Aragonés chaqués

Translate icon.svg Iste articlo ye escrito con as normas graficas EFA. Si quiers, puez aduyar cambiando a la grafía oficial de Biquipedia y sacando dimpués ista plantilla.
Chaqués
Mapa situazión chaqués.svg
Localización cheografica
Territorios Chacetania
Lugar(s) principal(s) Aratorés, Castiello de Chaca, Caniars, Novés, Guasiello, Asieso, Banaguás, Abay, Atarés, Ipás, Badaguás, Baraguás, Guasa, Gracionépel, Barós, Orante, Ulle, Navasa, Navasiella, Castiello de Lerés, Espuendolas, Larrés, Borrés, Martillué, Pardiniella, Charlata, Cartirana, Sasal, Samianigo, Frauca, Villanuga, Garcipollera y a Val d'Acumuer
Sociolochía
Vitalidat Muit baixa
Literatura
Rasgos dialectals Aragonés occidental

O chaqués ye a variedat de l'aragonés d'a comarca de Chaca, a zona d'o Viello Aragón mas plana, fuera d'as vals d'o Pirineu Axial: Aratorés, Castiello de Chaca, Caniars, Novés, Guasiello, Asieso, Banaguás, Abay, Atarés, Ipás, Badaguás, Baraguás, Guasa, Gracionépel, Barós, Orante, Ulle, Navasa, Navasiella, Castiello de Lerés, Espuendolas, Larrés, Borrés, Martillué, Pardiniella, Charlata, Cartirana, Sasal, Samianigo y Frauca. Talment podamos incluyir-ie Villanuga, Garcipollera. Encara que l'aragonés yera perdiu en a ciudat de Chaca por o menos a mitat d'o sieglo XX esta localidat figura en l'ALEANR, con as siglas Hu 107,[1] por o que se conoix part d'o suyo lexico d'intrés etnografico, en cualque caso en aragonés.

Manuel Alvar estudió l'aragonés d'a redolada de Chaca en os anyos 40. Huei tiene una vitalidat muito baixa y nomás lo conoixen que os viellos.

FoneticaEditar

MorfolochíaEditar

  • En os plurals en -rs a r puet pronunciar-se en a zona occidental y central, pero no se pronuncia en a zona oriental, coincidindo con l'aragonés cheneral.
  • Encara se documenta bel emplego d'a particla pronomino-adverbial i, pero con escaso emplego:
    • ixe campo lo-i muga.
    • en i ai, tamién i ai.
  • O diminutivo ye -et se pronuncia -é. O diminutivo -ón ye mas vivo en a zona oriental.
  • En morfolochía verbal, a zona oriental tamién ye mas conservadora porque conserva a desinencia -nos en os esdrúixols de 1º persona plural, y a desinencia -z de segunda persona plural, que s'han perdito en as zonas central y occidental.

LexicoEditar

I trobamos lexico aragonés de tipo oriental:

  • Demoré
  • Xugamanos
  • Enfilar.
  • Uella. Se diz en a zona oriental pero no pas en as zonas central y occidental.

Predomina de raso o lexico occidental:

Palabras propias:

Muitas palabras se troban fosilizadas con un sentiu muito mas redueito que en aragonés orichinal y cheneral, como ha esdeveniu en o lexico aragonés d'o castellano d'Aragón:

  • Espullar no s'emplega con ropa, sino con o sentiu d'esbarafollar a pinocha de panizo.
  • Aconortar ye nomás que "avegar", no tiene o sentiu de consolación como en Alquezra.
  • Busar, que vien de gosar tiene o significau d'a perifrasi verbal hipotetica deber de.
  • Esbrusar significa nomás que desmenuzar, en Bielsa tiene un significau mas amplo.

VariedazEditar

ReferenciasEditar

  1. (es) Manuel Alvar: Atlas lingüístico y etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja. Institución Fernando El Católico. Departamento de Geografía Lingüística, Institución Fernando el Católico de la Excma. Diputación Provincial de Zaragoza, 1983. Tomo I, Lamina 3, Mapa nº 3.

BibliografíaEditar

Vinclos externosEditar

O Biquizionario tien una dentrata sobre o chaqués.

Plantilla:Variedaz occidentals de l'aragonés