Verbos auxiliars en bavaro

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Os verbos auxiliars en bavaro son cuatre, uno mas que en alemán. Como en a resta luengas os verbos auxiliars se troban en bavaro chunto con atros verbos ta formar determinaus tiempos verbals u atras construccions como a voz pasiva.

Asinas en bavaro os verbos auxiliars son:

  • håm (haber/tener).
  • sei (ser/estar).
  • weàn (tornar-se).
  • doa (fer).

Fueras d'iste zaguero (en alemán tun) os equivalents d'a resta (en alemán respectivament haben, sein y werden) son tamién auxiliars en alemán stándard. Istos verbos tamién se pueden fer servir por si mesmos sin fer a función d'auxiliar d'un atro.

Verbo håm editar

En bavaro o verbo håm (seguntes a grafía alemana tamién hom) equivalent a o verbo haber/tener en aragonés y haben en alemán. Se fa servir como verbo auxiliar en a formación d'o preterito perfecto (con as suyas formas en present) y d'o preterito pluscuamperfecto (fendo servir o suyo participio II, kabd) d'a mayoría de verbos.

Present d'indicativo editar

Bi ha dos posibles variants d'o verbo en present d'indicativo pendendo de si o pronombre personal va debant o dezaga:

Persona Pronombre debant Pronombre dezaga
1ª Sing. i håb håw i
2ª Sing. du håsd håsd
3ª Sing. eà/sie/es håd håd à/håd s/håds
1ª Plur. mià ham hammà
2ª Plur. ià habds habds
3ª Plur. de ham ham s

Preterito perfecto d'indicativo editar

En bavaro, a diferencia de l'alemán, no existe o preterito imperfecto ta iste verbo. O preterito perfecto se forma emplegando o suyo participio perfecto:

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i håb kabd
2ª Sing. du håsd kabd
3ª Sing. eà/sie/es håd kabd
1ª Plur. mià ham kabd
2ª Plur. ià habds kabd
3ª Plur. de ham kabd

Preterito pluscuamperfecto d'indicativo editar

Ta a formación d'o pluscuamperfecto o bavaro adhibe, igual que l'aleman, o participio perfecto a la suya forma de pasau. En alemán se fa servir o preterito imperfecto, pero en bavaro, en no existir iste, s'emplega o preterito perfecto quedando asinas duplicau o participio:

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i håb kabd kabd
2ª Sing. du håsd kabd kabd
3ª Sing. eà/sie/es håd kabd kabd
1ª Plur. mià ham kabd kabd
2ª Plur. ià habds kabd kabd
3ª Plur. de ham kabd kabd

Preterito imperfecto de conchuntivo editar

O bavaro forma asinas o preterito imperfecto de conchuntivo:

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i häd
2ª Sing. du hädsd
3ª Sing. eà/sie/es häd
1ª Plur. mià hän
2ª Plur. ia hädds
3ª Plur. de hän

Verbo sei editar

En bavaro o verbo sei ye equivalent a o verbo ser/estar en aragonés y a sein en alemán. Se fa servir como verbo auxiliar en a formación d'o preterito perfecto (con as suyas formas en present) en os verbos de movimiento. O participio II ye gwesn, a vegadas tamién baixo a contracción gween.

Present d'indicativo editar

Bi ha dos posibles variants ta o present d'indicativo d'o verbo pendendo de si o pronombre personal va debant o dezaga:

Persona Pronombre debant Pronombre dezaga
1ª Sing. i bin/bi bin i
2ª Sing. du bisd bisd
3ª Sing. eà/sie/es is is à/is s/is s
1ª Plur. mià sàn/hàn sàmmà/hàm(m)à
2ª Plur. ià seids seids
3ª Plur. de sàn/hàn/hànd sàns/hàns

Existen variants en bellas formas d'a conchugación d'o verbo "sei":

  • A primera persona de singular puet nasalizar-se cuan desapareixe a "-n". Asinas tendríanos i bĩ (denotau en bellas grafías foneticas asinas).
  • Amás d'as formas chenerals ta a primera y tercera persona de plural "mià/de sàn" existe a forma rural "mià/de hàn". Cal parar cuenta que a forma d'a primera persona de plural con o pronombre dezaga coincide si se fa servir a grafía alemana con a primer persona de plural d'o verbo "håm". En realidat se pronuncian diferent, ya que en o caso d'o verbo "sei" a primera "a" ye clara (ʌ), mientres que en o caso d'o verbo "håm" ye una "a" luenga y una mica mas fosca (a:). A primera gosa denotar-se en bellas grafías foneticas con un tochet "à" (Se veiga ta mas información l'articlo sobre a grafía d'o bavaro). Asinas tenemos por eixemplo:
Grafía alemana Grafía fonetica Fonetica (AFI) Alemán Aragonés
Ham(m)a ohne Hamma do? Nä! hamma zwoa Hamma! Hàm(m)à ohne Hammà då? Nä! hammà zwoã Hammà! /hʌm(m)ʌ o:nə hammʌ dɔ? nɛ! hammʌ t͡sɔã hammʌ/ Sind wir ohne Hammer da? Nein! wir haben zwei Hammer! Somos sin martiello? No! en tenemos dos!

Preterito perfecto d'indicativo editar

O preterito perfecto se forma emplegando o suyo participio perfecto:

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i bin/bi gwesn
2ª Sing. du bisd gwesn
3ª Sing. eà/sie/es is gwesn
1ª Plur. mià sàn/hàn gwesn
2ª Plur. ià seids gwesn
3ª Plur. de sàn/hàn/hànd gwesn

Preterito imperfecto d'indicativo editar

O verbo sei tiene forma d'imperfecto, encara que por un regular se fa servir o perfecto ta charrar en pasau. Existe a variant en que se pierde a -r.

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i wa(r)
2ª Sing. du wa(r)sd
3ª Sing. eà/sie/es wa(r)
1ª Plur. mià wa(r)n
2ª Plur. ià wa(r)ds
3ª Plur. de wa(r)dn

Preterito imperfecto de conchuntivo editar

Igual que en o preterito imperfecto d'indicativo bi ha una variant d'o preterito imperfecto de conchuntivo en que se pierde a -r.

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i wàà(r)
2ª Sing. du wàà(r)sd
3ª Sing. eà/sie/es wàà(r)
1ª Plur. mià wàà(r)n
2ª Plur. ià wàà(r)ds
3ª Plur. de wàà(r)dn

Imperativo editar

O imperativo d'o verbo sei en bavaro ye:

Persona Imperativo
2ª Sing. sei
2ª Plur. seids

Verbo weàn editar

O verbo weàn ye equivalent a l'alemán werden y se fa servir igual que iste en a formación d'o futuro y d'a pasiva, encara que con bellas particularidaz. O suyo participio ye woàn, tanto si actúa como verbo auxiliar como si lo fa como un verbo normal (en alemán iste participio tien respectivament as formas worden y geworden).

Present d'indicativo editar

O present d'indicativo d'o verbo se weàn tien a siguient conchugación.

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i weà
2ª Sing. du weàsd
3ª Sing. eà/sie/es weàd
1ª Plur. mià weàn
2ª Plur. ià weàds
3ª Plur. de weàn

Sirve asinas ta construyir o futuro d'indicativo chunto a o verbo en infinitivo y a pasiva en present chunto a o verbo en participio.

Preterito imperfecto de conchuntivo editar

O preterito imperfecto de conchuntivo d'o verbo weàn tien una doble forma en o caso d'actuar como verbo no auxiliar:

Bavaro Alemán Aragonés
I weàràd granng
I wuàràd granng
Ich würde krank Me metería malauto

A segunda forma (wuàràd) se fa servir nomás cuan o verbo no ye auxiliar como en l'anterior eixemplo. A primera forma (weàràd) se puet fer servir en os dos casos: cuan o verbo ye auxiliar y cuan no'n ye. Asinas tenemos que:

  • O preterito imperfecto de conchuntivo en pasiva de cualsiquier verbo (fueras d'o propio weàn') se ferá servir con a forma weàrad, ya que aquí o verbo ye auxiliar. Nunca no se ferá servir en iste caso a forma con "u". Por eixemplo:
    • Dees Haus weàràd baud = A casa sería construyida.
  • O preterito imperfecto de conchuntivo d'o propio verbo weàn ferán servir a forma weàrad u alternativament a forma wuàrad. Por eixemplo:
    • Weàràdsd du à Kaminkehrà? = Serías desfollinador?.
    • Wannsd zun Dogdà gàngsd, wuàràdsd glei wiedà gsung = Si fueses ta o medico te meterías bueno.
  • O preterito imperfecto de conchuntivo en pasiva d'o propio verbo weàn se fa emplegando o verbo auxiliar doa:
    • Dees Haus dààd scho baud weàn.

O bavaro construye o preterito imperfecto de conchuntivo de cualsiquier verbo (fueras d'o propio weàn) con o verbo doa y no con o weàn como fería l'alemán.

Verbo doa editar

O verbo doa ye o cuatreno verbo auxiliar d'o bavaro. Ye equivalent a l'alemán tun, encara que en iste idioma no fa función de verbo auxiliar. En bavaro s'emplega en a construcción d'o preterito imperfecto de conchuntivo.

Present d'indicativo editar

A conchugación d'o verbo doa en present d'indicativo ye:

Persona Pronombre debant Pronombre dezaga
1ª Sing. i duà duàr i
2ª Sing. du duàsd duàsd
3ª Sing. eà/sie/es duàd duàd à/duàd s/duàd s
1ª Plur. mià deàn/dàn deàmà/dàmmà
2ª Plur. ià deàds/dàds/duàds deàds/dàds
3ª Plur. de deàn/dàn/duàn/doàn deàn s/dàn s/duàn s/doàn s

Cal destacar que a forma con pronombre dezaga deàmmà tien doble significau, ya que mià ye tanto o pronombre personal de primera persona de plural nusatros como o pronomnre me:

  • Wås deàmmà jetz? = Qué me fan agora? u Qué femos agora?

Preterito imperfecto de conchuntivo editar

O preterito imperfecto de conchuntivo d'o verbo doa se conchuga como:

Persona Pronombre debant Pronombre dezaga
1ª Sing. i dààd dààd i
2ª Sing. du dààdsd dààdsd
3ª Sing. eà/sie/es dààd dààd à/dààd s/dààd s
1ª Plur. mià dààdn/dààn dààdma
2ª Plur. ià dààds dààds
3ª Plur. de dààdn/dààn dààdn s/dààn s

En bavaro se fa servir o preterito imperfecto de conchuntivo d'o verbo doa en a formación d'o preterito imperfecto de conchuntivo de cualsiquier atro verbo:

  • I dààd schreim = Yo escribiría.
  • Mei Auddo dààd scho grichdd weàn.
  • Dààdsd mà du häiffà? = M'aduyarías.

Imperativo editar

O imperativo d'o verbo doa en bavaro ye:

Persona Imperativo
2ª Sing. duà
2ª Plur. deàds

Se fa servir o imperativo d'o verbo doa ta construyir imperativos d'atros verbos. A forma con doa ye menos autoritaria que si s'emplega dreitament o imperativo d'o propio verbo:

Imperativo con doa Imperativo normal Aragonés
Duà schee essn! Iiß Mincha!
Deàds eià Hausaufgåb machà! Machds eià Hausaufgåb! Fez a vuestra faina!

Mas usos de doa editar

O verbo doa puet emplegar-se ta enfatizar una frase sin cambear o suyo significau. En iste caso o verbo prencipal se coloca en infinitivo a o final d'a frase:

Bavaro Alemán Aragonés
Mià awàdn
Mià deàn awàdn
Wir arbeiten Treballamos
Schbuids ees heid no Fuaßbåi?
Deàds ees heid no Fuaßbåi schbuin?
Spielt ihr heute noch Fußball? Chugarez hue a fútbol?

Tamién se puet fer servir, como ye de dar, como un verbo normal con o suyo significau de "fer":

Bavaro Alemán Aragonés
Wås duàsd denn du? Was tust denn du? Alavez, que fas?
Dees dààd i need Das täte ich nicht Ixo yo no lo fería
Håsd du nix zun doa? Hast du nichts zu tun? No tiens cosa que fer?

Bibliografía editar


Los verbos auxiliars en aragonés y atras luengas
Los verbos auxiliars en galaicoportugués | los verbos auxiliars en astur-leyonés | los verbos auxiliars en castellano | los verbos auxiliars en aragonés | los verbos auxiliars en catalán | los verbos auxiliars en occitán | los verbos auxiliars en francés | los verbos auxiliars en italiano | los verbos auxiliars en rumano | los verbos auxiliars en anglés | los verbos auxiliars en alemán | los verbos auxiliars en bavaro


Gramatica d'o bavaro
Fonetica Epentesi · Diftongo oa
Morfolochía Adchectivos (Numerals) · Adverbios · Articlo definiu · Articlo indefiniu · Caso gramatical (Acusativo · Chenitivo · Dativo · Vocativo) · Conchuncions · Chenero gramatical · Numero gramatical · Prefixos y sufixos · Preposicions · Pronombres (Demostrativos · Indefinitos · Interrogativos · Personals · Posesivos · Reflexivos · Relativos) · Substantivos (Aumentativo · Diminutivo) · Verbos (Verbos auxiliars · Verbos deponents · Verbos modals)
Lexicolochía Lexico (Bohemismos · Chinés en bavaro · Días d'a semana · Galicismos · Italianismos · Latinismos · Meses de l'anyo · Nombres propios · Parolas indias en bavaro · Yiddischmos y hebraismos)
Ortografía Grafía · Cliticos