Turcomans (Asia Central)

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Este articlo tracta sobre os turcomans d'Asia Central. Ta atros usos d'o etnonimo turcomans adrece-se ta l'articlo Turcomans.
Turcomans
Түркменлер
Un hombre turcomán
Población total
6,84 millons
Rechions con comunidaz importants
Turkmenistán 3.631.000
Irán 1.100.000
Afganistán 932.000
Pakistán 60.000
Rusia 33.000
Turquía 2.034
Reino Uniu 300
Idiomas
Turcomán
Relichión
Islam

Os turcomans[1] (en turcomán Түркменлер) son os turcomans que habitan principalment en Turcmenistán y zonas mugants d'Uzbekistán, Tachiquistán, Irán y Afganistán y en a provincia Rusa de Stavropol. D'alcuerdo con o censo de 1989 bi n'heba 2.800.000 millons en l'antiga URSS. Os turcomans de Stavropol yeran 15.000 en 1958. Charran una luenga turquica d'a branca oguz y son musulmans sunnitas hanafís. A suya traza de vida tradicional ye o pastoreyo nomada d'ovellas, camellos y caballos. Bi n'ha de transhumants y bels grupos d'agricultors sedentarios que cautivan cerials de regano (trigo, hordio, millo y sorgo). O trafico d'esclavos feba part d'a traza d'economía tradicional d'os nomadas y seminomadas.

A estructura tribal ye encara fuerte en Turkmenistán, Irán y Afganistán, as principals tribus son Tekke, Ersay, Yomud y Goklen. D'as tribus menors, cuatre se'n veneran como poseyedoras d'un linache sagrato: Seid, Khoja y Shikh y Ata. Os 4000 Mawri d'o norte d'Afganistán, que provienen de l'aria de Merv de Turkmenistán s'identifican a ellos mesmos como turcomans pero no en son reconoixitos por atros turcomans d'Afganistán. Os turcomans de Stavropol s'autodenominan Türpen y perteneixen a las tribus Chaudorov, Sonchadj y Ikdir.

Etnonimo editar

O etnonimo turcomans lo trobamos en textos aragoneses medievals como as tradccions d'o "Libro de Marco Polo" y "La Flor de las Ystorias d'Orient".

Luenga editar

Perteneixe a la branca oguz pero tien caracters comuns con a branca quipchac. Ye luenga escrita dende o sieglo XVIII. A suya forma clasica ye influenciata por o turco chagatai. O stándard turcmenio d'o periodo sovietico ye basato en os dialectos yomud y tekke. S'escribiba en alfabeto arabe dica 1928, cuan lo cambioron por l'alfabeto latín y dimpués por l'alfabeto cirilico en a decada de 1940. En 1980 lo declaroron una d'as luengas oficials d'Afganistán.

Historia editar

Os turcomans son descendients directos d'os oguzes, que entroron en Asia Central dende l'este enta o sudueste en o sieglo X. Beluns trescurzoron a cordelera montanyosa d'o Kopet Dagh plegando t'Azerbaichán y Anatolia y contribuindo a la formación d'os actuals turcos anatolicos, turcos rumelís y azerins. Beluns tamién s'establioron en Irak y Siria. En bels puestos d'o sud d'Asia Central os turcomans se mezcloron y asimiloron a la población nativa iranica d'alcuerdo con o modelo “dominio d'elites”, en atrás zonas estioron os lumerosos habitants nativos iranicos qui absorbioron a os turcomans. De todas trazas estió Asia Central on se convirtioron a lo islam, y en a versión aragonesa d'o Libro de Marco Polo comentan que son musulmans.

En Turqueman habitan de tres generaciones de gentes, es assaber: turquemans, qui adoran Mahomet, et aquestos stan volentier por las...

Dende os sieglo XVI os turcmenios (turcomans que quedoron entre a Mar Caspia y Aral dimpués d'a migración d'atros turcomans ta Orient Meyo), estioron ensopinatos entre os conflitos entre a Persia Safavida y os khanatos uzbecos de Bukhara y Khiva, y yeran alternativament dominatos por uns u por atros, encara que por un regular permaneixioron independients por bels sieglos dica que l'Imperio Ruso los sozmetió en as decadas de 1870-1880. En as epocas que yeran mes independients os turcmenios feban incursions de saqueyo y rapto d'esclavos en Corastén u Khorezm. O suyo modo de vida, que a lo principio yera purament nomada evolucionó a causa de l'arideza creixient d'o desierto de Kara Kum. A principios d'o sieglo XIX a mayor part d'os turcmenios s'heban establito ya en o sud d'o país (costeras d'o Kopet Dag, oasis de Merv y Val de l'Amu Daria, u en as mugas d'o Khorezm, sin deixar de practicar os saqueyo y trafico d'esclavos. Encara en 1861 os mercatos de Bukhara y Khiva yeran plens de mils d'esclavos traitos dende Corastén por os turcmenios.

En o sieglo XVII bels turcomans emigroron t'a zona de Stavropol (a lo norte d'o Caucaso), on encara se troban.

En 1870 os rusos fortificoron Krasnovdsk, punto de partita d'o ferrocarril enta l'este. A campanya de sumisión d'os turcmenios encomenzó en 1877. Os rusos dimpués d'un desastre militar en 1879 se refacioron y prenioron o campo fortificato de Gök Tepe (a l'ueste de Asjabad) en 1881 y facioron una mortalera de tekeus, una poderosa tribu refirmata por o xec sufí Kurbanmyrat. Merv se rindió sin combatir en 1884. En 1885 os rusos prenioron l'oasis de Pandz, que perteneixeba en principio a l'Afganistán. En l'Imperio Ruso Turcmenia recibió o nombre de Provincia Trascaspiana.

O acceso por ferrocarril permitió un rapedo desembolique d'o cautivo de cotón. Encomenzó a sedentarizacion d'os turcmenios. As autoridaz imperials favoreixioron una traza d'islam sunnita mes ortodoxa que o sufismo d'antesmás, (as tumbas d'os xecs sufís encara son puestos de pelegrinache). En chulio de 1918 una sublevación forachitó de Turkmenistán a los bolcheviques que prebaban de prener Asjabad. Se formó un gubierno independient con o refirme de tropas británicas plegatas dende Persia.

Cuan se retiroron os britanicos l'exercito royo tornó ta Turcmenistán, controlando-lo en 1920. En 1924 as autoridaz sovieticas promovioron a creyación d'a Republica Socialista Turcmena. A delimitación nacional creyó Turcmenistán con l'antiga provincia Trascaspiana y territorios esgallatos d'os antigos khanatos de Bukhara (Val meya de l'Amu Daria) y Khiva (Ueste de Khorezm) Dende 1928 a colectivización fació que 100.000 turcmenios fuyisen ta Afganistán. A trasformación mes important ha estato a escavación d'a Gran Canal turcmena, Canal Lenin u Canal de Kara Kum dende 1954, que esbarra parte de l'augua de l'Amu Daria ta Merv y Asjabad permitindo regar centenars de mils d'hectarias.

Dende 1989 ha encomenzato o despertar d'un sentimiento nacionalista y en 1991 Turcmenistán declaró a suya independencia.

Os sovieticos consiguioron con exito a sedentarización d'os turcmenios y agora a mayor parte d'os habitants de Turkmenistán combinan l'agricultura con o pastoreyo de gran distancia. O cautivo principal ye o cotón, seguito por os cerials tradicionals y a horticultura de regano. Un tercio d'os habitants de Turcmenia son urbans y se dedican a la industria petroquimica, d'o gas, industrias locals y servicios. En Irán y Afganistán encara son principalment nomadas.

Referencias editar