Griegos

Pueblo d'o Este d'Europa
(Reendrezau dende Griegos (pueblo actual))
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Iste articlo ye sobre o pueblo griego. Pa o lugar de Teruel se veiga Griegos (Teruel)
Iste articlo ye sobre l'actual pueblo griego. Pa o pueblo antigo se veiga Griegos antigos
Griegos
Έλληνες
Mesacha griega
Población total
14.000.000–16.000.000
Rechions con comunidaz importants
Grecia 9.417.128 (2019)
Chipre 684.976 (2019)
Estaus Unius 1.284.153 (2018)
Alemanya 443.000 (2016)
Australia 422.234 (2011)
Aragón 100 (2021)[1]
Idiomas
Griego
Relichión
Cristiana Ortodoxa
Pueblos relacionaus
Pueblos griegos
Mapa

Os griegos[2] u helenos[2] (en griego Έλληνες) son os habitants mayoritarios de Grecia (96% d'a población), de Chipre (80% d'a población), habendo-ie minorías griegas en o sud d'Albania (o Epiro), Turquía (en Estambul), con una diaspora en antigos países d'a URSS, America, Australia y Echipto. Parlan una luenga indoeuropea propia, o griego, derivada d'o griego bizantín y a gran mayoría son cristianos ortodoxos.

Etnonimo editar

Inicialment os griegos diciban Pωµαϊοι a los romanos, l'adchetivo derivau yera ρωµαϊχός y l'adverbio yera ρωµαϊστί, (Plutarco escribiba ρωµαϊστί λαλειν, "latine loqui"). Pero cuan Costantinoble se convertió en capital de l'Imperio Romano d'Orient, o termin Pωµαϊοι fue aplicau tamién a los griegos y os griegos diciban a los romanos de l'Imperio Romano d'Occident "romanos occidental", "romanos mes antigos". Os griegos olvidoron l'antigo etnonimo suyo Hel·lenos u Ελληνες (reintrodueito en epoca moderna por vía culta), y denominoron a la suya luenga ρωµαϊχή γλώσσα ("luenga romana", termin que designaba a luenga latina l'antiguedat grecorromana). Encara a denominación d'o "griego moderno" ye ρωµαϊχή, (a denominación νεοελληνιχή γλώσσα ye una introducción erudita).

En aragonés o etnonimo ye griego, y con esta variant se troba cuasi siempre en os textos churidicos y literarios. Manimenos una clase de vin yera dita vino grec en os textos notarials porque a suya conoixencia arribó por mediación d'os catalans. A forma teorica grieco con conservación d'a xorda intervocalica latina no ye documentada. En os textos literarios trobamos tamién formas con o sufixo -isco u variants (grecisco, gerguesco, ecetra).

En os textos comercials aragoneses d'o sieglo XV, se veye a influencia d'os comerciants catalans u catalanoparlants ye común trobar-se formas como grec (Zaragoza), grechs (Zaragoza), greci cuan parlan de productos como a cera u a seda que proveniban de Grecia. Tamién se veye escrito vin grec u vin grech en Zaragoza. En o lexico comercial de Tarazona s'escribiba Griega y en Albalat de Cinca Greça.

Modo de vida tradicional editar

Entre os modos de vida tradicionals en Grecia se troban l'agricultura mediterrania y a pesca. Os griegos han destacau dende antigo como pueblo marinero y muitos s'han dedicau a lo comercio maritimo.

Relichión editar

En o periodo otomán os griegos yeran unius baixo o patriarcau ortodoxo de Costantinoble. Os griegos uniatas (con liturchia griega pero que acceptan l'autoridat d'o Papa de Roma) siempre han estau una minoría chicota y a sobén perseguida dende o poder. En bel puesto os griegos han posau mes enfasi en conservar a relichión cristiana ortodoxa que en mantener a luenga griega como senyal d'identidat.

Luenga editar

En o periodo romano a romanización d'a parte oriental de l'imperio se feba en griego y no en latín. Por ixo a población romanizada en realidat esdebeniba griega. Dende a koiné griega u griego helenistico se producioron una serie de cambios foneticos que conducioron a la formación d'o griego bizantín y dimpués o griego moderno. O griego estió a primera luenga a la que se tradució a Biblia y se convertió en a prencipal luenga d'a Ilesia Cristiana enantes que o latín.

Bella comunidat griega de Natoliu dixó de parlar griego y prenioron l'idioma turco pero mantenendo a relichión cristiana como sinyal d'identidat etnica, dimpués desembolicoron un dialecto turquico propio denominau urum, que encara conserva bella comunidat que emigró a las costas d'a Mar Negra de l'Imperio Ruso.

Historia editar

Periodo romano y bizantín editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Imperio Romano d'Orientveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo Imperio Bizantínveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En l'Imperio Romano d'Orient a romanización se fació fendo servir o griego como luenga principal. En os Balcans a linia que deseparaba a zona de romanización en latín y romanización en griego se diz Linia Jirecek. Os griegos mantenioron buena parte d'a cultura greco-romana en l'Imperio Bizantín, desembolicando una civilización propia.

Os griegos de l'Imperio Romano d'Orient perdioron muitos territorios cuan as invasions d'avaros y eslaus. L'emperador Mauricio a zaguers d'o sieglo VI prebó una contraofensiva mes allá d'o Danubio y forachitar a los eslaus ya establius en os Balcans, pero a penetración d'os eslaus ya yera irreversible y los eslaus s'establiban ya tan a lo sud como Macedonya y Tesalonica enta l'anyo 600, y aprendeban tecnicas de piratería y saqueyo navals a bordo de monoixilos. A campanya de l'anyo 601 de Mauricio estió un fracaso y fue motivo d'a suya caita.[3]

A primers d'o sieglo VII i heba anarquía en Costantinoble y o limes danubián desapareix pa cutio baixo a presión d'os avaros y eslaus. A presencia eslava se consolidó en Macedonya y Mesia, y i habió saqueyos en Tracia, Tesalia, Grecia, Peloponiso y dica Creta en l'anyo 623. Tesalonica fue asitiada en os anyos 617 y 619.[3] En l'anyo 626 os avaros y persas asitiaban Costantinoble, pero sufrioron una derrota decisiva que dixó a los avaros sin capacidat de tornar a atacar en os Balcans.[3]

Entre l'anyo 623 y 631 os eslaus se liberan d'o chubo d'os avaros y mientres o sieglo VII se converten en os amos d'os Balcans. L'emperador Heraclio permitió a os croatas y serbios que s'establisen en territorios de l'Imperio Romano d'Orient mugants con os avaros pa que fesen d'etnia-tampón. En l'anyo 626 diferents grupos eslaus dominaban ya toz os Balcans, Macedonya y parte de Tesalia, Grecia central y Peloponiso, encara que os serbios y croatas reconoixeban teoricament a sobiranía imperial.[3] Os griegos permaneixeban en Tracia, en a costa dica Tesalonica, en as islas y en o sector oriental d'o Peloponiso.[3]

En os Balcans muitas zonas que s'eslavizoron mientres o periodo d'as invasions fuoron re-helenizadas de nuevo mientres o periodo bizantín. Por eixemplo l'emperador Niceforo I trayó colons griegos d'Asia la Chica ta zonas eslavizadas ya recuperadas por l'Imperio cerca d'a muga con Bulgaria (Macedonya oriental, Tracia y Tesalonica).[3] Tamién forachitó a muitos eslaus d'o Peloponiso occidental y trayó griegos exellaus d'esta zona. Os griegos que bi heba en a rechión de Filipopoli-Stanimaka (Bulgaria), descienden de soldaus-colonos que defendeban as mugas imperials[4].

Dimpués d'a derrota bizantina en Manzikert o centro, sud y este d'Anatolia se turquizó, quedando unicament presencia griega important en a faixa costera norte, (Imperio de Trapisonda), y en as rechions Echeas (Imperio de Nicea), amés de chicoz enclaus de Capadocia. Os aragoneses medievals diciban a los griegos d'o periodo bizantín "grifons" (encara que escribiban grifones).

Periodo otomán editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Imperio Otománveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En o periodo otomán os griegos formoron una Millet ("comunidat etnica"), con centro en Costantinoble y controlaban o comercio d'o Mediterranio Oriental. O gubierno otomán fació estar a los cristianos ortodoxos no griegos (bulgaros, serbios, ecetra...) en a subchección d'o Patriarcau de Costantinoble. Os griegos colaboraban en l'administración otomana, que reclutaba funcionarios en o barrio de Fanar de Costantinoble, (griegos fanariotas). A población griega s'ixemenaba por as ciudaz y costas de l'Imperio. Aleixandría estió una ciudat de mayoría griega dica o sieglo XX. Mientres l'Imperio Otomán entraba en decadencia l'Imperio Ruso aproveitaba a los griegos y atros cristianos d'os Balcans como escusa pa interferir en os afers de l'Imperio Otomán. Cualques griegos d'Anatolia emigroron ta Trascaucasia u Crimea.

En 1821-1829 se produció una guerra d'independencia con intervención d'os imperios colonials britanico, francés y ruso que conducioron a la formación d'una chicota Grecia independient en o sud de l'actual Grecia con capital Atenas. Muitos griegos encara seguiban leyals a l'Imperio Otomán, y teneban a Costantinoble como centro.

Os griegos en a Grecia independient y atros estaus editar

 
Expansión de Grecia entre 1832 y 1947

O territorio d'a Grecia independient s'exampló en 1848 con as Islas Chonicas, en 1881 con Tesalia. En as Guerras Balcanicas Grecia augmentó muito a suya superficie, anexionando-se Creta, Islas d'a Echea fueras d'o Dodecaneso, Epiro y part de Macedonya con Tesalonica. En ixe inte ya ocupaba extensas zonas de mayoría no griega, y se facioron limpiezas etnicas.

En 1917 Grecia participó en a primera Guerra Mundial y podió ocupar Tracia Occidental y una parte d'a rechión Echea d'Anatolia con Esmirna como capital. Os griegos de Trapisonda refusoron a propuesta de fer part d'un estau armenio estendillau dica a costa d'a Mar Negra. En 1921 Gran Bretanya empentó a Grecia a adrezar una ofensiva en Anatolia contra os kemalistas pero con resultaus desastrosos. Os griegos fuoron vencius y por o tractau de Lausana se produció un intercambio poblacional que forachitó a los griegos de Turquía ta Grecia y forachitó a los musulmans turcos y bulgaros de Grecia t'Anatolia. Os griegos d'Estambul y os turcos de Tracia occidental no yeran incluitos en ixe intercambio.

En a Segunda Guerra Mundial Grecia fue ocupada por as potencias de l'Exe y Bulgaria recuperó Tracia occidental y forachitó a muitos griegos en represalia por a expulsión d'os pomacos en virtut d'o Tractau de Lausana.

En o periodo estalinista os griegos de Crimea fuoron deportaus. En 1960 Chipre obtenió a independencia, em 1974 os estremistas griegos facioron un golpe d'estau pa unir-sen a Grecia (a enosis), pero os turcos reaccionoron invadindo a isla, fendo una limpieza etnica en o norte y creyando dos zonas etnicas: una zona turca en o norte (Republica Turca de Chipre) y una zona griega sin población turca en o sud.

Referencias editar

  1. (es) Nacidos en el extranjero, residentes en Aragón en 2021. Instituto Aragonés de Estadística
  2. 2,0 2,1 (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 (es) Miguel Ángel Ladero Quesada: Historia universal, Edad Media. Vicens Vives.
  4. (es) Distribución de las nacionalidades en Bulgaria. Apéndiz 2 d'a Enciclopedia Espasa

Bibliografía editar

Se veiga tamién editar