de 2014, estando a guerra mas larga sostenida per os EUA dica l'actualidat. Manimenos, milars de tropas d'a OTAN lideradas per Estaus Unius han remaniu en o país pa entrenar y asesorar a las fuerzas d'o gubierno afgano. O resultau en baixas d'a guerra de 2001 y a posterior ocupación s'ha traduciu en mas de 90.000 baixas civils relacionadas dreitament con a guerra, an s'incluyen los sublevaus, civils afgans y fuerzas gubernamentals, a mas de 100.000 ferius. En l'anyo 2021 Estaus Unius albandona o país (y ye en ista calendata cuan se considera que finalizó realment a guerra) quitando toz os militars que encara yeran en o país, en agosto a ofensiva talibán y a ocupación de Kabul por os talibans fan que comience una salida cuasi atropellada d'o país de militars, civils, diplomaticos, y periodistas de toz os países que encaran yeran allí a mas d'os colaboradors afgans. O president Ashraf Ghani y o vicepresidente Amrullah Saleh salen d'o país, y queda controlau per os talibans.

Cheografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'Afganistánveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Afganistán ye un país con una superficie de 647.500 km², que se troba situato en l'altiplán iraní, en a zona de transición entre l'Himalaya y as rechions d'a mar Caspia. Muga a lo sud y a l'este con Pakistán; a l'ueste con Irán; a lo norte con Turkmenistán, Uzbekistán y Tachiquistán; y a lo nord-este con China, a traviés d'o corredor de Wakhan. Ye asinas un país interior, que no poseye acceso a la mar.

A suya orografía ye prou montanyosa (alto u baixo o 75% d'a suya superficie son territorios de montanya), destacando-ne en estar a o canto d'o Himalaya, encara que os suyos ríos no son tot o cabalosos que cabría asperar, en estar una redolada de climatolochía predominantment seca, a on predomina o clima desertico u o clima semi-desertico. Sindembargo, bi ha vals prou fértils, como a val d'Herat, a o norueste d'o país, con una important densidat de población que contrasta con a resta d'o país.

Cal destacar l'actividat sismica d'o país, en forma de tierratremos que gosan provocar victimas.

Orografía

Montanyas en a redolada de Kabul.

A lo norte, en a depresión esteparia de Turquestén se troba o río Amu Daria (500 km), que ye a muga con Turkmenistán, Uzbekistán y o Tachiquistán. A l'este d'o Firuz Kuh, en a muga con Pakistán, as montanyas Sulaiman Ke Pahad que van de norte a sud forman una barrera natural que proteche o país d'as influencias monzonicas. A lo nord-este, a gran cordelera de l'Hindu Kush (a segunda cordelera mas alta d'o mundo, a on se troba o mont Noshaq, con os suyos 7.492 metros d'altaria) s'une a l'altiplán d'o Pamir por a rechión de Badakhxán. A l'ueste d'a cuenca d'o río Kabul, a cordelera pierde altaria y se divide en diversas sierras que plegan dica Irán. A lo sud y a l'ueste d'a val d'o Helmand, bi ha o Dast-e Margo, o Sistán y, a l'este, disiertos.

A mayoría d'os ríos (Amu Daria, Morgab, Harirud, Helmand, Arghandab) tienen mayencos fuertes mientres que pueder permaneixer sin cabal en a estación seca. Son poco fundos y no son navegables pero s'aprofitan ta la producción d'enerchía electrica (centrals hidroelectricas de Pol-e Homri, Sarobi, Naghloo y Mahipar).

O clima

Por un regular Afganistán presenta un clima continental acentugato, con hibiernos fredos y veranos calidos, si bien as temperaturas varian prou seguntes l'altaria. As precipitacions son pocas y cayen entre octubre y abril. O verano ye seco. En o sud y l'este pueden recibir en l'agosto bel repui d'influencia monzonica provinients d'a India. Por dencima d'os 3.700 m d'altria, mandan as nieus perpetuas.

Divisions administrativas

Ta más detalles, veyer l'articlo Provincias d'Afganistánveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Mapa d'as provincias d'Afganistán.

Afganistán se divide en 34 provincias: Badakhxan (1), Badgis (2), Baghlan (3), Balkh (4), Bamian (5), Daikondi (6), Farah (7), Faryab (8), Ghazni (9), Ghowr (10), Helmand (11), Herat (12), Jowzjan (13), Kabul (14), Kandahar (15), Kāpīsā (16), Hawst (17), Kunar (18), Qonduz (19), Laghman (20), Lawgar (21), Nangarhar (22), Nimruz (23), Nuristán (24), Oruzgan (25), Paktia (26), Paktika (27), Panjshir (28), Parvan (29), Samangan (30), Sar-e Pul (31), Takhar (32), Vardak (33) y Zabol (34).

A capital d'o estato ye Kabul, con una población de 3.120.963 d'habitants en l'anyo 2006. Atras ciudaz importants son Kandahar (401.395 habitants), Mazar-e Sharif (314.915), Herat (278.209), Jalalabad (208.960), Kunduz (166.824), Gazni (149.998), Bamian (131.233), Balh (126.553) y Baglan (111.902), totas ellas famosas por as suyas numerosas mesquitas, antigos palacios y atras restas arquitectonicas. Manimenos, istas ciudaz, igual que atros muitos puestos d'o país, han estato prou danyatas en os diferents conflictos belicos escaicitos.

Población

Población d'Afganistán.

Afganistán ye un país poco poblato y basicament rural (78,1% d'a población). Cuasi un 20% d'os habitants son ciudatz. Nomás Kabul supera o millón d'habitants. L'alta tasa de natalidat compensa la fuerte tasa de mortalidat producida principalment por os efectos d'a guerra.

Etnias y idiomas

Afganistán presenta una gran diversidat etnica d'influencia iranica y turquica, resultant d'a suya situación como cruce d'as migracions entre Orient y Occident. A orografía aduya a mantener a heterocheneidat etnica y cultural. A etnia demograficament mas important, que ye tamién a que domina politicament, ye a d'os paixtuns (cuasi un 50% d'a población). Presentan una organización de tipo clanico y con fuerte presencia d'o nomadismo. Os tachicos (22%), son agricultors sedentarios y comerciants en as ciudaz; parlan dialectos persas. A población d'orichen mongol (un 12%) parla persa arcaico y habita prencipalment en l'Hindu Kush occidental; un 10% d'a población ye d'orichen turco (turcomans, uzbekos y, en o corredor de Vakhan, kirguizes). A resta son minorías etnicas d'orichen diversos. As luengas oficials son o paixtún y o persa.

Medio ambient

Un eixemplar d'Uncia uncia u "pantera d'as nieus", una especie en periglo d'extinción en Afganistán.

Flora

Ta más detalles, veyer l'articlo Flora d'Afganistánveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

As plantas que se troban en Afganistán son pareixitas a las que se puet trobar en o Tíbet y en l'Himalaya, estando tamién pareixitas a las que se pueden trobar en Orient Meyo. Os pinars, as selvas de cedros, y d'atras coniferas se pueden trobar en altarias entre 1.800 y 3.000 metros, pero como consecuencia d'a tala abusiva, en l'anyo 2005 nomás ocupaban que un 1,3% d'a superficie d'o país. En altarias inferiors se troban árbols y arbustos como Corylus avellana (l'avellanera), Pistacia vera (a pistachera), fraixins u chinibro (Juniperus communis). Per baixo d'os 900 metros d'altaria, nomás bi ha que una vechetación esteparia a on i predominan as hierbas y os matullos.

Fauna

Ta más detalles, veyer l'articlo Fauna d'Afganistánveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Respective d'os animals que i viven, no son guaire diferents d'os que se pueden trobar en Orient Meyo y a India. Se i puet trobar Ovis orientalis orientalis, onsos, Capra sibirica, Gazella subgutturosa, lobos, Canis aureus (chacals), Felis silvestris , erizos, dromerarios y o camello de Bactracia entre d'atras especies.

Problematica medio-ambiental

A pobreza d'o país y o estato contino de guerra en que se i vive han tenito fundas repercusions en o medio ambient d'Afganistán.

Asinas, as tierras de pastura se troban en situación de frachilidat por a presión excesiva que i fa la ganadería, que provoca a la vegata problemas con a erosión y que fa que a superficie cultivable mingue u tienga perdugas de calidat. Se suposa que alto u baixo a tercera part d'a superficie que d'antis mas s'adedicaba a l'agricultura ye hue albandonata. A desertificación d'o país avanza, parando cuenta amás que as selvas veyen tamién reducitas as suyas superficies (en iste caso mas que mas por a presión d'o consumo de fusta ta lenya). A necesidat d'alimentos tamién ha feito que siga mayor a presión sobre a fauna salvache, fuent de recursos alimenticios.

Asinas, se considera que alto u baixo 100 especies de mamiferos se troban en periglo d'extinción en o país, como Uncia uncia (a pantera d'as nieus), mesmo que alto u baixo 380 especies d'aus.

En Afganistán no bi ha garra preocupación por os problemas medi-ambientals. As autoridats nacionals y internacionals han signado bels acuerdos sobre as especies en periglo d'extinción, milloras medi-ambientals, y a prohibición d'a realización de prebas nucleyars sin de resultatos favorables ta o medio ambient.

Relichión

Mesquita Jumah en Herat.

O islam en ye a relichión oficial y mayoritaria, con un 75% de sunnitas y un 24% de chiitas, y tien Mazar-e Sharif como lo principal centro de pelegrinache d'o país. Bi ha minorías hindús, sikhs, parsis y chodigas en as diferents ciudaz.

Economía

Ta más detalles, veyer l'articlo Economía d'Afganistánveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A economía d'Afganistán tien un baixo desembolique debito a la suya situación de guerra permanent dende zaguerías d'os anyos 1970, a la manca d'un gubierno estable y permanent y a suya distribución d'a sociedat en grupos tribals. A suya economía s'alaceta mas que mas en l'agricultura, que ye o sector a on i treballa a mayor parte d'a población d'o país (arredol d'o 90%). A producción agricola, que se concentra prencipalment en as tierras mas planas d'o norte d'o país, se basa en o cautivo de cerials (trigo, panizo, roz, ordio), fuitos secos, fruitas, tabaco y cotón. Afganistán ye un país muit pobre y tien muita dependencia de l'agricultura y d'a ganadería. Ye un d'os paises con mes producción d'opio (se i concentra o 95% d'a producción mundial) y haixís d'o mundo, producción favoreixita en primeras por a situación politica d'o país y las constants guerras que feban que os contendients amenistasen recursos economicos fácils; antiparte, mientres o gubierno d'os talibans, que creboron cualsiquier vinclo u contacto con l'exterior, desapareixioron as pocas infraestructuras de comunicacions y productivas que bi heba en o país. Encara que os Gubiernos y a comunidat internacional luitan contra o suyo cautivo, a dependencia d'os agricultors afganos respective de l'opio ye en contino creiximiento.

Tamién cal destacar, en a suya ganadería, a cría de uellas (especialment d'a uella karakul) que con a suya lana han permitito historicament o desembolique d'una important producción d'artesanía d'alfombras.

Tien grans reservas de recursos naturals como hidrocarburos, carbón, gas natural, y atros recursos naturals procedents d'a meneria como fierro, oro, esmeraldas, cromo, zinc, uranio, y litio anque a suya explotación ye baixa. Os primers en prebar d'explotar os suyos recursos naturals estioron os sovieticos mientres os anyos 1980 pero a situación de guerra fació que s'albandonasen os treballos de prospección y d'explotación. Ye un país con un amplo potencial en enerchía hidroelectrica (a primera central hidroelectrica se i debantó ya en 1932), pero a mayor parte de l'actual producción d'enerchía electrica d'o país se fa a traviés d'o consumo de petrolio u gas natural importatos dende Irán.

Se gosa dividir Afganistán, dende o punto d'anvista economico, en cuatre rechions diferents:

• O Turquestán afganés (en (Mazar-e Sharif), que ye una redolada esteparia pero que ye a on se puet desembolicar l'agricultura y la ramadería. Antiparte, se i heban trobato petrolio y gas natural, con una timida explotación mientres o periodo sovietico a traviés d'un olioducto enta l'Asia Central, a traviés d'o río Amur-Daria.
• A rechión d'Herat, una redolada xuta y disertica, con vals regatas por ríos con cursos d'augua intermitents que alimentan bellos oasis, con una productiva agricultura. Gosan fer prous intercambios comercials con os territorios mugants de Turkmenistán y Irán.
• A rechión de Kandahar tamién ye disertica, y se i troban cuantos oasis que tamién permiten una important producción agricola, encara que debito a l'orografía ye una redolada con mas contactos con Pakistán.
• A rechión de Kabul, arredol d'a capital, a on amás de cautivos agricolas basatos en os cerials se i pueden trobar as solas selvas d'o país.

Respective d'as comunicacions, o ferrocarril ye cuasi inexistent, y as comunicacions se basan en un rete de carreteras d'arredol de 20.000 km, pero que gosan estar muitas vegatas sin asfaltar y que, por ixo, no se pueden fer servir mientres l'hibierno. Nomás bi ha dos aeropuertos en o país, en Kabul (a capital) y en Kandahar.

Esporte

Ta más detalles, veyer l'articlo Esporte d'Afganistánveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En Afganistán o esporte ha estau tradicionalment practicau nomás per hombres, estando prohibiu pa las mullers. Lo gubierno talibán vichent entre 1996 y 2001 ya sozmetió alavez a las mullers a la prohibición d'encetar-se en cualsequier practica esportiva, la practica regular de cualsiquier tipo d'esporte y asinasmesmo la competición sobre a base d'a suya estricta interpretación d'a lei islamica que impide a las mullers exhibir cualsiquier parte d'o cuerpo, levar a cabo cualsiquier tipo d'actividat esencial difuera d'o fogar, como estudiar, practicar esporte u mesmo pasear per as carreras sin un responsable u acompanyant masculino. Lo Comité Olimpico Internacional (COI) excluyió en l'anyo 1999 a os esportistas d'Afganistán d'os Chuegos de Sidney de 2000 per, entre atras razons, deixar a las mullers difuera d'a competición olimpica y no permitir-les practicar esporte en o suyo país.

Dende a ofensiva talibán de 2021 pa controlar o país, a practica esportiva ye practicamente paralizada a l'aspera de como s'organiza o país esportivament y que esportes no son consideraus contrarios a la historia y as leis islamicas, lo que pareixe muito claro ye la desaparición d'as mullers d'a practica esportiva, feito confirmau uns meses dimpués.

L'esporte nacional ye o buzkashi, que ye un esporte d'equitación per equipes en un campo de dos kilometros de largaria aproximadament y que tien como obchectivo de portar o "boz" (una craba sin de cabeza) ta l'extremo d'o campo contrario. Tamién son populars o tent-pegging, o kite fighting y o topay-danda.

Atros esportes populars practicatos son o cricket, a luita, o boxeyo, as artes marcials, o baloncesto, o fútbol, o ciclismo, o tiro con arco, o tiro olimpico y l'atletismo.

Fútbol

O fútbol en Afganistán ye prou popular, ye regulato por Federación de Fútbol de Afganistán creyata en l'anyo 1922, afiliata a la FIFA en 1948 y a l'Asian Football Confederation (AFC) en 1954 estando miembro fundador. A suya selección nacional no partecipó en garra competición internacional dende l'anyo 1984 dica o 2003 por conflictos armatos internos. En l'anyo 2007 chuga por primera vegata a selección femenina, y en l'anyo 2013 a selección masculina aconsiguió ganar o suyo primer trofeo internacional o Campionato de Fútbol de Surasia (SAFF Championship) a mas a mas a Federación estió galardonata con o Premio Chuego Limpio d'a FIFA (FIFA Fair Play Award) por a suya dedicación y a luita ta o desembolique d'o futbol formativo y una liga nacional mientres a situación de guerra d'o país. Dende alavez i ha habiu varios intentos de fer una liga de fútbol, la zaguera ye la Afghanistan Champions League que s'organiza dende l'anyo 2021. En categoría femenina no i hai garra competición per la prohibición d'as mullers de realizar esporte.

Chuegos Olimpicos

• Afganistán en os Chuegos Olimpicos.

Afganistán ha partecipato en os Chuegos Olimpicos de verano en as edicions de 1936, 1992, 1996, 2004, 2008, 2012, 2016 y 2020 aconsiguindo a suya primera medalla en 2008 cuan Rohullah Nikpai ganó a medalla de bronce en taekwondo en a categoría de 58 kg ganando o suyo combate contra l'espanyol Juan Antonio Ramos, Nikpai aconsiguió atra medalla de bronce tamién en taekwondo pero ista vez en a categoría de 68Kg en os Chuegos de 2012.

Lo estatus de participación d'Afganistán pa os Chuegos Olimpicos de 2024 no estió cosa claro, entre a confusión politica y o retorno d'o rechimen talibán a o poder en agosto de 2021. En chunio de 2024, se confirmó que Afganistán participaría con 3 hombres y 3 mullers. Con tot y con ixo os talibans declaroron que no reconocerían la participación d'as mullers (totas ellas en l'exilio en l'actualidat), y lo COI no admitió a los directivos talibans. A la fin toz os atletas compitioron baixo a bandera y himno d'a Republica Islamica d'Afganistán, a lo no estar reconoixida practicamente per garra país o comité olimpico d'o Emirato Islamico d'Afganistán. En un futuro no pareixe que la situación vaiga a cambiar respective a lo esporte femenino, per lo que probablement los atletas de Afganistan no podrán participar u participasen baixo la bandera d'un equipo de refuchiaus u d'o COI.

No ha partecipau garra vegada en os Chuegos Olimpicos d'hibierno.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Afganistán.
• Se veigan as imáchens de Commons sobre l'esporte en Afganistán..
• (en) Afganistán On-line.

Referencias

• Datos: Q889
• Multimedia: Afghanistan / Q889