Taixudo

(Reendrezau dende Taxugo)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Taixudo, taixón (d'o latín <*TAXONE u <*TAXO[1], y istas d'o chermanico <*Dachs[1]) u melón (d'o latín <*MELONE, derivau de <MELES) son as denominacions populars mayoritarias con as cuals se conoix, en aragonés, a cualques especies de mamiferos carnivoros d'a familia d'os mustelidos con una mida mediana u gran, coda curta, y caracterizaus por tener una vida acusadament nocturna, dieta omnivora y una gran capacidat excavadera.

Un taixudo de a especie Meles meles.

En Aragón son representaus por una sola especie, Meles meles, o taixudo común u europeu, que tamién ye a especie de mustelido mas gran d'a Peninsula Iberica.

Por contacto cheografico con l'aria de distribución, anque a denominación aragonesa se fa servir principalment ta describir a la dita especie, o termin puede fer referencia (y en atras luengas romances ye regular que en faiga) a cualsiquier atro mustelido en as subfamilias Melinae, Mellivorinae y Taxidiinae, as cuals concaben especies de caracteristicas y costumbres semellants que habitan en Africa, Asia y Nordamerica.

Descripción editar

 
O patrón de colors en a cara ye una caracteristica muit visible de bellas especies de taixudos, como Meles meles.

Os taixudos son animals de cuerpo robusto y patas curtas y firmes, que a sobén rematan en zarpas con unglas no retractils y muit fuertes, que fan servir ta esgarrapar en a tierra u excavar. As patas son muit musculosas, mas que mas as debanteras, que fan marchar ta trobar-se l'alimento, rechirando piedras, esgarrapando en a tierra u a crosta d'os árbols, y esforiquiando en os cados de belatros vertebraus menors.

O pelache ye unatra de as suyas caracteristicas mas reconoixibles: tienen o lumo u a mayor parte d'o cuerpo cubierto de pel griso, y cualques especies, como a propia Meles meles, tienen un patrón de colors peculiar en a cara, con o rostro blanco con dos faixas negras lonchitudinals a la cabeza, que naixen en o mueso y se prolargan dica la foyeta, incluindo a os uellos y as orellas. Belatras especies o tienen diferent, pero tamién fan diferencia con a coloración d'a resta d'o cuerpo.

A mayoría d'eixemplars adultos pesan d'entre 10 y 15 kilos, con una lonchitut corporal que baila d'entre 60 y 80 centimetros. Os eixemplars salvaches son conoixius por estar furos cuan se sienten encorralaus, y pueden fer gala d'una achilidat superior a la esperable ta ferir a zarpadas y con os dients.

Son animals de costumbres crepusculars y nocturnos, con una taxia (orientación) fundamentalment olfactiva. O mueso de bellas especies ye mas largo que en atras, y a sobén muestran cualques cosa de mobilidat en a nariz.

Imáchens editar

Zoonimia editar

A forma mas extensa cheograficament, en o dominio lingüistico de l'aragonés, ye «taixudo»[2], y a suya variant «teixudo»[1][2], mas minoritaria. As dos tienen variants de pronunciación, como /ta'tʃudo/~/te'tʃudo/[2] ("tachudo" y "techudo"), /ta'tʃugo/ ("tachugo" en Pandicosa y en Torla), /ta'tʃubo/ ("tachubo", en Aragüés de lo Puerto y en Chasa) y dica «taixut» (/tai'ʃu/, literalment pronunciau como "taixú"), que s'ha documentau nomás que en Vio[2] (val de Vio, Sobrarbe).

Istas parolas tienen un uso antigo documentau, y no pareix que hesen estau circumscritas historicament a l'Alto Aragón: s'ha trobau escrito taixugo (grafiau "taxugo" y con sufixo -ugo como o portugués teixugo) en textos comercials d'o sieglo XV en Daroca y en Exea d'Albarracín, bien ta o sud d'Aragón. As formas castellanizadas «tahudo» y «tehudo» (que en castellano s'escribe "tajudo" y "tejudo") son muit comuns en o castellano d'Aragón, por toda a cheografía, y son un eixemplo claro d'aragonesismos por o substrato aragonés que tiene o dialecto rechional d'o castellano.

As formas como «taixón» tamién han estau documentadas en tot o dominio lingüistico, dende a Ribagorza dica l'extrimo nord-occidental de a Chacetania, pero se fan servir menos que as d'o grupo de «taixudo». S'ha documentau «taixón» en Chistén, Vio, a Espunya y Fiscal (Sobrarbe) y en Echo, Aragüés y en Ansó, en as vals d'Echo y d'Ansó (Chacetania) y en Samianigo[2] (Alto Galligo). A suya variant «teixón» tiene una distribución cuasi exclusiva d'os parlars ribagorzans; con as solas excepcions de Chistén, Sant Chuan de Plan y Vio, que son en a vecina comarca de Sobrarbe, s'ha documentau en Benás, en Graus, en Torres, Fonz, Campo, Veri, Estadilla, Chía, la Puebla de Castro, Sant Feliu de Veri, Castillón de Sos y la Puebla de Fantova[2]. A forma equivalent, pero con fonetica catalana, «teixó», ye común en o catalán ribagorzano de localidaz como las Pauls, Tamarite, Alcampell, Sant Istevan de Litera u Bonansa[2].

Tanto as formas d'o grupo de «taixudo» como as que en son de «taixón» dimanan d'o latín <*TAXO u, posiblement, <*TAXONE[1], que yera un prestamo en a luenga d'os dominadors romanos que heban amprau d'o chermanico <*Dachs[1]. Manimenos, a parola propia d'o latín ta nombrar a istos animals, <MELES, tamién ha deixau derivaus en l'Alto Aragón, anque tot pareix indicar que son mas limitaus a la zona nord-occidental; exlusivos d'as comarcas d'a Chacetania, Cinco Villas, a Plana de Uesca y l'Alto Galligo.

S'ha documentau «melón» (lat. <*MELONE <MELES) en a comarca d'a Chacetania en Salvatierra d'Esca, Aragüés, Botaya, Ansó, Aísa, Borau, Villanuga, Sigüés, Bailo y dica en a ciudat de Chaca[2], en Biel y Valpalmas en Cinco Villas, en Panzano, Ayerbe, Villalangua, Morillo de Galligo, Lobarre, Arguis, Labata y Forniellos de Mont-Aragón en a Plana de Uesca, en Yebra y Bara (Sarrablo), Samianigo, Borrés y Xabierregai en l'Alto Galligo. A la practica, en muitas d'istas localidaz tamién se i puede sentir denominacions como «taixón» y/u «taixudo»[2], que sí que son chenerals en tot l'ámbito aragonesofono, por o que se puede dicir que en l'Alto Aragón occidental coexisten os derivaus de <*TAXONE con es de <*MELONE.

Ista forma ye corradical (comparte a radiz etimolochica) con belatras voces que existen en o grupo evolutivo iberorromanico occidental, como «melandru» (o mesmo animal) en astur-leyonés, y «meloncillo», en castellano, que amaga a mesma radiz en o nombre d'unatro carnivoro (Herpestes ichneumon).

Referencias editar

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 (es) MOTT, Brian L.. Diccionario etimológico chistabino-castellano castellano-chistabino. Institución «Fernando el Católico». Zaragoza, 2000. ISBN 84-7820-553-5
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 (an) VIDALLER TRICAS, Rafel, Libro de As Matas y Os Animals; Dizionario aragonés d'espezies animals y bechetals; Ed. Val d'Onsera. Zaragoza 2004. ISBN 978-84-8986-235-7

Se veiga tamién editar

Vinclos externos editar