Literatura en aragonés

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A luenga aragonesa u aragonés - tamién clamata navarro-aragonesa en a suya etapa medieval - no ha tenito, a lo largo d'a suya historia, o prestichio literario que tienen as atras luengas romances d'a Peninsula Iberica.

A literatura en aragonés d'a Edat Meya.

editar
Ta más detalles, veyer l'articlo Literatura en aragonés medievalveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

As Glosas Emilianenses (sieglo XI) son o primer testimonio escrito en lenguas aragonesa y basca. Isto ye conoixito dende que se descubrioron, encara que a sobén se diga que son castellanas. También se diz a sobén que s'escribioron en o sieglo X, pero en verdat pareix que datan de metat d'o sieglo XI. L'aragonesidat d'iste texto se basa en l'analís lingüistico, que muestra muitos rasgos aragoneses como: l'articlo o, a; a diftongación duenno, nuestro, sieculo, get (ye); elementos lexicos como a honore, aiutorio, etc.

Dende o sieglo XI cuasi toz os documentos aragoneses s'escribioron en un latín medieval pleno de trazas romances, pero cal esperar a segunda metat d'o sieglo XIII pa que se cheneralizase o emplego de l'aragonés en os documentos, calendata mas tardana que en Castiella u Occitania. D'o sieglo XIII i hai muitas obras escritas en un mezclallo d'aragonés y castellano, "Razón feita d'amor", "Lo Libre dels Tres Reys d'Orient" u a "Vida de Santa María Egipciaca". S'ha conservato bel resto d'a epica aragonesa, por eixemplo o "Cantar d'a Campana de Uesca", prosificau en dentro d'un texto historico. As obras en prosa amuestran millor l'aragonés medieval: os Diez Mandamientos, manual de confesión escrito en o mismo libro que a Razón feita d'amor; as versions romances d'os Fueros d'Aragón; os primers eixemplos de textos d'historia en aragonés, como o Liber Regum.

En o sieglo XIV espunta a personalidat de Johan Ferrández d'Heredia, Gran Mayestre d'o Hespital, que empentó una gran fayena de traducción y compilación d'obras enta l'aragonés en o taller d'Avinyón, y que fació un poder pa que ista lengua se convertise en una lengua de cultura. Otras personas d'o rolde d'a monarquía, como Johan de Balbastro u Johan de Tudela también facioron traduccions enta l'aragonés, por un regular con o refirme d'os reis; por eixemplo se tradució o Ceremonial de Consagración y Coronación d'os reis d'Aragón, a Cronica de Sant Chuan d'a Penya, o Libro del Trasoro, o Libro de Marabillas d'o Mundo, ecetra. Se puede decir que a segunda metat d'o sieglo XIV estió a etapa d'oro de l'aragonés medieval.

En o sieglo XV os reis d'Aragón yeran d'a dinastía castellana d'os Trastamara. No bi ha una relación directa entre a castellanización d'Aragón y a venita d'os Trastamara, que etnolingüisticament yeran castellanos. O primer rei d'esta dinastía Ferrando d'Antequera fació o suyo primer discurso en aragonés, con o que no cambeó res en o uso de l'aragonés como luenga oficial y de cultura.

Pero Alifonso V lo Magnanimo s'expresaba siempre en castellano. Cuan Alifonso V lo Magnanimo fació que a suya cort estase en Nápols, o castellano yera chunto con o catalán y l'italián un d'os principals idiomas presents como luenga de cultura en a suya cort. Encomenzó un proceso en o que o castellano fue substituyindo poquet a poquet a l'aragonés como lengua de cultura en Aragón.

Este proceso de castellanización que remató a la fin d'o sieglo XV cuan por unir-se as Coronas de Castiella y Aragón a clase dirichent aragonesa gravitase mes enta Castiella y fuese abandonato l'uso de l'aragonés como luenga oficial y de cultura. A scripta aragonesa se descomposó en pocas decadas. D'o sieglo XV, no'n conservamos guaires textos literarios en aragonés: un poema de Eximén Aznariz, una replega de refrans dita Romancea Porverbiorum, y bels poemetas dispersos en os protocolos notarials de tot Aragón.

Dende o siglo XV se desembolica una singularidat d'a literatura d'ista lengua: a literatura alchamiada (escrita con alfabeto arabico), en do os rasgos de l'aragonés soportoron a influencia castellana dica a suya desaparición en 1610.

A literatura en aragonés d'a Edat Moderna.

editar

O castellano ye de 1500 enta acá a principal lengua de cultura en Aragón: muitos aragoneses han destacau escribindo en ixa lengua, y en o sieglo XVII os chirmanos Argensola (Bartolomé y Lupercio) deciban que heban d'ir enta Castiella a amostrar-les o castellano. A lengua aragonesa, que se convertió en una luenga familiar y rural, y por cada día mas arrinconada en o Pirineu, prendrá enta debán un caracter firme popular.

O sieglo XVI ye de foscor: no queda cosa escrita en aragonés, fueras de l'alchamia.

En o sieglo XVII apareixerán bels escritors que farán servir ista lengua popular pa caracterizar a personaches rurals u populars: por eixemplo l'abadesa de Casbas, Ana Abarca de Bolea, que usará l'aragonés d'o Semontano en bels poemas. En un concurso literario celebrau en Uesca en 1650 s'i presentoron tres poemas en aragonés de Matías Pradas, Isabel de Rodas y "Fileno, montañés".

D'o sieglo XVIII son os primers textos conservaus de pastoradas, en do o repatán, pastor basto, charrará a sobén en aragonés.

A literatura en aragonés d'a Edat Contemporania.

editar

Os sieglos XIX y XX veyerán un cierto renaixer d'a literatura aragonesa, si bien a suya mena d'idioma minorizato y faltau d'una seriosa referencia estándard fará que los escritors traten os suyos temas, a ormino localistas, en a suya mesma variedat dialectal d'o aragonés. Asinas, en 1844 apareixe en aragonés d'Almudévar a novela Vida de Pedro Saputo, de Braulio Foz. Ya en o sieglo XX destacan: en fabla chesa, as comedia costumbristas de Domingo Miral y a poesía de Veremundo Méndez Coarasa; en ribagorzano de Graus (grausino), os escritos populars de Tonón de Baldomera; en ribagorzano de Estadilla (estadillano), os versos de Cleto Torrodellas y a obra de Cleto José Torrodellas Mur ("Pablo Recio"); en aragonés d'o Semontano, os relatos costumbristas de Pedro Arnal Cavero, asinas como la popular novela de Juana Coscujuela, A Lueca, historia d'una moceta d'o Semontano.

As anyadas posteriors a la dictadura suponen una revitalización d'a literatura aragonesa, que agora presigue un modelo mas standardizato u supradialectal. Muitos estudio filolóchicos dencima las diversas fablas aragonesas aduyarán a afillar una visión conchunta de l'idioma. 1977 será l'anyada d'a primera gramatica escrita d'o aragonés, a cargo de Francho Nagore. En 1972, Ánchel Conte publica lo poemario "No deixez morir a mía boz". Eduardo Vicente de Vera publica "Garba y augua" (1976) y "Do s'amorta l'alba", 1977. Anyadas dimpués, creixe o numero d'autors en lo que se clamará aragonés literario u común (Francho Rodés, Chusé Inazio Nabarro, Miguel Santolaria, Fernando Romanos, Chusé Raul Usón, Josep Carles Laínez, Carlos Diest, Óscar Latas, Roberto Cortés Alonso, Ana Giménez, Carmina Paraíso Santolaria,...) por oposición a lo aragonés local u dialectal, que tamién se sigue cultivando en obras como las de Nieus Luzía Dueso u Quino Villa, en dialecto de Chistau u "chistabín", Rosario Ustáriz, Mariví Nicolás u Pepe Lera en cheso, Ricardo Mur, Chusé María Satué y Maximo Palacio en l'aragonés de l'Alto Galligo, Chuana Coscujuela en semontanés u las de Chusé María Ferrer, Ana Tena, Toni Collada, Pablo Recio, Elena Chazal u Carmen Castán en ribagorzano. Asinas mesmo creixerá en istas anyadas o numero de premios literarios que fomentan a creatividat literaria, como el Premio literario Villa de Sietemo u o Premio de Relatos "Luis del Val".

Bibliografía

editar

Vinclos externos

editar


Literatura en aragonés
Obras medievals Cronica cheneral d'Espanya · Cronica de los Conquiridors · Cronica de Sant Chuan d'a Penya · Glosas Emilianenses · Grant Cronica d'Espanya · Liber Regum (Libro de las Cheneracions) · Poema de Yuçuf
Traduccions medievals Breviarium ab Urbe condita · Discursos d'a historia d'a Guerra d'o Peloponiso ·La Flor de las Ystorias d'Orient · Historia contra los paganos · Historia troyana · Libro de los Emperadors · Libro de los fechos et conquistas del principado de la Morea · Libro d'as Marabillas d'o Mundo · Libro de Marco Polo · Libro d'el Trasoro · Rams de Flors · Secreto secretorum · Vidas semblants
Obras modernas Leyendas de l'Alto Aragón · A lueca · Qui bien fa nunca lo pierde
Escritors y escritoras Ana Tena Puy · Ánchel Conte · Carmen Castán · Chuana Coscujuela · Chusé María Satué · Chusé Inazio Nabarro · Chusé Raul Usón · Elena Chazal · Ferrán Marín Ramos · Francho Nagore · Francho Rodés · Josep Carles Laínez · Maximo Palacio · Nieus Luzía Dueso · Toni Collada · Óscar Latas · Pablo Recio · Ricardo Mur
Premios literarios Ana Abarca de Bolea · Arnal Cavero · Luis del Val · Villa de Sietemo