Aragonés centro-oriental

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Aragonés centro-oriental

Parlas centro-orientals de l'aragonés
Localización cheografica
Estau {{{estau}}}
País Aragón
Rechión {{{rechión}}}
Parlau en Val de Bielsa, Valle de Tella, Valle de Puertolas, Valle de Vio, Val de Broto, Ribera de Fiscal, Valle d'A Solana
Lugars principals
Estatus
Atras denominacions {{{atras denominacions}}}
Charradors
Oficial en {{{oficial}}}
Reconoixiu en {{{reconoixiu}}}
Regulau por {{{regulau}}}
Vitalidat Baixa
Literatura
Escritors principals Leonardo Escalona
Rasgos dialectals (Nor)Centrals, de transición ta's orientals
Clasificación lingüistica
Indoeuropea
ISO 639-1 {{{iso1}}}
ISO 639-2 {{{iso2}}}
ISO 639-3 {{{iso3}}}
SIL {{{sil}}}

L'aragonés centro-oriental ye l'aragonés que se charra entre a Val de Broto y a Val de Bielsa y entre Cotefablo y a Cinca. Presenta as caracteristicas foneticas de l'aragonés central y lexico común con l'aragonés oriental. Conserva bien elementos morfolochicos y sintacticos desapareixitos de l'aragonés occidental y centro-occidental.

Fonetica

editar

A -e final se conserva en casos que l'aragonés cheneral la perdió por apocope dende fa muitos sieglos (ya no yera present en a scripta medieval y no ye present en os residuos lexicos y toponimos aragoneses d'o castellano d'Aragón):

L'aragonés d'a cuenca alta d'a Cinca (Valle de Puértolas, Valle de Tella y Val de Bielsa), pierde por apocope a -o final en mas casos que l'aragonés cheneral, fenomeno que observamos tamién en chistabín en continuidat cheografica. Este fenomeno se troba mas a sobén dezaga de -n- y -l-, pero se troba tamién dezaga de -y-:

D'acuerdo con l'aragonés central presenta una menor resistencia a la sonorización d'as oclusivas xordas intervocalicas latinas que l'aragonés cheneral, conservando-se a xorda localment en palabras como capeza u vita, encara que no en atras palabras como presiego, que presentan a xorda conservata en aragonés meridional. A conservación afecta a lo participio, que ye en -ato, -ito reblando debant d'as formas chenerals en -au, -iu.

En a evolución d'o grupo latino -CT- trobamos con cierta frecuencia formas en -t-, que corresponden a -it- en aragonés cheneral: feto, muto, ecetra.., que pueden coexistir con a forma cheneral feito y con formas castellanizatas como fecho.

O bergotés, l'aragonés d'a Valle de Vio y d'A Solana presentan mayor tendencia que atras variants d'aragonés a la sonorización dezaga liquida, coincidindo con o tensín, que ye centro-occidental:

A evolución d'a -X-, -SK- y -PS- latina ye en -ix-, como en aragonés oriental, a diferencia de l'aragonés occidental y centro-occidental.

Morfolochía

editar

As primeras personas d'os pasatos imperfectos d'indicativo acaban en -abe, -ebe, -ibe, coincidindo con o chistabín:

  • puyabe, metebe, ubribe.

Cualques variants conservan una conchugación incoativa pa cualques verbos d'a tercera conchugación u conchugación en -ir.

O pasato imperfecto de subchuntivo no presenta vocal final en a primera persona singular y a tercera persona singular, acabando en -ás, -és, -ís en cuenta de -ase, -ese, -ise de l'aragonés centro-occidental y occidental y coincidindo con o que se troba en cualques textos medievals.

  • yo aduyás, yo debés, yo partís.

Bi ha una millor conservación d'os participios fuertes que en atras variants d'aragonés.

Indefinitos belaún, belauna con variants, que se fan servir dende o tensín dica o benasqués.

Uso d'os adverbios guaire, nunca, cosa con sentito positivo en oracions interrogativas y condicionals. Se documenta en belsetán y aragonés d'a Val de Tella a l'igual que en benasqués.

Sintaxi

editar

L'aragonés d'a valle de Vio, l'aragonés d'a valle de Tella y o belsetán mantienen u manteneban dica fa poco encara o emplego d'o verbo ser como verbo auxiliar en cualques verbos intransitivos, encara que en decadencia, porque o belsetán ha perdito recientment o uso d'este verbo auxiliar en os verbos de movimiento.

Variants

editar

Son parlas aragonesas centro-orientals:

L'aragonés de Sierra Ferrera presenta actualment una fonetica pareixita a lo chistabín u fovano, clasificatas como aragonés oriental.

Bibliografía

editar


Dialectos de l'aragonés
Aragonés occidental | Aragonés central (centro-occidental y centro-oriental) | Aragonés oriental | Aragonés meridional


Variedatz centrals de l'aragonés
Aragonés centro-occidental Aragonés tensino (incluyindo o panticuto) | Aragonés d'a Tierra de Biescas | Aragonés d'a val d'Acumuer | Aragonés sarrablés | Aragonés de Vallibasa | Aragonés de Sobrepuerto
Aragonés centro-oriental Aragonés d'a Ribera de Fiscal | Aragonés d'a valle de Broto y d'a valle de Vio | Aragonés d'a valle de Puértolas | Aragonés d'a valle de Tella | Belsetán | Aragonés de Sierra Ferrera