Romance navarro

formas d'o romance navarro-aragonés que se charraban en o sud y este de Navarra
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Romance navarro

Situación respecto a l'aragonés medieval
Localización cheografica
Territorios Sud y este d'o
Reino de Navarra
Sociolochía
Vitalidat Desapareixiu
Literatura
Escritors principals García d'Eugui
Rasgos dialectals Occidentals

Se dice romance navarro a las formas d'o romance navarro-aragonés que se charraban en o sud y este de Navarra. No existiba deseparación neta entre o navarro y l'aragonés. As denominacions d'aragonés, navarro y riojano no responden a diferencias reals que existisen en una mesma epoca, (podeban estar mas grans con una comarca dentro de una mesma rechión), responden a las diferents historias linguisticas d'o romance en ixos reinos u rechions como consecuencia de diferent historia politica. Existiban diferents trazas d'escribir, como consecuencia que a Ilesia Catolica perdió lo monopolio d'a escriptura y lo prenioron as dos monarquías, navarra y aragonesa.

Denominación editar

O mesmo "Fuero de Navarra" fa referencia a lo luengache en o que ye escrito, y preveyen a situación en a que fuesse rey ombre de otra tierra o de estranio logar o de estranio lengoage. Una denominación que se documenta en os mesmos textos en romanz ye a de lengoage de Navarra. Lo veyemos por eixemplo en as "Corz d'Olit de 1329:

públicos instrumentes...en lengoaje françes..a fin que los dichos seynnores rey e reyna los entendiessen. Et cada uno ovies uno en françes e otro en lengoage de Navarra

Tamién en 1344 Pedro de Laquidáin, escribano de Pamplona, fació una traducción d'o Fuero de Chaca y escribió:

pro Domina Regina, in ydiomate Navarre, dimittendo totidem spacium in libro pro trasferendo dictos foros in ydioma gallicanum.

En l'acta de coronación de Carlos II de Navarra en l'anyo 1350 escriben en latín:

quadam scedula scripta in ydiomate terre, prius palam et publice alta uoce por Pascasium Petri de Sangossa, notarium infrascriptum, lecta

Y en l'acta de coronación de Carlos III de Navarra en l'anyo 1390 repite a mesma formula y se leye In ydiomate Navarre terre.

Ortografía editar

  • Lo diftongo -ua- s'escribiba -oa-: coal, coatro, jegoa.
  • Los fonemas palatals ny y ll se representaban con una I debant (-in-, -ill-, -yll-): castieyllo, castieillo, sieillo.

Fonetica editar

  • Mayor tendencia a perder a -e final:
    • Etxe (etxa- en composicion) Berri ("Casa nueva" en basco) > Exavierre (1091) > Xavier, (y atras variants dende 1102)
    • Sindembargo, igual que en o fuero de Teruel, no se produciba en os adverbios remataus en -ment porque i yera una -t- entre meyo: -MENTE > -mentre
  • No se rechistran evolucions d'a -LL- enta -t-, -ch-, ecetra...de tipo che vaqueira
  • Se conserva o grupo latino -MB-, que en aragonés y burgalés evoluciona enta -m-
  • Dende mitat d'o sieglo XIII bi ha un predominio absoluto d'a solución -KT- > -ch- y -ULT- > -ch-,[1]
    • FACTU > fecho, deixando de predominar a solución -it-.
    • DIRECTU > drecho.
    • MULTU > mucho.

Morfolochía editar

O demostrativo masclino singular ye esti u aquesti en cuenta d'estar est(e) u aquest(e), coincidindo n'esto con l'aragonés d'as comunidaz aragonesas, (se i documenta en la versión romance d'o Fuero y encara en textos de lo S XV y no ye estranio porque os navarros intervinioron en a repoblación d'ista aria), y con o riojano. En os documentos d'o Monesterio d'Irache se documenta esti pero no aquesti.

Historia editar

O texto mes antigo conoixiu en romance navarro seguntes P. Moret ye a concesión d'o Fuero de Chaca en 1171 a os pobladors d'o Pueyo de Castillón de Sangüesa por parte de Sancho lo Sabio:

esta población fago a pró, é a salvamiento de mio regno, en el Puyo de Castillón sobre Sangüesa, é del Puyo é de los otros logares que lis ei dado por términos. E dó, a mios pobladores de Castillon, franqueza que qoal se quisiere mercadería, trayan en todo mi regno, non den peage ni en tierra ni en mar. E dolis franqueza que lures ganados pascan é vayan por todo mi regno, foras en los vedados de los caballos

Pervivencias editar

Igual que en Cinco Villas y en cheneral en tota a provincia de Zaragoza, bi n'ha muitos residuos lexicos. Ye de destacar:

Referencias editar

  1. 1,0 1,1 (es) Rafael Lapesa: Historia de la lengua española. Editorial Gredos. 1981, pp 248-249, p 481.

Bibliografía editar


Variants medievals d'o navarro-aragonés
Aragonés medieval de l'Alto Aragón | Aragonés d'as comunidatz aragonesas | Aragonés d'as Comarcas Churras | Aragonés d'a val d'Ebro | Chudeoaragonés | Navarro | Riojano | Scripta aragonesa (stándard)