Biquipedia

Val d'o Susía

(Reendrezau dende Valle d'o Susía)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Val d'o Susía
Valle d'o río Susía / Valle d'o Susía
A valle d'o Susía dende a Torre.
Administración
Estau Espanya
País Aragón
Comarca Sobrarbe
'
'
Cabecera {{{cabecera}}}
Capital
Localidaz {{{localidatz}}}
Chentilicio {{{chentilicio}}}
Cheolochía
Acceso
Ríos Río Susía
Largaria
Orientación Ueste→este
Cheolochía
Tipo
Macizo Pireneus
Mapa

A valle d'o Susía (en a parla local. En aragonés stándard val d'o Susía), u valle d'o río Susía, ye una valle natural d'Aragón, situada en o sud d'a comarca de Sobrarbe, en as inmediacions d'as sierras exteriors pirenencas.

S'extiende d'entre os termins municipals de l'Abizanda, l'Aínsa-Sobrarbe, una parte chicorrona de o d'a Fueva, y una deminuta parte de o termin de Barcabo. Se troba en norte d'a sierra d'Arbe, en este d'a valle de l'Alto Vero ("Tierra de Buxo") y en sudeste d'a valle de l'Ena. Ye en a marguin dreita d'o río Cinca, d'o cual o suyo río prencipal, o Susía, en ye un afluent directo.

En chunto con a Tierra de Buxo y con a valle de l'Ena forman o que tradicionalment se denomina o Viello Sobrarbe.[1]

O Susía

editar

O río Susía ye o corso d'augua prencipal d'a valle. Ye un afluent directo d'a Cinca aman de Ligüerre, pero tradicionalment s'ha debatiu d'a on ye que naixe.

Os naturals de l'Arcusa, una d'as poblacions mas importants en a redolada (anque o lugar, en si mesmo, ye en a compleguera d'o río Vero), siempre han defendiu que o Susía naixe en o barranquet debaixo d'o castiello (o barranco de Tricasa), chusto en a divisoria d'auguas d'entre as dos cuencas. En a posición a la cuentra, os de Mondot, o Elsón y Hespitalet d'Espluguiello fan chunta ta defender que o río naixe debaixo d'o castiello d'Espluguiello, que ixo ye como dicir, que o verdadero Susía d'alto ye o barranco de Sant Chils,[2] por cuentas de o de Tricasa.

Istas descusions en l'actualidat se viven mas con sentiu de l'humor que como cosa seria, pero sirven ta recordar-se, con chanza, as tendencias historicas a formar facción de conchunta que os diferents lugars teneban. Os estudios hidrolochicos pareix que demuestran que, en a mayoría de tiempos, a mayor parte de l'augua d'o Susía en o punto d'unión de toz dos barrancos l'alporta o barranco de Sant Chils.[2]

Cheografía

editar
 
Un poyet de terreros, aman de a Torre.

O río Susía drena una cuenca hidrolochica aproximada de bels 100 km², situada en o sud de a comarca de Sobrarbe, tot salvando un desnivel de 380 metros d'altaria, dende o vivero d'o barranco de Sant Chils (si s'accepta que ixa ye a suya fuent) debaixo d'Espluguiello, dica la suya desembocadura cuan o pantano ye mas baixo, en Ligüerre, a 460 metros sobre o nivel d'a mar.

A compleguera queda delimitada por l'este por o tozal de Sant Mitier u tozal Corona que a desepara d'a valle d'a Cinca, y que condiciona a redirección sud-sudeste de o zaguer trampo d'o río. Por o nord-este, o sistema de Buil y Camporretuno, representau por o Sarrastanyo lo mas en nortre, y por os tozals d'a Sierra (800 m) y o Comarrón (690 m) meten a divisoria d'auguas con as complegueras d'os barrancos d'a Capana y Camporretuno, afluents directos d'a Cinca.

Por o nort-ueste, o tozal d'a Güerra (/'gwara/~/'gwæra/) (949 m) marca o final d'o Sarrastanyo en as mugas d'a valle, y o Sant Bernabín (1.049 m), en as garras d'o cual se troba o castiello de l'Arcusa, indica o final d'os sarratos que delimitan a cuenca alta d'o Susía. Dillá de l'Arcusa, a loma divisoria d'auguas con a vecina valle d'o río Vero a debuixan as espuendas por a on vence l'altiplano de l'Arcusa mientres bels kilometros en dirección sud.

En o tozal de Sant Chaime (919 m) prencipia a marcar a divisoria d'auguas unatro sarrato, en iste caso o sarrato d'os Altos d'Eripol, que zarran a cuenca d'entre Eripol y l'Hespitalet. Dende Hespitalet d'Espluguiello, se devanta as estribacions d'a sierra d'Arbe, que incluye a Penya Arrueba (1.107 m), y que marca a muga no solo que d'a cuenca d'o río Susía, sino tamién d'a comarca de Sobrarbe con o vecino termin municipal de Nabal, en o Semontano de Balbastro. Una loma d'entre o tozal de Sant Benedet (1.075 m) y o tozal Tellero (765 m) delimita as baixants d'auguas de o barranco d'a Solana y o d'Escaniella, encara afluents d'o Susía, y o barranco d'o Río, que esnaviesa por l'Abizanda de camín cara t'a Cinca.

A carretera A-138 (Balbastro-l'Aínsa) esnaviesa brevement por o trampo final de a valle, dende que pasa a divisoria d'auguas d'o barranco d'Escaniella, poco dimpués d'en pasau l'Abizanda, dica que dentra en a Ribera de Mediano en pasau Sant Mitier.

Nuclios de población

editar
 
L'hábitat humano en a cuenca d'o Susía gosa estar disperso.

Son nuclios de población que se troban adintro d'ista valle u que la sinyorean dende alto pero en mirando ta ella (en sentido descendent):

  1. L'Arcusa*.
  2. Eripol*.
  3. A Coloma
  4. Mondot.
  5. O Elsón.
  6. Castillón de Sobrarbe
  7. Chabierre d'o Elsón.
  8. A Torre
  9. A Pardina
  10. A Escapa.
  11. Frontinyán
  12. Lamata
  13. Sant Mitier
  14. O Mesón de Ligüerre
  15. Escaniella
  16. Ligüerre d'a Cinca

L'Arcusa y Eripol se troban en a divisoria d'auguas d'entre ista valle y a vecina valle d'o río Vero. Hespitalet d'Espluguiello no s'incluye en o listau porque, anque ye o nuclio poblau mas amanau a o castiello d'Espluguiello, o puesto a on que naixe l'afluent mas important d'o Susía, os casars se troban en a baixant que mira cara ta'l Vero.

A Escapa y Frontinyán son pardinas despobladas en l'actualidat,[3] o Mesón de Ligüerre ye rehabilitau dimpués que estase deshabitau a-saber'ls anyos, anque no i vive denguno, y Ligüerre de Cinca torna a estar poblau dimpués que o sindicato UGT o reconvertise en un centro vacacional.

Naturaleza

editar
 
A carretera HU-V-3611 deixa despullaus os estratos cheolochicos en ista lenera.

Con un clima mediterranio continental, con veranos secos y calorosos, y buena cosa de terrenos aridos, a valle d'o río Susía destaca especialment por a suya cheolochía.[2] Como parte d'a comarca de Sobrarbe que fa, se troba totalment adintro d'o Parque Cheolochico d'os Pireneus, que cubre a totalidat de a comarca.

L'arideza d'os terrenos se debe, mas que mas, a la estructura cheolochica d'o suelo, a on que i predomina l'archila, a piedra d'arena y a calsinera, que resultan impermeables a l'augua,[2] por o que cuan pleve o liquido s'evacua de camín ta's numersos barrancos y torrents que afluyen en o Susía. Isto prevoca una gran abundancia de fenomenos erosivos, con cuantiosas muestras de terreros a on que as margas s'erosionan, y llastras en as que a vechetación ye esparza y bi ha muitas mallas de penya despulladas a l'aire.

Cheolochía

editar

En a valle d'o Susía i abunda os materials cenozoicos, y cuasi no se i troba restas de dipositos mesozoicos. Son muestras escasas d'a era secundaria las penyas royiscas que i ha arredol de Ligüerre d'a Cinca (a on que se'n ha emplegau muitas en a construcción), que corresponden con o periodo Cretacio,[2] y belatras muestras de penya triasica aman de Sant Mitier,[2] todas ellas asociadas con a zona en a que i ha l'anticlinal de Mediano u de l'Entremont, por o que a suya presencia astí podría estar a consecuencia d'os procesos cheolochicos que dion lugar a la formación d'ixe plegamiento.

As rocas mas frecuents en a cuenca d'o Susía son as cenozoicas. Existe formacions dipositarias de fundos marinos de l'Eoceno meyo, con buena cosa de calso, que s'ha datau de fa arredol d'os 45 millons d'anyos.[2]

Dende fa 43 millons d'anyos, o paisache a on que en l'actualidat se troba a valle d'o Susía pareix que habría estau un delta[2] en a costa. Se suele parlar d'o «Delta de Sobrarbe» ta referir-se a ixe estadío para toda a comarca, pero muitas d'as muestras a partir d'as cuals s'ha definiu ixe concepto proceden d'a cuenca hidrolochica d'o río Susía.

 
Formas erosivas en a valle d'o Susía.

O delta se formó en a confluencia d'un río, que en primeras veniba de'l Sud y dimpuesas de l'Este, en a mar, con un aria clarament continental en contacto con todas dos. En o delta se i destingue zonas claras: O prodelta (u zona submerchida) aflora en l'actualidat en os arredols d'Eripol y Mondot,[2] en a cabecera d'o barranco de Sant Chils, y en o Mesón de Ligüerre[2] aman de a desembocadura actual d'o río.

Os fósils de l'Eoceno son prencipals, y amaneixen por buena cosa d'a valle, empuchaus por l'augua en bellas ocasions, u simplament afloraus en superficie en os estratos d'ixa epoca. En i ha cualquns que son d'especies que no s'ha descrito sique astí:[2] foraminiferos, moluscos (bivalvos, gasteropodos, etc.), equinodermos... En as zonas a on que s'achuntaba l'augua con a tierra i amaneix os fosils mas conoixius d'a redolada: os vertebraus; reptils, mamiferos y tiburons. En a valle d'o Susía se'n ha trobau d'especies diversas, y cuasi os solos fosils de grans vertebraus que se tiene documentaus en Sobrarbe: o Crocodilo de Lamata, tartugas, etc.

En l'Oligoceno i habió un cambeo d'orientación en as alportacions sedimentarias,[2] pus pareix que se formó lo Pireneu actual, en norte, y desapareixió o Delta de Sobrarbe. I ha alportacions sedimentarias d'ista epoca ya en o sud, en as baixants d'a sierra d'Arbe, en forma d'almendrons.[2] L'Oligoceno ye una epoca en a que predomina la erosión por alto d'os procesos de sedimentación.[2]

Arquitectura

editar
 
Puerta de casa Lascorz, en a Pardina.

Os materials que s'emplega en l'arquitectura en a valle d'o Susía se troban estreitament relacionaus con a cheolochía d'a redolada. Por eixemplo, isto ye facilment observable en os materials con que se feba os tellaus; en o Norueste i abundan as leneras de piedra d'arena marina,[2] d'a on que s'ha quitau tradicionalment lenastras ta cubillar os tellaus, mientres que en o sudeste ixe tipo d'afloramientos no i son tan frecuents, pero por contra i amaneixen buenas partidas d'archila superficial, facilment maleable, con a que se coceba tellas ta fer a mesma función.

Tot isto se puede veyer cuan se contimpara as coberturas d'os lugars d'una marguin d'o río y de l'atra.[2] Manimenos, i ha indicios que fan pensar que isto no siempre ha estau asina, sino que enantes i pudon haber belatros materials predominants en as arias a on que actualment i trobamos uns determinaus. Si se considera, por eixemplo, os lugars de a Pardina, a Torre y Castillón, os tellaus actuals son de tellas arabes,[2] pero en os edificios que tienen bels sieglos d'antiguedat, como as ilesias (todas d'o s. XVI), i ha tellaus de lenastras.[2] Tamién en Lamata, o Elsón y Chabierre os tellaus son de tellas, anque isto ye mas esperable pus en os arredols de Lamata y Chabierre l'archila ye abundant, pero s'observa tellaus de lenastras en bels edificios que superan un ciento d'anyos d'antiguedat, como as casetas isoladas en o campo y bels arnals.[2]

En conchunto, se puede dicir que:

  • En as zonas en as que abundan as piedras d'arena de fundos marins antigos, os tellaus s'han feito tradicionalment de lenastras.
  • En as zonas a on que abunda a piedra d'arena continental, os tellaus s'han feito de tellas.
  • I ha una zona de transición, con estratos de piedra d'arena de toz dos tipos, a on que se feba os tellaus de lenastras fa tiempos, pero que os tellaus modernos s'han substituiu por tellas arabes.[2]

Por tot ixo, os materials que s'emplega ta cubillar os edificios han gosau venir determinaus por o tipo de piedra d'arena que se puede trobar en a redolada.[2]

 
Casa Castán en Mondot. As lenastras s'alternan con tellas en o tellau.

A piedra d'arena continental ye mas fráchil que a piedra d'arena marina. S'erosiona con facilidat y además amaneix en succesions d'estratos duros, por o que no se'n puede separar trozos con facilidat. Isto causa que cuan se pica ta quitar-la, se rompa con formas poco regulars y resulte pior ta la construcción de paretz, a on que cal completar os vanos con mortero, y completament inútil ta os tellaus, a on que se precisa leras planas.

En os lugars en o suyo arredol no se troba sique piedras d'arenas continentals, u nian sique archila, os tellaus se construiban con tellas tanto si as podeban fer en a redolada como si as hiban d'importar de belatro puesto.[2] Ixo soleba pasar-les a os de Sant Mitier,[2] que no tienen tellaus de lenastras. En belatros puestos, como o Elsón,[2] se construyón bels edificios con lenastras en a cubierta y piedra en a frontera, porque en i heba una poqueta en a redolada, pero os tabiques d'adintro se fizon con canyizo y buro, y encara con adobas.

O lugar que teneba mas suerte con a piedra yera l'Arcusa, que teneba pedreras de gran calidat, con estratos de piedras d'arenas marinas altenaus con atros de tierra de terrero («margas»), o que en facilita la extracción.[2] A forma d'as lenastras viene determinada, en ixas condicions, por a propia disposición d'os estratos, finos pero continos, por o que no cal sique destapar-los de a marga superior y picar-los con a forma que se'n quiera dar. D'entre Mondot y Eripol, y tamién en os arredols de a Pardina, s'obtiene piedras d'arena marina de transición a continental, que anque son abundants no tienen a forma definida d'as que se'n quita de l'Arcusa, por o que caleba treballar-las muito mas.[2]

 
Casa López, de Sant Mitier. A frontera ye de calsinera, piedras muit irregulars y con muito mortero.

En o Elsón, Chabierre, Lamata y Hespitalet d'Espluguiello bi ha grans cantidaz de piedras d'arenas continentals que s'erosiona muito. En i ha en as ilesias, a on que s'emplega como piedra picada ta las parez exteriors[2] y, en bels casos, ta esculpir os frisos y chapistrels, como so que se vei en a ilesia de Santa Olaria d'o Elsón. A piedra d'arena marina de Lamata y de Chabierre no s'ha puesto explotar sique dende meyanías d'o sieglo XIX, que s'introdució es explosivos en as tecnicas d'extracción,[2] pus enantes yera muit costosa.

En ixos dos lugars existe, además de a piedra cheneral de toda a comarca, se fizon muros de calsinera, tosca y dica ruellos[2] y tot (cosa inusual en as construccions, por a suya inestabilidat), por o que cal imachinar-se l'uso de mortero que se fizo ta fer-los y a carestía de materials buenos que i heba. Manimenos, o lugar a on que mas calsinera i ha ye Sant Mitier,[2] por l'abundancia d'iste material en a redolada. A calsinera ye difícil de treballar, pus cuan se pica se gosa romper en trocez y formas irregulars, y por ixo ta concaber-la en os muros cal emplegar mortero. En Sant Mitier se veye gran cantidat de mortero en as parez.[2]

Ta la construcción d'edificios especials s'arribó a importar piedra de belatros lugars, anque por a dificultat d'o transporte y por o encarimiento que suposaba se fizo en ocasions bien contadetas. S'emplegón piedras especials, que no se trobaba en os respectives lugars, en a construcción d'os molins, mas que mas ta fer os ruellos y, en o caso d'os molins d'olio, ta fer-ne a baseta («base») de debaixo d'a prensa.[2]

 
As repicaduras d'a portalada de a ilesia de Sta. Olaria, en o Elsón, a fizon con materials importaus, que no se troba en a valle.

Un caso especial ye a ilesia d'o Elsón, posiblement o minimento mas destacable de toda a valle, que se devantó en o sieglo XVI con piedra d'arena clara y calsinera blanca en a frontera prencipal, en a que i fizon tallas destacables. Tiene tamién un retablo de piedra que ye unico d'entre l'arte renaixentista en Sobrarbe.[4] Toda la calsinera que se i emplegó la trayón dende belatros puestos, y a construcción se financió con as riquezas que a par d'alavez teneban en o lugar y en as suyas aldeyas, Mondot y Chabierre.[2]

Se veiga tamién

editar

Referencias

editar
  1. ↑ (es) PALLARUELO CAMPO, Severino (coord.). Comarca de Sobrarbe Num. 23 en a Colección Territorio. Gobierno de Aragón; Zaragoza, 2007. ISBN 84-7753-630-9
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 (es) SOLSONA, Fernando (coord.). ("Asociación Río Susía"). Descubriendo el valle del río Susía. Ed. PRAMES; Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-8321-972-0
  3. ↑ (es) ACÍN FANLO, José Luis. Paisajes con memoria; Viaje a los pueblos deshabitados del Alto Aragón (7ª Ed.). Ed. PRAMES; Zaragoza, 2006. ISBN 84-8321-202-1
  4. ↑ (es) «Aínsa y su entorno»; consultada o 30 de chulio de 2011.

Vinclos externos

editar
Obteniu de "https://an.wikipedia.org/w/index.php?title=Val_d%27o_Susía&oldid=2221678"