Sistema vocalico d'o latín vulgar

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Letra Pronunciación
Latín clasico Latín vulgar
ă A curta [a] [a]
ā A luenga [aː] [a]
ĕ E curta [ɛ] [ɛ]
ē E luenga [eː] [e]
ĭ I curta [ɪ] [e]
ī I luenga [iː] [i]
ŏ O curta [ɔ] [ɔ]
ō O luenga [oː] [o]
ŭ V curta [ʊ] [o]
ū V luenga [uː] [u]
Y curta [y] [e]
ȳ Y luenga [yː] [i]
æ AE [ai] > [ɛ] [ɛ]
œ OE [oi] > [e] [e]
au AV [au] [au] > [ɔ]

O sistema vocalico d'o latín vulgar u sistema cualitativo italico ye una modificación d'o sistema vocalico latino orichinal que consiste en fer coincidir Ĭ curta con a Ē luenga, que converchen en una e zarrada, fer coincidir a Ŭ curta con a Ō luenga, que converchen en una o zarrada, y ubrir as vocals curtas Ě y Ŏ, que se converten en vocals ubiertas /ɛ/ y /ɔ/. D'esta traza o sistema vocalico latino orichinal de diez vocals con distinción de cantidaz pasa a tener siet vocals, con distinción en cualidaz y obertura.[1]

Este sistema vocalico ya se conoixe en o sieglo III, s'imposó en a pronunciación coloquial en Roma y s'estendilló por amplas zonas de l'Imperio Romano d'Occident: Campania, Abruzzos, norte y centro de Pulla dica Brándiz, centro y norte d'Italia, Istria, Dalmacia, Alpes, Galia y Hispania.[1] Ye o sistema vocalico orichinal sobre o que se desembolicoron os sistemas vocalicos d'as luengas iberorromanicas, galorromanicas, o retorromanico y a mes gran part d'o diasistema italiano.

A denominación de "sistema vocalico d'o latín vulgar" ye comoda pero imprecisa, pus nunca no bi ha habiu un solo sistema vocalico en latín vulgar, y bi n'heba d'atros por eixemplo en o latín vulgar de Cerdenya, Berbería, Sicilia, Lucania y Balcans.

Paso de Ŭ curta a "o" semiubierta editar

En aragonés y luengas iberorromanicas y galorromanicas se troba parolas on "o" derivadas de parolas que teneban Ŭ en latín clasico:

Esta tendencia tamién s'observa en Ŭ atonas por o que fa a lo latín que orichinó a l'aragonés:

Paso de Ĭ curta a "e" semiubierta editar

En aragonés y luengas iberorromanicas y galorromanicas se troba parolas on "e" derivadas de parolas que teneban Ĭ en latín clasico:

  • ILLA > "ella".
  • LIGNA > "lenya".
  • MITTO > "(yo) meto".
  • PISCE > "peix".
  • STRICTU > "estreito".
  • VIRIDE, VIRDE > "verde".
  • SITE > "sete".
  • PILU > "pelo".
  • PIPERE > "pebre".
  • VIDET > "(el) vey(e)".
  • PICE > "pez".
  • PIRA > "pera".

Diftongación d'as vocals curtas Ĕ y Ŏ en aragonés editar

O sistema vocalico de l'aragonés y luengas vecinas con cinco vocals ye una simplificación d'o sistema vocalico cualitativo italico por diftongación d'as /ɛ/ y /ɔ/ ubiertas, que se converten en respectivament -ie- y -ue-, desapareixendo estas vocals ubiertas y a diferencia entre diferents tipos de e y o. En benasqués predomina a diftongación pero hay casos de no diftongación en os que se pronuncian as vocals ubiertas /ɛ/ y /ɔ/.

Son eixemplos en aragonés d'esta lei fonetica por a que se diftonga as vocals latinas tonicas curtas Ĕ y Ŏ:

Esta diftongación ya yera documentada en tiempos imperials, pero s'imposó en o centro d'Hispania en tiempos d'o Reino visigodo de Toledo cuan encara no s'heban deseparau as diferents luengas iberorromanicas. En o latín d'a periferia d'o Reino visigodo de Toledo se mantenió arcaizant respecto a esta lei fonetica y no diftongó estas vocals ubiertas, que se mantenioron sin diftongar en a evolución d'o sistema vocalico d'o galaicoportugués y o catalán. A muga entre a diftongación y a no diftongación se da servir como un d'os criterios pa delimitar l'aragonés y o catalán en o ribagorzano, un conchunto de parlas de transición en as que predomina a diftongación en a compleganza d'o Esera y a no diftongación en a compleganza d'a Noguera Ribagorzana. Se desviene pareixiu en as parlas de transición que bi ha entre l'astur-leyonés y o galaicoportugués.

Diftongación de Ĕ y Ŏ debant de Yod editar

Ta más detalles, veyer l'articlo diftongación debant de Yodveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En aragonés, en astur-leyonés, en part d'o mozarabe, y en fases primerencas d'a evolución d'o francés y talment d'o catalán se produció una diftongación debant de Yod, a diferencia d'atras luengas romanicas:

  • HODIE > HOYE > huei/hué
  • PŎDIU-M > pueyo

Posibles excepcions en aragonés editar

En part de l'aragonés actual u en aragonés cheneral se puet sentir parolas con u que d'alcuerdo con a evolución teorica habrían de tener o por derivar de parolas con Ŭ. Por eixemplo en aragonés tellano tenemos urmo, curto, buixo, cumo, manullo, sulco, puncha,[2] y en benasqués urmo, curto, churro, puzo, cumo, buixo, furco y suco,[3] que son comun en aragonés. José Antonio Saura Rami considera que i ha interveniu una metafonía. En una fase d'a evolución en a que encara no bi heba -o final atona y bi heba -u final atona, pero en a que a vocal tonica ya yera ubierta en o, esta vocal tonica tornó a cerrar-se pa facilitar o paso d'a vocal final -u en -o.

  • FUNDU > fondu > fundo.
  • CUMBU > combu > comu > cumo.
  • ULMU > olmu > urmo.

Tamién hi ha influito a existencia de grupos consonanticos con consonants nasals en ungla, chunco, puncha, pun, en os que esta consonant nasal fa que a Ŭ breu latina se comporte como una Ū larga latina.

Veyer tamién editar

Referencias editar

  1. 1,0 1,1 Heinrich Lausberg Lingüistica romanica. Tomo I fonetica Editorial Gredos. pp209-210
  2. (es) Chabier Lozano Sierra: Aspectos lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca), 2010. Gara d'Edizions, pp 29-30.
  3. (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions - Institución Fernando el Católico, 2003.

Bibliografía editar