Catalanoparlants d'Aragón

Catalanoparlants d'Aragón
Catalanoparlants d'Aragó

Marcelino Iglesias · Pablo Gargallo · Hèctor Moret
Pau Donés · Josep Antoni Duran i Lleida · Saturnina Jassà
Rechions con comunidaz importants
Aragon 47.686
Catalunya
Idiomas
Catalán y castellano.
Relichión
Catolica romana
Pueblos relacionaus
Catalans, valencianos, aragoneses, churros, occitans, castellanos
Mapa
Localización de la francha de Levant en lo contexto d'Aragón y los Países Catalans
Localización de los catalanoparlants d'Aragón en relación con los territorios d'arredol.

Os catalanoparlants d'Aragón (en catalán catalanoparlants d'Aragó u fragencs/franjolins) son os habitants mayoritarios y autoctonos d'as comarcas d'a Francha Oriental d'Aragón. Tamién n'i hai un numero no evaluau en Zaragoza, en ciudaz a man d'a Francha como Alcanyiz, Casp y Monzón y en muitas localidaz de Catalunya, en especial Leida y l'aria metropolitana de Barcelona.

Charran l'idioma catalán —a metat d'a población lo tien como luenga materna y un 80% lo sabe parlar[1]— en diferents parlas comarcals que se clasifican en o catalán occidental. Cuasi toz parlan tamién castellano. Con una población de cuasi 50.000 habitants,[1] representan un 3% d'a población total aragonesa y un 0,33% d'a población total d'os territorios de luenga catalana.

Historia editar

O suyo orichen historico se troba en repoblacions medievals d'as comarcas orientals con catalans dimpués d'a reconquiesta, u en l'asimilación d'aragonesoparlants autoctonos d'as comarcas y inmigrants a os repobladors catalans debantditos.

Por a suya situación cheografica, tanto a luenga latina como a relichión cristiana tardoron bels sieglos en arribar ta os Pireneus centrals. Asinas os condaus de Pallars y Ribagorza, de tardana romanización y tasament invadius por os musulmans, s'incorporan en l'anyo 806 a o marquesau de Tolosa, adintro de l'Imperio Carolinchio. A luenga que encara se i parlaba dica dentrau o sieglo IX yera una luenga relacionada con o basco. Diferent estió a situación d'o vecín condau d'Urchel, mas ubierto enta as influyencias d'o sud, estando una zona fundamental en a constitución y desarrollo d'a futura luenga catalana. A partir d'o sieglo X se propagó o catalán y prencipió a desplazar a las parlas d'orichen vasco tamién en Pallars y Ribagorza.

En l'anyo 872, o conte Remón I se proclama independient en Ribagorza y Pallars, deseparando-se definitivament os dos condaus dimpués d'a suya muerte en l'anyo 920, cuan se reparten entre os suyos hereus. Politicament o condau de Ribagorza quedará ligau definitivament a o sobirano d'o reino d'Aragón en l'anyo 1035 con Remiro I d'Aragón.

L'aria situada a o sud de Ribagorza fue conquerida por Alifonso lo Batallero qui arribó en 1132 dica Moriella, encara que istas tierras se tornarían a perder. Se recuperarían dimpués d'a unión dinastica d'Aragón con o condau de Barcelona, prenendo-se a partir de 1145 as tierras d'as actuals comarcas de Litera y Cinca Baixa, y en 1149 as localidaz de Leida, Fraga y Mequinenza. Os territorios situaus a o sud d'o río Ebro, se conquerirían arredol de l'anyo 1160.

En rematar a conquista o rei reparte istos territorios entre os sinyors que'n heban feito parti. Asinas l'Alta Litera quedará baixo el control d'os contes d'Urchel y os vizcontes d'Àger y a Baixa Litera baixo o dominio d'os barons d'Estupinyán. L'actual comarca d'a Cinca Baixa quedaría como una sinyoría d'o linache d'os Montcada. Alcanyiz pasaría a la orden de Calatrava, mientres que Val de Robres y Mazalión estarían controlaus por a familia Torroja, que yeran sinyors de Solsona. A familia d'os Cambrils recibirían Calaceit, Arens de Ledón, Cretas y Ledón; y os Artussola, Maella, Favara, Nonasp y Casp.

Asinas istas tierras fuoron repobladas con chents provenients d'os viellos condaus pirenencos que trayioron a luenga y leis catalanas, encara que en bel puesto, como Fraga y Mequinenza, s'imposó tamién o dreito aragonés. Dica Litera baixoron pobladors dende Ribagorza, Pallars y Urgellet, que dimpués tamién repobloron a Cinca Baixa. A la marguin dreita d'Ebro arriboron pobladors procedentes mas que mas d'as redoladas de Solsonés, la Noguera, l'Alto Urchel y la Segarra, en l'actual provincia de Leida, asinas como d'o Baches y o Berguedà, situadas en l'actual provincia de Barcelona y mugants con la de Leida.[2] Toz istos territorios, que mientres bels anyos no tenioron una adscripción politica fixa, quedoron finalment asignaus a o reino d'Aragón en l'anyo 1322 por o rei Chaime II d'Aragón.

D'atra man, as tierras d'as cuencas de l'Algars y o Matarranya, asinas como d'o río Mezquín, fuoron conquistadas en 1169 por Alifonso y anexadas dreitament a o reino d'Aragón, encara que tamién repobladas por catalans. Cal destacar o caso de Maella, a on a luenga que se parla comparte rasgos con o catalán ribagorzano, lo que indica a probable procedencia d'os repobladors.[3]

Unas poquetas localidaz mugants con Catalunya han pertanyiu historicament a la diocesi d'Urchel u a diocesi de Tortosa.[4]

Luenga editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Catalán en Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Bels catalanoparlants d'Aragón dicen a la suya parla chapurreau[5] u fan servir preferentment o chentilicio local (fragatín, etc.) y no toz éls acceptan a denominación de "catalán".[6] S'ha puesto estudiar o catalán en a Francha en l'amostranza dende o curso 1985-86, pero tien caracter optativo y no toz os centros l'ofreixen.[5] En 2008 s'estimaba que cuatre u cinco mil alumnos de primaria y segundaria estudian catalán u fan clases en catalán. En 2003 cuantas entidaz locals s'unioron en a dita Institució Cultural de la Franja, que en 2005 denunció a o Gubierno d'Aragón debant d'o Esfensor d'o Pueblo Europeu por discriminación lingüistica y cultural. En 2008 o Consello d'Europa demandó que o gubierno espanyol protechese y promovese o catalán y l'aragonés.

Personaches ilustres editar

Un linache noble con gran importancia historica orichinario d'a Francha Oriental ye o linache d'os Entenza.

Referencias editar

  1. 1,0 1,1 (es) El català a la Franja. Any 2014. Natxo Sorolla. Llengua i ús: revista tècnica de política lingüística, 2015, pach. 75–88. ISSN 2013-052X
  2. (ca) "La catalanitat de la Franja de Ponent. Crònica de 20 anys". Joaquim Monclús. Thassàlia, Barcelona, 1999
  3. (ca) "Estudis de toponímia catalana, vol. II". Joan Coromines. Ed. Barcino, Barcelona, 1970
  4. (es) El catalán en la Franja de Aragón: una aproximación histórico-lingüística. Javier Giralt Latorre. Universidat de Zaragoza. Archivo de Filología Aragonesa (AFA) 68, 2012, pp. 39-74, ISSN: 0210-5624
  5. 5,0 5,1 (ca) Matarranya.com
  6. (ca) Segre.com