Dialectos de l'aragonés

(Reendrezau dende Parlas altoaragonesas)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A lengua aragonesa tiene parlas locals, que s'agrupan en parlas de val, de comarca u parlas de bella comarca. O termin dialecto ye ambigo y se gosa fer servir pa parlas de val, bien definidas (cheso, ansotano, etc...). Tamién existe a propuesta de clasificar as parlas aragonesas en cuatro grupos, complexos dialectals u dialectos (seguntes as apreciacions d'os autors), que dimpués explicaremos. A diversitat lingüistica podemos clasificar-la asinas:

Grupos de parlas de l'aragonés

Vals y Semontano editar

Veyemos graus d'erosión-pureza, homocheneidat-localismo, evolución-arcaismo:

Vals d'o Pireneu axial editar

Millor conservación d'a luenga, pero con arcaismos. A topografía en forma de vals bien separadas ha feito que l'aragonés haiga evolucionau en un dialecto u parla local en cada val:

Prepireneu editar

Millor conservación d'os rasgos chenuinos que en o Semontano, pero pior que en as vals d'o Pirineo Axial. Son parlas de transición entre o Semontanés y a parla de cada val.

Semontano editar

O Semontanés ye relativament uniforme en zonas mas amplas, pero mui castellanizau, con perda de muitos caracters chenuinos. As diferiencias cheneracionals son mas grans que as cheograficas. S'ha perdiu o emplego d'o pronombre adverbial de locativo i, (bi en as vals axials).

Polos occidental y oriental editar

Existe una distribución de diferiencias entre l'este y l'ueste, con mugas que no coinciden, pero que fan que unos se veigan mas que mas dende Broto y Cotefablo enta Ribagorza, (y mas luent), y atros se veigan mas que mas dende Tena y Cotefablo enta Navarra. Podemos veyer-lo en as parellas:

Fonetica editar

  • -x- / -ix: por eixemplo baxo / baixo.

A muga ye en Cotefablo, pero a o sud no ye clara por a perda d'o fonema a causa d'a cheada tipica d'o semontano.

Relacionau con esta dicotomía bi ha una dicotomía en o tractamiento d'o diftongo -AI- d'o latín tardano u d'o romanz primerenco que apareixió por a evolución d'o grupo -KS- enta ix:

Palabras que conservan millor a traza fonetica orichinal u en a part occidental u en a oriental:

  • Sartana / sartén (latín SARTĀGINE, se suposa que pasando por una etapa *sartaina con diftongo -AI-).

Relacionau con a evolución d'o diftongo -AI- tenemos tamién a forma verbal de primera persona d'o pasau imperfecto d'indicativo -ebai de l'ansotano, que corresponde a -ebe d'o chistabín.

  • Tenebai / tenebe.

Ciertos matices foneticos esporadicos visibles en ciertas palabras presentan una distribución d'acuerdo con estos polos y que reflectan diferiencias adintro de lo latín peninsular.

Morfolochía editar

Pronombres editar

  • Con mi / con yo
  • Nos / mos
  • Vos / tos
  • Bi / i: "bi" se troba en Ansó, Echo, Tena, Sarrablo, plegando como minoritario ta Bielsa y ta o Viello Sobrarbe. "i", estió a forma mas extendida cuan se conservaba en o resto d'Aragón.

Conchuncions editar

Adverbios editar

  • Cosa / res: En a zona este de l'Alto Aragón se troba res, pero dezaga de ni: no he visto ni res, no n'ha quedau ni res. En Pandicosa, Viello Sobrarbe y Ribagorza, en especial en Benás.

Desinencias y verbos irregulars editar

  • Puedes / puez.

Lexico editar

Palabras con a mesma radiz y diferent prefixo, infixo u sufixo editar

Atros aspectos editar

En os verbos deícticos de movimiento ir y venir se veye que l'uso d'estos verbos coincide con os usos castellanos en aragonés occidental (o emisor ye o solo centro deictico d'a comunicación) y con os usos catalans y occitans en aragonés oriental (o interlocutor puet estar tamién centro deictico d'a comunicación, d'astí se de diga venir referindo-se a lo puesto on ye):[3]

Propuesta d'os cuatro dialectos editar

A propuesta mas asolada de clasificación dialectal, ye a de Francho Nagore, que clasifica as parlas aragonesas en 4 grupos (occidental, central, oriental y meridional).[4][5] Ta beluns, istos grupos son complexos dialectals, y as parlas que bi ha adintro de cadagún (como o cheso, o chistabín...) serían dialectos. Ta belatros, os 4 grupos son os dialectos constitutivos de l'aragonés, y os parlaches que incluyen serían sozdialectos, parlas comarcals u locals.

Atras propuestas de clasificación dialectal editar

Encara que a propuesta d'os cuatro dialectos ye a mas estendillada, atros autors en han propuesto variacions. Asinas, ta Ch. R. Usón y Ch. Tomás, bi habría tres dialectos historicos (occidental, central y oriental), que se corresponden alto u baixo con os tres viellos condaus pirinencos (Aragón,Sobrarbe y Ribagorza).[6] Seguntes istos autors, as variedaz meridionals serían a continación d'ístas, que s'habrían castellanizau y uniformau en un proceso favoreixiu por a suya orografía mas plana.

Atro autor, F. Sánchez, ha propuesto en zaguerías una clasificacion que postula a existencia de dos grans variedaz u dialectos, l'occidental y l'oriental. Istos tendrían, amás, unas subvariedaz mas estremas: l'ansotano (y en bella mida, o cheso y l'ayerbense), con caracteristicas occidentals extremas, relacionadas con l'antigo romance navarro, y o ribagorzano, con prous solucions de transición enta o catalán.[7]

Referencias editar

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Francho Nagore Laín: El aragonés de la comarca del Alto Gállego (Alto Galligo), que fa part d'o libro Comarca del Alto Gállego, Colección Territorio, 3. Gobierno de Aragón, 2003. pp181-198
  2. 2,0 2,1 (es) Manuel Alvar: Atlas lingüístico y etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja. Tomo V. Institución Fernando el Católico. Departamento de Geografía Lingüística Departamento de Geografía Lingüística, Institución Fernando el Católico de la Excma. Diputación Provincial de Zaragoza, 1983.
  3. (es) Alberto Hijazo-Gascón y Iraide Ibarretxe-Antuñano: Tipología, lexicalización y dialectología aragonesa. Archivo de Filología Aragonesa, 66.
  4. Nagore, Francho y Gimeno, Chesús L., El aragonés hoy. Informe sobre la situación actual de la lengua aragonesa, Uesca, IberCaja/Publicacions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa, 1989. 119 págs.
  5. Nagore, Francho. Gramática de la Lengua Aragonesa. Zaragoza. Mira Editores. 1989.
  6. Usón, Ch.R. y Tomás, Ch. Bellas considerazions sobre criterios en a estandarizazión de l'aragonés en III Trobada d'estudios y rechiras arredol d'a luenga aragonesa e a suya literatura, autas, Uesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses. Pachinas 435-460.
  7. F. Sánchez Pitarch. Aproximación a la situación dialectal de l'aragonés: Pirinioetako hizkuntzak: lehere eta oraina. XVI Biltzarra. (As luengas d'os Pirineus: pasau y present, actas d'o XVI Congreso d'Euskaltzaindia). pp. 857–892. Euskaltzaindia, Bilbau, 2011.

Bibliografía editar

Se veiga tamién editar


Dialectos de l'aragonés
Aragonés occidental | Aragonés central (centro-occidental y centro-oriental) | Aragonés oriental | Aragonés meridional