Biquipedia

Mammalia

(Reendrezau dende Mamifero)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Mamiferos
Rechistro fosil: Dende o Triasico dica l'atualidat

Clasificación scientifica
Reino: Animalia
Filo: Chordata
Clase: Mammalia
Linnaeus, 1758
Sozclases

Os mamiferos (ditos cientificament Mammalia) son una clase d'animals vertebratos dintro d'o filo d'os cordatos. A disciplina cientifica que ne fa l'estudio se diz mastozoolochía, antes mas dita teriolochía. Mammalia abraca bellas 5.490 especies.

Caracteristicas

editar

A prencipal caracteristica, que fa referencia ta lo nombre d'a clase ye la posesión de glandulas mamarias en as fembras de totas as especies d'o grupo. Ixas glangulas escretan leit ta alimentar os cadiellos en os suyos primers tiempos de vida.

Altros caracters son a simplificación d'o esqueleto d'o cranio y d'a variella, fendo que con un solo ueso (dito dentario) y con dients mes especializatos, l'aparición d'un paladar segundario, condils osios en a parte occipital que heban a permitir l'articulación d'o cranio en relación con a columna vertebral, a cadena de uesez de l'oyiu meyo -que fan posible la transformación d'os sons-, l'olfato prou mes desarrollato que no en altros vertebratos, a complexidat d'o cerebro, a evolución d'un diafragma muscular ta deseparar as cavidaz toracica y abdominal, y en zagueras, una capa de pelo per dencima de tot o cuerpo suyo.

Son animals sinapsidos (con una sola ubridura temporal) y amniotas (toz os grupos tienen embrión, membrana y closcana).

Pueden estar claseficatos, dende lo suyo rechistro fosil, per caracteristicas como:

  • Heterodoncia (diferents menas de dients en o mesmo individuo).
  • Caixa cranial gran.
  • Extremidaz anteriors ventrals.
  • Tres uesos de l'oyiu meyo: martiello (malleus), enclusa (incus), estrepo (stipes) d'os uesos dende la variella enta l'oyiu meyo.
  • Variella inferior con només un ueso compacto (dentario) que exerce a presión sin garra riesgo de fisura.

Piel

editar

A piel, per un regular espesa, ye formada per una capa exterior u epidermis, una capa mes profunda, dita dermis, y un estrato subcutanio de teixiu adiposo plen de grasa que permite la protección contra d'as perdas de calor corporal, perque os mamiferos son animals homeotermos.

Os pelos son utils t'a homeostasia, camuflache y protección. Os pelos s'orichinan d'a epidermis (compuestos prencipalment de queratina) y adintro d'éls se i puet destinguir una parte que surte per alto d'a superficie d'a piel y una parte mes interna, dita radiz, que ye mes ampla y gosa clamar-se bulbo piloso. A radiz d'o pelo se troba guardada dintro d'una suerte d'estuchet d'orichen epidermico dito foliclo, ta lo cual i desauguan as glandulas sebacias (encargadas de lubricar o pelo) y s'insertar lo musclo piloerector que ha de fer alzar o pelo. En as especies que viven dintro de l'augua y tamién en ixas que fan vida en países tropicals, os pelos tienden a disminuir a suya mida y numero, cosa que tamién puet pasar no pocas vegadas con a edat de l'individuo en especies d'altros habitats.

Os pelos pueden estar clasificatos, seguntes a suya estructura y función, en:

  • Pelos
  • Cerdas
  • Espinas
  • Mimbrisas (sensorials):
    • Mistacals (en o mueso a canto y canto d'o naso)
    • Chemals (dezaga d'os uellos y d'as orellas)
    • Mentals (en o mentón)
    • Supraciliars (per alto d'o uello)
    • Carpals (en o carpo)

En a piel, amás d'os pelos, s'implantan as glandulas mamarias y las glandulas sudoriparas, as cuals excretan a traviés d'a epidermis de l'animal as substancias toxicas enta l'organismo en forma de sudor.

Altras formacions cutanias de naturaleza cornia que se presentan en os mamiferos son as unglas, cuernos, y un pico en o caso exclusivo de l'ornitorrinco.

As unglas, fetas prencipalment de queratina, son utils en a protección d'as tovas d'os ditos de l'animal, como ferramienta y tamién, seguntes a suya estructura, se clasifica l'animal en un grupo u atro.

Os cuernos son útils como esfensa d'a bestia, como atractivos sexuals y tamién enta la clasificación. D'ixa traza, cientificament se'n consideran dos tipos, d'as cosas que son vulgarment ditas cuernos, que son:

Sistema osio

editar

Contiene tres rechions prou bien definidas: a cabeza, con o cranio y la cara, o tronco y las extremidatz (dos toracicas y dos abdominals):

  • o cranio ye bien desembolicato, con una dentición permanent implantada en él cuan l'animal plega enta l'estadío adulto. A mayoría d'os mamiferos tienen dients de cuatro tipos diferents:
    • Incisivos, que retallan l'alimento.
    • Caninos u catirons, que son mas punchudos y s'emplegan ta esgarrar.
    • Premolars, plans y destinaus a esclafar es alimentos.
    • Molars, d'estructura parellana de la d'as anteriors, pero mes amplas. En chunto con as anteriors se gosan clamar caixals.

Toz es mamiferos tienen una formula dental bilateral.

  • Os molars pueden estar lofodontos (puntas chuntas en sentito lingual-labial), selenodontos (puntas chuntas antero-posteriorment). Fendo la referencia a l'altura d'éls, pueden estar Hipsondontos (puntas altas -felins, herbivoros) u Braquidontos (puntas baixas -omnivoros-). Pendendo d'a forma se'n diz que son Tribosfenicos (forma de trianglo), escuairatos (en os hominidos), carnasals (aquels que tienen una d'as puntas tan alta que n'ha feto as altras mes chiquetas) y bunodontos (puntas redondiatas).
  • En o tronco se sitúan a columna vertebral, dividita en rechions cervical, toracica, lumbar, sacra y caudal (en os mamiferos con coda). En cualques especies as vertebras d'a rechión caudal se troban muit redueitas. A l'alto d'as vertebras toracicas ye a on s'articulan as costiellas

As extremidatz, anque basicament son totas d'o tipo d'os Quiridios y presentan cuasi siempre la mesma organización, pueden manifestar modificacions seguntes as trazas ta desplazar-se de cada especie. D'ixa manera, en os mamiferos acuaticos son transformatas en aletas ta nadar, y en os afogacandils os didos d'as anterios son prou mes largos d'o normal y son unitos per una membrana u petachio. D'entre las especies terrestres tamién bi ha modificacions diversas a resenyar, seguntes as trazas que manifiesten en caminar: Os mamiferos que caminan con o piet plano son clamatos plantigrados; d'os uns que lo fan con os didos se'n diz dichitigrados, y d'es unos que nomás tocan o suelo con as suyas zagueras falanches, unguligrados.

Aparato dichestivo

editar

L'aparato dichestivo d'os mamiferos ye formato per una boca con dients, labios y luenga en a cual i desauguan as glandulas salivals; una farinche curta; un esofago que trescruza lo diafragma, lo estomago con forma de saco a on desembocan totas as glandulas gastricas; un bodiello fino largo y dividito en tres grans partes: o duodeno, o chechuno y l'ílion, en o cual se produce l'absorción d'as substancias alimenticias, y un bodiello gordo (popularment dito bodiello) en o cual se troba lo cieco (muit important en os herbivoros) lo colon y lo recto, bodiello cular u cavidat rectal que ye lo zaguer d'antes no s'ubra ta l'exterior a traviés de l'ano.

Amés d'ixas estructuras centrals, os mamiferos tienen un grupo de glandulas anexas, d'entre ellas s'han de mentar o ferito, gran y acompanyato d'a vesicla biliar, y dimpués un pancrias que aboca las suyas secreccions enta lo intestín per part d'o duodeno.

Sistema respiratorio

editar

A respiración d'os mamiferos ye pulmonar en toz casos, y ta fer-la s'emplegan os polmons, os cuals son libres adintro d'a cavidat pleural, con una caracteristica estructura ramificada en bronquios, bronquiolos y alveolos pulmonars.

Sistema circulatorio

editar

A circulación ye dople y completa. O corazón ye subdividito en dos auriclas y dos ventriclos, bombeyando la parte dreita la sangre venosa y la parte ezquierda l'arterial. Amés, bi ha un enreligato rete de vasos venosos y arterials que plegan enta toz os puestos de l'organismo. Ye caracteristico d'os mamiferos que os suyos hematíes (globulos royos) no tiengan garra nuclio.

Amés d'ixa cerculación de la sangre, existe en os mamiferos una circulación paralela de liquidos y bels tipos celulars a traviés d'os conductos limfaticos.

Sistema niervoso

editar

O encefalo gosa tener una gran mida, estando particularment desembolicatos os hemisferios cerebrals. O cerebelo ye también mes gran en relación enta los altros grupos de vertebratos.

l'Actividat psiquica ye prou mes gran que no en altros grupos animals, y adintro d'as formas mes evolucionadas se i veyen trazas de memoria y d'intelichencia.

Reproducción

editar

Toz os mamiferos tienen os sexos deseparatos y la reproducción suya ye vivipara, con l'excepción d'os monotremas, que la fan ovipara.

O esdevenir d'o embrión ye siempre acompanyato d'a formación de bels anexos embrionarios, como en están o corion, l'amnios, l'alantoides y lo saclo vitelín. As vellosidaz d'o corion, con l'alantoides, son vinculadas ta las parez de l'utero d'a fembra y mientres a chestación evolucionan ta deixar puesto a la placenta (esparrias). Ista ye relacionada con l'embrión a traviés d'o cordón umbilical y, precisament a traviés d'iste zaguer, ye per on l'embrión prene las sostancias nutritivas d'a suya mai.

O periodo de chestación y lo numero d'os cadiellos en a libranza penden muto con o grupo. Per un regular, cuanto mes gran ye mes s'alarga l'embarazo y ye menor o numero d'as crías. A mayor parte d'os mamiferos dan, dimpués de librar-los, atencions familiars ta os suyos cadiellos.

Distribución cheografica

editar

O mes gran numero d'especies de mamiferos son terrestres y son adaptadas ta vivir en una variedat d'habitats ampla sin guaires dificultaz; se puede trobar especies en os disiertos, as tundras, montanyas y selvas de tot o planeta.

Dos órdens de mamiferos placentarios y cualques cheneros d'una tercera orden son animals acuaticos. Os monotremas son actualment restrinchitos enta Australia, Tasmania, Nueva Zelanda y Nueva Guinea, igual que la mayoría d'os marsupials (encara que ne bi ha dos grupos naturals d'America). Dos d'as órdens se troban esparditas per tot o planeta menos l'Antartida: os rosigadors y os quiropters. Os mamiferos placentarios, que son o mayor de toz os grupos, tamién se troban en l'Antartida y cualques especies en Australia (només o dingo, un can salvache que podría haber estato introduciu per l'hombre, y la rata que bi plegó con os baixels europeus).

Os primates son orichinals d'as rechions tropicals y subtropicals. Os insectivoros, lagomorfos, rosigadors y artiodactilos se pueden trobar en toz es continents, fueras d'Australia y l'Antartida; os perisodactilos (equidos y similars) son naturals d'Europa y Asia. Os perezosos, armadillos, onsos fornigueros y semellants no se troban que en America. Os colugos només se troban a Tailandia, peninsula de Malaisia, Indonesia, Borneu y las islas Filipinas. Os oricteropos son exclusivament africanos mientres que os pangolins pueden mirar-se en Africa y Asia per igual, etcetera.

Clasificación d'os mamiferos

editar

Os primeros mamiferos amaneixoron en a tierra en o triasico, fa bels 210 millons d'anyos, evolucionando dimpués a traviés d'a era Terciaria. En os eixemplars fosils d'aquella epoca se pueden trobar encara bellas afinidaz con os reptils.

Taxonomía

editar

Os mamiferos actuals pueden ser clasificatos en dos subclases prencipals:

Arbol filochenetico

editar 
  ,_______ Morganucodonta +
  |
_|      ___ Prototheria _____  Monotremata
  |      |
  |___|___ Multituberculata +
      |
      |             ,__ Metatheria (marsupials)
      |___ Theria___|
                    |__ Eutheria

Orichen evolutivo

editar

Anque tienen uns orichens bien antigos, os mamiferos habioron d'aguardar muitos millons d'anyos ta desembolicar-se dica lo papel relevant que fan hue en día. A suya diversificación evolutiva estió prou mes relacionada con a fin d'os dinosauros que con altra cosa.

A clase d'os mamiferos vien d'un grupo de reptils cotilosaurios que, fa bels 250 millons d'anyos, habió una gran diversificación, deixando puesto ta os pelicosaurios. D'ixes en derivoron altros reptils con caracteristicas peculiars, a-saber-las d'as cuals yeran comuns con os actuals mamiferos: os terapsidos.

Ixes reptils mamiferoides no podioron pas resistir a competencia d'os dinosauros y s'endrezaban enta a suya progresiva desaparición, encara que no plegoron a extinguir-se. Bels grupos, cubillatos en ambients boscanos prencipioron a fer una vida nocturna.

Tot pareix indicar que fa uns 180 millons d'anyos ya s'heba plegato enta las caracteristicas propias d'os mamiferos: a homeotermia ("sangre calient"), desarrollo d'o cerebro, pelo corporal y, talment, o viviparismo.

Mientres os siguients 100 millons d'anyos, aquels mamiferos primitivos, de la mida mesma que un ratón, habioron de vivir de nueit. A suya alimentación yera, fundamentalment, basada en os insectos y uevos.

A mayor explosión evolutiva d'os mamiferos habió lugar dimpués d'a extinción masiva de fins d'o Cretacio, fa uns 65 millons d'anyos, en a cual desapareixoron os dinosauros no avianos.

As primeras restas fosils de mamiferos semellants d'os actuals datan d'ixa epoca y, per a suya dentadura, se'n sabe que teneban una alimentación insectivora. Os suyos descendients se multiplicoron- extraordinariament en aquellas nuevas condicions ambientals y, bels millons d'anyos dimpués, ya heban puesto la base ta la mayoría d'os grupos filochenicos que se conoixen hue.

Vinclos externos

editar
Obteniu de "https://an.wikipedia.org/w/index.php?title=Mammalia&oldid=2228066"