Ruanda

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Ruanda, oficialment Republica de Ruanda, ye un país sin salida a la mar d'Africa Central que se troba en a Val d'o Gran Rift, an converchen a rechión africana d'os Grans Lacos y Africa Oriental. Se troba a poquez graus a sud de l'ecuador y ye rodiato por Uganda, Burundi, a Republica Democratica d'o Congo y Tanzania.

Republica de Ruanda Repubulika y'u Rwanda République Rwandaise Republic of Rwanda
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Liberty, Cooperation, Progress (Anglés; Libertat, Cooperación, Progreso)
Himno nacional: Rwanda rwacu
Situación de Ruanda
Capital  • Población  • Coordenatas	Kigali 330.000 (1997) 1° 57′ S 30° 4′ E
Mayor ciudat	Kigali
Idiomas oficials	Francés, Kinyarwanda, Anglés
Forma de gubierno President Primer ministro	Republica presidencialista Paul Kagame Édouard Ngirente
Independencia  • Calendata	De Belchica 1 de chulio de 1962
Superficie  • Total  • % augua Mugas Costas	Posición 144º 26.338 km² 5,3% 893 km 0 km
Población  • Total  • Densidat	Posición 91º 7.954.013 (2004 est.) 281 hab/km²
PIB (PPA)  • Total (2003)  • PIB per capita	Posición 123º USD 10.462 millons USD 1.268
Moneda	Franco ruandés ($, RWF)
Chentilicio	Ruandés/a
Zona horaria  • en Verano	UTC+2 UTC+2
Dominio d'Internet	.rw
Codigo telefonico	+250
Prefixo radiofonico	9XA-9XZ
Codigo ISO	646 / RWA / RW
Miembro de: ONU, UA

Ye muit elevau, lo que le da l'embotada de tierra d'os mil pueyos, con a suya cheografía dominada per montanyas a l'ueste y sabana a l'este, con numbrosos lacos en tot o país. Lo clima ye templau a subtropical, con dos estacions pleviosas y dos estacions ixutas cada anyo. Ruanda tien una población de mas de 12,9 millons que vive en 26.338 km2, y ye asinas o país africano continental mas densament poblau. Un millón de personas vive en a suya capital y ciudat mas gran de Kigali.

A población ye choven y predominantment rural; Ruanda tien una d'as poblacions mas chóvens d'o mundo, con una edat promeyo de 19 anyadas d'edat. Os ruandeses provienen d'un solenco grupo cultural y lingüistico, os banyarwanda. Manimenos, adintro d'iste grupo i hai tres subgrupos: os hutu, tutsi y twa. Os twa son un pueblo pigmeu que habita en as selvas y, a ormino, se les considera descendents d'os primers habitants de Ruanda. Os eruditos no son d'alcuerdo sobre os orichens y as diferencias entre os hutu y tutsi; beluns creyen que as diferencias se derivan d'antigas castas socials adintro d'un mesmo pueblo, mientres que atros creyen que os hutu y os tutsis arriboron a lo país per deseparau y de diferents puestos. Lo cristianismo ye a relichión mas gran d'o país; l'idioma prencipal ye lo kinyarwanda, charrau per a mayoría d'os ruandeses, con l'anglés y o francés como idiomas oficials adicionals. L'estau sobirano de Ruanda tien un sistema de gubierno presidencial. Lo suyo president ye Paul Kagame, d'o Frent Patriotico de Ruanda (FPR), que ha amprau servicios de traza ininterrompida dende 2000. En l'actualidat, Ruanda tien baixos livels de corrupción en comparanza con os países vecins, encara que as organizacions de dreitos humans informan d'a represión d'os grupos d'oposición, intimidación y restriccions a la libertat de fabla. Lo país ha estau gubernau per una estricta hierarquía administrativa dende la epoca precolonial; i hai cinco provincias abuegadas per buegas trazadas en 2006. Ruanda ye un d'os tres unicos países d'o mundo con mayoría femenina en o parlamento nacional, os atros dos países son Bolivia y Cuba.

Os cazataires-cosechadors s'establioron en o territorio en as edaz de pietra y fierro, seguius mas tardi per os pueblos bantú. A población se fusionó primer en clans y dimpués en reinos. Lo Reino de Ruanda dominó dende meyaus d'o sieglo XVIII, con os reis tutsi conquerindo a atros militarment, centralizando lo poder y dimpués promulgando politicas anti-hutu. Alemanya colonizó Ruanda en 1884 como parti de l'Africa Oriental Alemana, seguida de Belchica, que invadió en 1916 mientres a Primera Guerra Mundial. Totas dos nacions europeas gobernaron a traviés d'os reis y perpetuoron una politica pro-tutsi. Manimenos, a población hutu se rebeló en 1959, masacroron a numbrosos tutsis y finalment establioron una republica independient dominada per os hutus en 1962 dirichida per o president Grégoire Kayibanda. Un golpe militar de 1973 derrocó a Kayibanda y levó a lo poder a Juvénal Habyarimana, qui mantenió a politica prohutu. Lo Frent Patriotico Ruandés liderau per os tutsis lanzó una guerra civil en 1990. Habyarimana estió asasinau en abril de 1994. As tensions socials esclatoron en o chenocidio ruandés que siguió, en o cual os extremistas hutu matoron a entre 500.000 y 1.000.000 de tutsis y hutus en un lapsus de cient dias. Lo FPR metió fin a lo chenocidio con una victoria militar en chulio de 1994.

A economía en desembolique de Ruanda sufrió muito a radiz d'o chenocidio de 1994, pero dende alavez s'ha fortaleixiu. A economía se basa sobretot en l'agricultura de subsistencia. Lo café y o té son os prencipals cautivos comercials d'exportación. Lo turismo ye un sector de rapido creiximiento y agora ye o prencipal chenerador de divisas d'o país. Ruanda ye un d'os dos unicos países en os que os gorilas de montanya se pueden visitar de forma segura, y os vesitants caixan altos pres per os permisos de rastreyo de gorilas. A musica y a danza son una parti integral d'a cultura ruandesa, en particular os tambors y a danza intore altament coreografiada. As artes y artesanías tradicionals se producen en tot o país, incluyiu l'imigongo, un arte unico feito d'o fiemo de vaca.

Ruanda ha estau gubernada como un sistema presidencial unitario con un parlamento bicameral gubernau per o Frent Patriotico Ruandés dende 1994. Lo país ye miembro de l'Unión Africana, as Nacions Unitas, a Mancomunidat de Nacions, COMESA, OIF y a Comunidat d'Africa Oriental.

Cheografía

Laco Mutanda y as montanyas Virunga.

Con 26.338 kilometros cuadraus, Ruanda ye o 149eno país mas gran d'o mundo, y lo cuatreno mas chicot d'o continent africano dimpués de Gambia, Eswatini y Chibuti. Ye comparable en grandaria a Burundi, Haití y Albania. Tot o país se troba a gran altitut: o puesto mas baixo ye o río Rusizi a 950 metros sobre o livel d'a mar. Ruanda se troba en Africa central y oriental y limita con a Republica Democratica d'o Congo a l'ueste, Uganda a lo norte, Tanzania a l'este y Burundi a lo sud. Se troba a uns poquez graus a lo sud de l'ecuador y tien garra salida a la mar. A suya capital, Kigali, se troba amán d'o centro de Ruanda.

A cuenca hidrografica entre as prencipals cuencas d'esguaz d'o Congo y o Nilo corre de norte a sud a traviés de Ruanda, con arredol d'o 80 % d'a superficie d'o país desembocando en o Nilo y o 20 % en o Congo a traviés d'o río Rusizi y o laco Tanganica. Lo río mas largo d'o país ye lo Nyabarongo, que naixe en o lo sudueste, fluye enta lo norte, este y sudeste antis de fusionar-se con o Ruvubu pa formar o Kagera; o Kagera dimpués fluye enta o norte a lo largo d'a buega oriental con Tanzania. Lo Nyabarongo-Kagera finalment desemboca en o laco Victoria, y a fuent en a selva de Nyungwe ye un competidor per a fuent cheneral encara indeterminada d'o Nilo. Ruanda tien muitos lacos, o mas gran ye o laco Kivu. Iste laco ocupa o solero de l'Albertine Rift a lo largo d'a mayor parti d'a buega occidental de Ruanda, y con una fondura maxima de 480 metros, ye un d'os vinte lacos mas fundos d'o mundo. Atros lacos importants incluyen Burera, Ruhondo, Muhazi, Rweru y Ihema, estando lo zaguer lo mas gran d'una cadena de lacos en as planas orientals d'o Parque Nacional Akagera.

As montanyas dominan o centro y ueste de Ruanda y o país a vegadas se diz Pays des mille collines en francés (Tierra d'os mil pueyos). Son parti d'as montanyas Albertine Rift que flanquean a rama Albertine d'o Rift d'Africa Oriental, que s'extiende de norte a sud a lo largo d'a buega occidental de Ruanda. As tucas mas altas se troban en a cadena de vulcans Virunga en o nordueste; isto incluye o mont Karisimbi, o puesto mas alto de Ruanda, a 4.507 metros. Ista sección occidental d'o país se troba adintro d'a ecorrechión de selvas montanas d'Albertine Rift. Tien una elevación de 1.500 a 2.500 metros. Lo centro d'o país son predominantment pueyos onduladas, mientres que a rechión fronteriza oriental ye formada per sabanas, planas y paúls.

Clima

Ruanda tien un clima de montanya tropical templau, con temperaturas mas baixas que as tipicas d'os países ecuatorials a resultas d'a gran altitut. Kigali, en o centro d'o país, tien un rango de temperatura diaria tipico entre 12 y 27 °C, con poca variación a lo largo de l'anyo. I hai cualques variacions de temperatura en tot o país; l'ueste y o norte montanyosos son por un regular mas fredos que l'este mas baixo. I hai dos estacions pleviosas en l'anyo; a primera va dende febrero dica chunio y a segunda dende setiembre dica aviento. Estas son deseparaus per dos estacions ixutas: a prencipal dende chunio dica setiembre, entre la cual a ormino no pleve garra, y una mas curta y menos severa d'aviento a febrero. As precipitacions vareyan cheograficament, y l'ueste y o nordueste d'o país reciben mas precipitacions anyalment que l'este y o sudeste. L'escalfamiento global ha provocau un cambeo en o patrón d'as estacions pleviosas. Seguntes un informe d'o Strategic Foresight Group, o cambeo climatico ha reduciu o numero de días pleviosos experimentaus mientres un anyo, pero tamién ha provocau un augmento en a frecuencia d'as plevidas torrencials. Toz dos cambeos han causau dificultaz a los labradors, disminuyindo a suya productividat. Strategic Foresight tamién caracteriza a Ruanda como un país de rapido escalfamiento, con un augmento en a suya temperatura promeyo d'entre 0,7 °C y 0,9 °C mientres cincuanta anyos.

Organización politico-administrativa

Provincias

Ruanda se trestalla administrativament dende 2006 en cinco provincias:

As cinco provincias de Ruanda.

Provincia	Nombre en Kinyarwanda	Capital	Aria (km2)	Población (censo de 2012)	Densidat (per km2)
Kigali	Umujyi wa Kigali	Kigali	730	1,132,686	1,551.62
Sud	Amajyepfo	Nyanza	5,963	2,589,975	434.34
Ueste	Iburengerazuba	Kibuye	5,883	2,471,239	420.06
Norte	Amajyaruguru District	Byumba	3,276	1,726,370	526.97
Este	Iburasirazuba	Rwamagana	9,458	2,595,703	274.44

Diez ciudaz mas importants

Kigali ye a ciudat mas gran de Ruanda y a suya capital.

As suyas diez ciudaz mas importants son:

Ciudat	Población 1978 (censo)	Población 1991 (censo)	Población 2012	Provincia
Kigali	115,990	235,664	859,332	Kigali
Gisenyi	12,655	22,156	136,830	Ueste
Ruhengeri	18,942	29,286	59,333	Norte
Butare	n/a	29,300	50,220	Sud
Muhanga	8,531	17,490	49,038	Sud
Byumba	7,702	11,947	34,544	Norte
Cyangugu	7,201	9,693	27,416	Ueste
Nyanza	n/a	9,100	25,417	Sud
Bugarama	n/a	n/a	24,679	Ueste
Kayonza	n/a	n/a	21,482	Este

Economía

A economía de Ruanda sufrió muito mientres o chenocidio de 1994, con perda cheneralizada de vidas, manca de mantenimiento de l'infraestructura, saqueos y abandono d'importants cautivos comercials. Isto provocó una gran caita d'o PIB y destruyió a capacidat d'o país pa atrayer inversión privada y externa. Dende alavez, a economía s'ha fortaleixiu, con un PIB per capita (PPA) estimau en 2.444 dolars en 2019, en comparanza con 416 dolars en 1994. Os prencipals mercaus d'exportación son China, Alemanya y os Estaus Unius. A economía ye chestionada per o Banco Nacional de Ruanda central y a moneda ye o franco ruandés; en aviento de 2019, o tipo de cambeo yera de 910 francos per dolar d'os Estaus Unius. Ruanda s'unió a la Comunidat d'Africa Oriental en 2007 y ha ratificau un plan pa l'unión monetaria entre os suyos cinco países miembros, que eventualment podría conducir a un chelín común d'Africa Oriental.

Os gorilas de montanya son una fuent d'ingresos pa Ruanda per o turismo que cheneran.

Ruanda ye un país de poquez recursos naturals y a economía se basa sobretot en l'agricultura de subsistencia d'os labradors locals que fan servir ferramientas sencillas. S'estima que o 90 per ciento d'a población activa se dedica a l'agricultura, y l'agricultura representó arredol d'o 32,5 per ciento d'o PIB en 2014. As tecnicas agricolas son basicas, con chicotas parcelas de tierra y pendients pronunciadas. Dende meyaus d'o decenio de 1980, o grandaria d'as explotacions agricolas y a producción de birollas han iu disminuyindo, debiu en parte a lo reasentamiento de personas desplazadas. Tot y con o fertil ecosistema de Ruanda, a producción de birollas a ormino no sigue lo ritmo de creiximiento d'a población y se requieren importacions de birollas, manimenos en os zaguers anyos, con o creiximiento de l'agricultura, a situación ha amillorau.

Cheografía humana y sociedat

Demografía

En 2015, l'Instituto Nacional d'Estadisticas de Ruanda estima que a población de Ruanda ye de 11.262.564. Lo censo de 2012 rechistró una población de 10.515.973. A población ye choven: en o censo de 2012, o 43,3 % d'a población teneba 15 anyadas d'edat u menos y o 53,4 % teneba entre 16 y 64 anyadas d'edat. Seguntes o World Factbook publicau per a CIA, a taxa de natalidat anyal s'estima en 40,2 naixencias per cada 1.000 habitants en 2015 y a taxa de mortalidat en 14,9. A esperanza de vida ye de 67,67 anyos (69,27 anyos pa as mullers y 67,11 anyos pa os hombres), que ye a vinteno seisena mas baixa de 224 países y territorios. A proporción cheneral de sexos d'o país ye de 95,9 hombres per cada 100 mullers.

Una colla de mullers twa, un subgrupo d'os banyarwanda.

Con 445 habitants per kilometro cuadrau, a densidat de población de Ruanda se troba entre as mas altas d'Africa. Historiadors como Gérard Prunier creyen que o chenocidio de 1994 puede atribuyir-se en parti a la densidat de población. A población ye predominantment rural, con cualques ciudaz grans; as viviendas son distribuyidas uniformement per tot o país. L'unica redolada tasament poblada d'o país ye a tierra d'a sabana en l'antiga provincia d'Umutara y o Parque Nacional Akagera en l'este. Kigali ye a ciudat mas gran, con una población d'arredol d'un millón. A suya población en rapido creiximiento desafía lo suyo desembolique d'infraestructura. Seguntes o censo de 2012, a segunda ciudat mas gran ye Gisenyi, que se troba chunto a lo laco Kivu y a ciudat congolenya de Goma, y tien una población de 126.000 habitants. Atras ciudaz importants incluyen Ruhengeri, Butare y Muhanga, totas con poblacions per debaixo de 100.000. A población urbana augmentó d'o 6 % d'a población en 1990 enta 16,6 % en 2006; en 2011, manimenos, a proporción i heba disminuyiu liucherament, a 14,8 %.

Relichión

A fe mas gran en Ruanda ye o cristianismo catolico, manimenos ha habiu cambeos significativos en a demografía relichiosa d'a nación dende o chenocidio, con muitas conversions a cristianismo evanchelico y, en menor grau, a l'Islam. Seguntes o censo de 2012, os cristianos catolicos represientaban o 43,7 % d'a población, os protestants (excluyius os adventistas d'o seteno día) o 37,7 %, os adventistas d'o seteno día o 11,8 % y os musulmans o 2,0 %; Lo 0,2 % afirmó no tener creyencias relichiosas y o 1,3 % no declaró relichión. A relichión tradicional, tot y con estar seguida oficialment per nomás o 0,1 % d'a población, conserva lo suyo influxo. Muitos ruandeses veyen a lo Dios cristiano como sinonimo d'o Dios tradicional ruandés Imana.

Lengua

L'idioma prencipal d'o país ye o kinyarwanda, charrau per cuasi toz os ruandeses. As prencipals luengas europeas mientres l'era colonial estioron l'alemán, encara que nunca s'amostró ni se fació servir amplament, y dimpués o francés, que estió introduciu per Belchica a partir de 1916 y siguió estando una luenga oficial y amplament charrada dimpués d'a independencia en 1962. Tamién se charraba holandés. A tornada d'os refuchiaus ruandeses de fabla anglesa en o decenio de 1990 anyadió una nueva dimensión a la diversidat lingüistica d'o país. Lo kinyarwanda, l'anglés, o francés y o suahili son toz idiomas oficials. Lo kinyarwanda ye l'idioma nacional, mientres que l'anglés ye o meyo prencipal d'instrucción en a educación secundaria y terciaria. Beluns tamién charran suahili, a luenga franca d'a Comunidat d'Africa Oriental, como segundo idioma, en particular os refuchiaus que tornoron d'Uganda, Kenya, Tanzania y a Republica Democratica d'o Congo, y aquels que viven a lo largo d'a buega con a Republica Democratica d'o Congo. En 2015, o suahili s'introdució como asignatura obligatoria en as escuelas secundarias. Os habitants d'a isla Nkombo de Ruanda charran mashi, un idioma estreitament relacionau con o kinyarwanda.

Gastronomía

L'ugali (u ubugari u umutsima) ye una birolla pro comuna.

A cocina de Ruanda se basa en birollas basicas locals producidas per l'agricultura de subsistencia, como bananos, platanos (conoixius como ibitoke), legumbres, batatas, fresols y mandioca. Muitos ruandeses no minchan carne mas d'unas pocas vegadas per mes. Pa qui viven amán d'os lacos y tienen acceso a los peixes, a tilapia ye popular. A trunfa, que se creye que estió introducida en Ruanda per os colonialistas alemans y belgas, ye muit popular. L'ugali, tamién conoixiu localment como ubugari u umutsima, ye muit común, y ye una pasta feita de mandioca u panizo y augua pa formar una consistencia semellant a las farinetas que se minchan en a redolada d'os Grans Lacos africanos. L'isombe s'elabora con fuellas de mandioca capoladas y se sirve con peix ixuto. L'almuerzo gosa estar un buffet conoixiu como mélange, que consta d'as birollas basicas mencionadas d'antis mas y, a vegadas, carne. As brochetas son a birolla mas popular cuan se mincha difuera per a nueit, por un regular feitas de craba, pero a vegadas callos, vetiella u peix. En as redoladas rurals, muitas tabiernas tienen un vendedor de brochetas que s'encarga d'atender y sacrificar as crabas, enrastrar y rustir a carne y servir-la con platanos en esparrillas. A leit, en particular en forma de yogur fermentato clamau ikivuguto, ye una bebida comuna en tot o país. Atras bebidas incluyen una biera tradicional clamada Ikigage (feita de sarrachón) y urwagwa, (feita de platanos), que figura en os rituals y ceremonias tradicionals. Lo prencipal fabricant de bebidas de Rwanda ye Bralirwa, que s'establió en o decenio de 1950, ye socio de Heineken y agora cotiza en a Bursa de Valors de Rwanda. Bralirwa fabrica productos de refrescos de The Coca-Cola Company, con licencia, incluyidas Coca-Cola, Fanta y Sprite, y una gama de bieras que incluyen Primus, Mützig, Amstel y Turbo King. En 2009 ubrió una nueva fabrica de biera, Brasseries des Mille Collines (BMC), que fabrica biera Skol y una versión local conoixida como Skol Gatanu; BMC ye agora propiedat de l'interpresa belga Unibra. As biereras d'Africa Oriental tamién operan en o país, importando Guinness, Tusker y Bell, asinas como whisky y licors.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Rwanda.

• Datos: Q1037
• Multimedia: Rwanda / Q1037