Australia

	Mancomunidat d'Australia; Commonwealth of Australia
(En detalle)	(En detalle)
	Lema nacional: Advance Australia Fair; (en anglés: «Abanza, Australia chusta»)
	Himno nacional: Advance Australia Fair; (en anglés: «Abanza, Australia chusta»);
Capital; • Población	Canberra; 339.000
Mayor ciudat	Sydney
Idiomas oficials	Anglés
Forma de gubierno Rei; Gubernador cheneral; Primer menistro	Monarquía parlamentaria ; Carlos III; David Hurley; Anthony Albanese
Independencia; Constitución; Estatuto de Westminster; Acta d'Australia	d'o Reino Uniu; 1 de chinero de 1901; 11 d'aviento de 1931; 3 de marzo de 1986
Superficie; • Total ; • % augua ; Costas	Posición 41º; 7.686.850 km² ; 1% ; 25.760 km.
Población; • Total (2020); • Densidat	Posición 52º; 25.687.000; 2,5 hab/km²
PIB (PPA); • Total (2021); • PIB per capita	Posición 18º; USD 1.427.264 millons; USD 55.492
Moneda	Dólar australiano
Chentilicio	Australiano/a
Zona horaria	UTC+8 a +10
Dominio d'Internet	.au
Codigo telefonico	++61
Prefixo radiofonico	AXA-AXZ / VHA-VNZ / VZA-VZZ
Codigo ISO
	Miembro de: ONU, Commonwealth, OCDE, APEC, BERD

Iste articlo ye escrito con as normas graficas EFA. Si quiers, puez aduyar cambiando a la grafía oficial de Biquipedia y sacando dimpués ista plantilla.

Australia ye un país d'Oceanía, situato en o hemisferio sud. A suya capital ye Canberra. A Mancomunidat d'Australia (Commonwealth of Australia en anglés) ye a seisena nación d'o mundo en amplaria, a unica que ocupa tot un continent y a mayor nación d'Australasia. Estando una isla, no tiene mugas con atras nacions. Os vecins mes amanatos son Nueva Zelanda enta o sudeste y Papúa-Nueva Guinea, Timor Oriental y Indonesia enta o norte.

A suya población ye de 20.180.878 habitants (2003) en una superficie de 7.686.850 km², con una densidat de población de 2 hab/km².

O nombre d'Australia provién d'a frase latina terra australis incognita que significa "tierra d'o sud esconoixita".

HistoriaEditar

Australia.

Mapa d'Australia (1904).

Australia lieva habitata dende fa 42.000 dica 48.000 anyadas, cuan os antipasatos d'os aboríchents autralians bi plegoron dende o sudeste d'Asia. A tierra no fue descubierta per os europeus dica o sieglo XVII, cuan fue divisata y visitata per cuatre expedicions europeas (neerlandeses y britanicas).

O Reino Uniu reclamó os dos tercios orientals d'o continent por 1770 y os primers colonos fundón en Nueva Galas d'o Sud una colonia penal britanica o 26 de chinero de 1788. Os atros territorios fuoron reclamatos per o Reino Uniu en 1829. A mayor parti d'os estatos, que mes tardi se achuntón ta formar l'actual Australia, no yeran colonias penals.

L'1 de chinero de 1901 a Mancomunidat d'Australia naixió, como dominio de l'Imperio Britanico. Dende allora Australia estió independient, encara que o zaguer vinclo legal con o Reino Uniu no se crebó dica 1986. Australia ye una monarquía constitucional, con Carlos III d'o Reino Uniu reinando como "Rei d'Australia". En 1999 se fació un referendum ta cambear a Constitución y fer esdevenir Australia una republica, con un president esleito que substituyese a la reina como chefa d'estato, pero se refusón istas reformas.

Estatos y territoriosEditar

Sydney.

Estatos y territorios d'Australia.

Australia se trestalla en seis estatos y cuantos territorios. Os estatos son:

Os territorios son:

Territorio d'a Capital Australiana (ACT).
Territorio d'o Norte (NT).

Australia tien numerosos territorios menors como o Territorio d'a Badía de Jervis, en Nueva Galas d'o Sud, administrato como base naval y puerto maritimo d'a capital. Cuantos territorios externos son habitatos:

Asaber-los de territorios son cuasi disiertos:

O Territorio d'a Capital Australiana fue creato en o puesto esleito ta la capital Canberra. Canberra fue fundata como compromís entre as dos ciudaz principals, Melbourne y Sydney. Atras ciudaz importants en Australia son Alice Springs, Cairns y Brisbana (en a costa oriental), Darwin (en a costa septentrional), Perth (en a costa occidental) y Adelaida (en a costa meridional). O 85 % d'a población australiana reside en as ciudaz. Ye miembro de numerosos organismos internacionals como a Organización de Nacions Unidas, a Cooperación Economica Asiatico-pacifica y a Mancomunidat Britanica.

PoliticaEditar

A Mancomunidat d'Australia ye una monarquía constitucional: A reina d'Australia ye a chefa oficial d'o Estato y ye representata per un Gubernador Cheneral. Practicament, a función d'a Corona (y per tanto d'o Gubernador Cheneral) ye prou cerimonial. O poder executivo, en teoría representato per a Corona, ye exercito per un gabinet menato per o primer menistro. O primer ministro tamién gosa estar o chefe d'o partito con mayoría en a Cambra de Representants d'Australia, cambra baixa (dan 150 escanyos) d'un Parlamento bicameral. A cambra alta (76 escanyos) ye o Senau d'Australia, en a cual cada estato ye representato per doce senadors, independienment d'os habitants u os territorios que tienga cada estato. Cada tres anyadas se celebran eleccions, a ormino con a metat d'o Senau esviellato.

CheografíaEditar

Foto per satelite d'Australia.

A mayor parti d'o territorio australiano son territorios deserticos u semideserticos. O 40 % d'a superficie ye formata per dunas d'arena. Només que os cantos sudoccidental y sudoriental tienen un clima temperato y espleitan un terreno moderatament fértil. A parti norte d'o estato tiene un clima tropical. L'amplismo arrecife d'a Gran Barrera (Great Barrier Reef en anglés) ye a mayor barrera de coral d'o mundo y chace amán d'a costa nord-este. L'Urulu u a Penya d'Ayers, en Australia central, ye o mayor monolito d'o mundo. Australia comprende o 90 % d'Oceanía.

Tamién Australia poseye a isla de Tasmania, d'a cual la desepara o estreito de Bass. Australia se puede subdividir en tres rechions: o canto oriental do son os Alpes australianos y a gran catena trestalladera, l'occident do bi'n ha de mesetas y bellas zonas deserticas, y o centro do ye o laco Eire, o mes gran d'o país.

En o territorio desertico bels animals tipicos australianos i viven, como o canguro, o diaple de Tasmania, o dingo, o koala, y o emú. O paisache australiano* presenta cuatre menas de vechetación: l'arbusto composato per eucaliptos d'alters dica 40 metros, o malee formato per eucaliptos no mes alters de cinco metros, a mulga ye composata de plantas acacias, a la fin o mont baixo formato de barzas chicotas.

O fuso horario d'o continent varía de UTC+8 dica UTC+10. Cualques islas plegan ta UTC+6'5 y UTC+11. Australia fa muga a o sud con l'Oceano Indico, a o norte con a Mar d'Arafura, a nord-este con a Mar de Coral, a o nord-este con a Mar de Timor, a o sudeste con a Mar de Tasman y a o sud con l'Oceano Indico.

Fauna y floraEditar

Macropus eugenii.

Encara que siga una isla desertica y semiarida, en Australia no'n mancan d'habitats diversificatos ta acullir-bi-ne d'especies animals y vechetals. Per a gran edat d'o continent, os climas tan variables seguntes as estacions y o aislamiento cheografico larguismo, han puesto desembolicar-sen-bi una fauna y flora peculiars. As especies animals mes conoixitas son: a foca, o koala, o emú, l'ornitorrinco, o guombat y o equidna, que tanto ficacio clamón ta os primers exploradors europeus. Manimenos caballos, uellas, vacas y coniellos bi estión importatos d'o continent europeu recientment. Australia poseye dos millons de cabezas de ganato ovín.

EconomíaEditar

Brisbane.

Australia ye una economía prospera de mena occidental, con una renda per cápita a ran d'as cuatre economías europeas. En as zagueras anyadas Australia ha concarato una crisi con un creiximiento cerenyo. A creixient producción en a economía domestica frenó as perdugas, y a confianza d'as interpresas y consumidors romanió fuerte. O enfasis australiano ta as reformas ha estato atro d'os elementos d'a suya fuerza economica.

PoblaciónEditar

Creiximiento d'a población en 1961 (en mils de personas).

Cuasi toz os australianos tienen orichen en os inmigrants d'os sieglos XIX y XX, principalment d'o Reino Uniu y Irlanda (angleses, irlandeses, escoceses, galeses), y dimpuesas tamién italianos, griegos, espanyols y portugueses, y mes recientment de nacions asiaticas. Os descendients d'os habitants orichinals, os aboríchens australianos, constituyen o 2,2 % d'a población (seguntes o censo de 2001). Como atras nacions desembolicatas, a población australiana envelleixe, con mes de pensionistas que de personas en edat laboral.

En Australia se charra anglés, encara que cualques comunidaz aboríchents han guardato lurs luengas, y un numero prou gran d'inmigrants de primera y segunda cheneración ye bilingüe. Tres de cada cuatre australianos se declaran cristianos, principalment catolicos u anglicanos. Tamién se practican atras relichions.

CulturaEditar

FestividazEditar

**Festividaz**
Calendata	Nombre
1 de chinero	Cabo d'anyo
26 de chinero	Fiesta nacional
Pascua	Viernes santo
Pascua	Sabato de Pascua (fueras de Victoria y Australia Occidental)
Pascua	Lunes de Pascua
25 d'abril	Día d'ANZAC
Primer lunes dimpuesas d'o 9 de chunio	Cumpleanyadas d'a Reina (fueras d'Australia Occidental)
25 d'aviento	Natal
26 d'aviento	Sant Esteban (fueras d'Australia Meridional)

EsporteEditar

Australia en os Chuegos Olimpicos.

Lo esporte, tiene un papel important en a cultura australiana, amás d'estar emparau per un clima calido que afavoreix las actividaz a l'aire libre, y que la mayoría d'australianos vive en zonas costeras, convertindo a la placha en un puesto de recreo habitual y en una parte d'a identidat d'o país.

Cuasi un cuarto d'os australianos de mas de 15 anyos d'edat participa regularment en actividaz esportivas organizadas.

Esportes populars en Australia son son lo fútbol australiano, lo fútbol, lo rugby y sus variantes, rugby League y rugby a 7, lo baloncesto, lo béisbol, l'automovilismo, as cursas de caballos, lo tenis y o golf. A livel internacional, destaca tamién en cricket, hockey y netball. Tamién son prou populars os esportes acuaticos.

Competicions esportivasEditar

I hai ligas profesionals de muitos esportes entre los cuals cal destacar la Australian Football League de fútbol australiano.

Instalacions esportivasEditar

D'entre las suyas instalacions esportivas cal destacar un centro d'alto rendimiento, l'Instituto Australiano d'o Esporte, d'o cual han saliu gran parte d'os esportistas d'alto livel d'o país, y que ye considerau como un d'os centros d'alto rendimiento esportivo mas importants d'o mundo.

D'entre os grans estadios destaca o Melbourne Cricket Ground, un d'os estadios multiusos mas grans d'o mundo utilizau prencipalment ta partius de críquet, fútbol, fútbol australiano y rugby, a mas de conciertos y estar lo estadio olimpico en os Chuegos Olimpicos de 1956.

Vinclos externosEditar

Se veigan as imáchens de Commons sobre Australia.
(en) Pachina web oficial d'o Gubierno d'Australia.
Pachina web oficial d'a Oficina de Turismo d'Australia.

Estaus y territorios d'Oceanía
Australia \| Fichi \| Islas Marshall \| Estaus Federaus de Micronesia \| Kiribati \| Nauru \| Nueva Zelanda \| Tonga \| Tuvalu \| Palau \| Papua y Nueva Guinea \| Islas Salomón \| Samoa \| Vanuatu
Dependencias: Islas Cook \| Isla de Nadal \| Guam \| Hawaii \| Irian Jaya \| Islas Maluku \| Isla Norfolk \| Islas Marianas d'o Norte \| Niue \| Nueva Caledonya \| Islas Perifericas Menors d'os Estaus Unius \| Isla de Pascua \| Polinesia Francesa \| Islas Pitcairn \| Rotuma \| Samoa Americana \| Tokelau \| Wallis y Futuna

↑ (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.

[DORTO-1] (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.

[1]