Mustela nivalis
![]() |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Paniquesa | ||||||||||||||||
![]() Paniquesa (Mustela nivalis) | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
Mustela nivalis | ||||||||||||||||
Linnaeus, 1758 | ||||||||||||||||
![]() distribución mundial de Mustela nivalis |
A paniquesa[1] (Mustela nivalis (L., 1758)), tamién dita rata paniquesa[1] (per mor d'una erronia consideración popular que se tracta d'un radedor, anque carnivoro[2]), ye un chicot mamifero carnivoro d'a familia d'os mustelidos. Son os miembros mas chicolons d'a familia Mustelidae, y de feito, os carnivoros mas chicoz d'os cuals homne sabe.
As paniquesas se troban dende lo norte d'Europa (treito d'as islas d'Irlanda y Islandia), Asia y America d'o Norte, dica lo norte d'Africa. También s'ha gosau introducir en Nueva Zelanda con a intención de controlar os radedors que i feban pestes. O suyo habitat mas habitual ye en os arredols de granchas, campos de labor y matullars, sin fer mica de desprecio d'os puestos habitaus con sers humans, en os que practican a depredación sobre as especies comensals (ratos, cucarachos, etc.) y, ocasionalment, as domesticas d'as personas.
Tienen una forma corporal fineta, con coda lierga y garretas curtas que les permiten d'adintrar-se en os cados d'as suyas presas. As paniquesas tienen muita fama d'animals ceriners perque enristen bestias muito mas grans que ellas, como per eixemplo os conillos y as liebres. En muitos puestos d'Aragón se tiene creyencia que istes animals no mosigan a gorguera d'as suyas presas si que ta xurber-ne la sangre,[2] u que cuan son adintro d'un galliner, fan muitas mes mortaleras que no les caldría, nomás per bella suerte de placer.[2] Tan cual se piense, cualcosa que sen sabe d'as paniquesas ye que son excepcionalment fuertas, áchils y furas en comparanza con a suya mida tan chicolona, de nomás 20 u 22 cm de lonchitut, dica lo punto que popularment s'ha preso lo suyo nombre como alchectivo ta referir-se tamién ta las personas que sigan inquietas, mezquinas y de garra confiar.
Mitos que se i relacionan Editar
En bels altros paises d'o mundo bi ha tamién creyencias semellants; per eixemplo, os nativos inuit de Canadá consideran que cazar una paniquesa ye sinyal de buena suerte, y amás, a persona que l'atrapa habrá mas éxitos en a caza. Y astí en a propia Europa, en a Edat Meya, os filosofos pensaban que só que iste animal podeba matar a o Basilisco, una creatura mitolochica de poders sobrenaturals, anque a conclusión en a que arribaban yera que la paniquesa moriría tamién en o combate per a paridat d'as suyas cualidaz.
Como muestra d'as creyencias populars que se les i ye gosau atribuir tamién en Aragón, en o "Libro del Trasoro" (c. anyo 1400) le i adedican o capítol 179, y comentan:
Un altro mito que se troba en a mesma fuent medieval ye la suya capacidat de reproducir-se, que como en muitos animals poco estimaus, se gosaba desacherar:
Amás amás de tot isto, en a comarca de Sobrarbe, bellas personas de mas edat guardan a creyencia que istes animals no se pueden capturar vivos, pos foradan o fierro d'as barras d'a gabia en a que se's cierre en rosigando-las.[2] Puede estar que isto, en chunto con l'aspecto chicot y peludet que tienen, haiga gosau actuar como causa d'a creyencia erronia que muitas personas tienen que la paniquesa ye, en realidat, un radedor, que ha nombre «rata» paniquesa.
Nombres Editar
En a mayor parte d'Aragón (ixo ye, tamién en as comarcas en as que l'aragonés s'ha perdido) a Mustela nivalis se i conoix con o nombre de «paniquesa», i fa parte d'os vocables tradicionals que millor marcan o substrato lingüistico aragonés en o dialecto castellano d'Aragón. Se documenta con ixe nombre en puestos muit dispars en a cheografía aragonesa: dende o Pireneu occidental y a Chacetania[1] dica Sarrión en a comarca de Gúdar-Chabalambre,[1] y dende Benás y Torres en Ribagorza dica Pancrudo en a Comunidat de Teruel,[1] pasando per tot lo Sobrarbe (Buerba, Tella, Broto, Fanlo...),[1] l'Alto Galligo (Lanuza, Borrés, Pandicosa...),[1] as Cinco Villas (Luesia, Exeya, Sos...),[1] Semontano de Balbastro (Castillazuelo, Salas Altas...),[1] Plana de Uesca (Arascués, Linars de Marcuello...),[1] Xiloca (Mont-fort, Cucalón),[1] Baixo Aragón (Castelserás),[1] Campo de Daroca (Gallocanta),[1] etc. per el que se puede bien considerar un termino cheneral de toda la Comunidat Autonoma.
D'alcuerdo con Gerhard Rohlfs, a palabra «paniquesa» pareix que se tracta d'una lexicalización d'un termino compuesto de dos radices, «pan» y «queso»,[3] que en bel altro tiempo podría haber estau mas cheneral per toda Espanya, y isto se deduz de que tamién se conoixca con ixe nombre a l'animal en bels puestos d'a Cordelera Cantabrica, sobretot en a montanya de Leyón y en Asturias, dintro d'o domenio lingüistico de l'Astur-leyonés.[3] O motivo d'ixe nombre se fa deficil de desentranyar, pero omne piensa que podese tener relación con bella figura d'o folklore tradicional espanyol que relacionás a iste animal con los ditos dos alimentos.[3] En paralelo con tot isto, Elcock, en a suya obra «De quelques affinités phonétiques entre l'aragonais et le bearnais» (1938) tamién informa de formas variaderas, diatopicas con «paniquesa», que se documentan en o Pireneu francés,[3] como «paiquesa» en o Bearn, que él consideraba un aragonesismo en a luenga d'Oc, estando asinas uno d'os aragonesismos en l'occitán.
En Aragón, tamién s'han documentado altras formas diatopicas con o lexema de paniquesa, anque son muit puntuals y localizadas; s'ha recopilau «paniquiecha» exclusivament en Bielsa[1] (Sobrarbe), y «panitiecha» en Bielsa y en Chistén,[1] tamién en a mesma comarca, el que no quiere decir que sigan a sola forma que se i reconoix en ixes lugars, a on que i coexisten con a forma cheneral «paniquesa», sobretot en as cheneracions mas chovens. En l'Alta Ribagorza, a tamas d'a forma «paniquesa», tamién s'ha puesto documentar a forma peculiar «paniquera» en Benás y Erisué en a val de Benás, Esdolomada y Castanesa, iste zaguer lugar en zona de domenio lingüistico catalán. Una cuarta forma, «panisera», s'ha gosau documentar en a localidat literana de Tamarit, anque probablement se tracta d'una forma hibrida con «panizo» («panís» en parla catalana de Litera).
Imáchens Editar
-
Dos paniquesas, barallando-se.
-
-
Ilustración d'o s. XIX d'una paniquesa concarando-se con una rata.
Referencias Editar
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 (an) VIDALLER TRICAS, Rafel, Libro de As Matas y Os Animals; Dizionario aragonés d'espezies animals y bechetals; Ed. Val d'Onsera. Zaragoza 2004. ISBN 978-84-89862-35-7
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Creyencias populars en a comarca de Sobrarbe, que sen gosa sentir a sobén de boca d'a chent de mas edat.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 (es) ELCOCK, William Dennis, Algunas afinidades fonéticas entre el aragonés y el bearnés (traducción de l'orichinal de 1938); Xordica Editorial. Zaragoza, 2005. ISBN 978-84-96457-09-5
Se veiga tamién Editar
Vinclos externos Editar
- Wikispecies tiene un articlo sobre Mustela nivalis.
- Se veigan as imachens de Commons sobre Mustela nivalis.