Prencipau d'Asturias

	Prencipau d'Asturias; Principáu d'Asturies; Principado de Asturias
	Comunidat autonoma d'Espanya
Bandera	Escudo
	Himno: Asturias, patria querida
Entidat; • Estau	Comunidat autonoma; Espanya
Capital	Oviedo
Idioma oficial ; • Atros idiomas	Castellano ; Asturiano y gallego
Superficie; • Total	Pos. 10 de 19; 10 603.57 km²
Población; • Total (2021); • Densidat	Pos. 13 de 19; 1 011 792 hab. ; 102,24 hab/km²
‎Chentilicio	Asturiano/a
ISO 3166-2	ES-AS
President	Adrián Barbón Rodríguez
Estatuto d'autonomía	11 de chinero de 1982
Fiesta nacional	8 de setiembre
	;
	Pachina web oficial

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O Prencipau d'Asturias (en asturiano Principáu d'Asturies; en castellano Principado de Asturias; en eonaviego Principao d'Asturias) ye una comunidat autonoma espanyola uniprovincial. Tien a forma d'un prencipau a on o Prencipe d'Asturias ye o hereu d'a Chefatura d'o Estato en o Reino d'Espanya.

O suyo territorio ye de bels diez mil kilometros cuadratos, y bi ha una población, en retacule, que blinca licherament d'o millón de habitants. L'idioma oficial y d'emplego mayoritario ye o castellano, pero alto u baixo a tercera parti d'os suyos ciudadans charran tamién asturiano u eonaviego, bien por estar bilingües, bien por tener-la como primera luenga.

A suya capital ye a ciudat d'Oviedo, y Xixón ye a población mas habitata.

Etimolochía

D'o antigo nombre latino d'o río Esla, Astura, deriva o toponimo "Asturias".

A parola "Asturias" prene o nombre d'os suyos antigos habitants, os asturs, primitivos habitants a márguins d'o río Esla (en latín Astura) dica a dominación romana. O nombre d'asturs no només a os d'a Meseta Central sino tamién a os d'o norte.

O antigo nombre latino d'o río Esla, Astura, que antis d'a invasión romana se clamaba Estura u Estula, provién de una radiz celta stour que significa "río". Iste toponimo apareix en Bretanya, do Plinio charra d'o río Stur; hue bi ha tres ríos en anglés cuyo nombre procede d'a radiz Stur, ye dicir Stour, que son en Kent, Suffolk e Dorset. En a desembocadura d'o Río Elba ye atro río cuyo nombre alemán deriva tamién d'a mesma radiz celta, o Stör. Tamién en o Piemont habitaba a tribu celta d'os esturs e o río italiano Stura di Demonte, procedent d'a mesma radiz celtica. Á la fin, ista radiz sour encara perdura hue en as parolas gaelica e bretona ster e stour, que significan "río".

Historia

D'os primers habitants entro a o naiximiento d'o Reino d'Asturias

Operacions romanas durando a guerra contra os asturs e cantabros.

Convento d'os asturs.

Puent romano de Cangues d'Onís (en espanyol Cangas de Onís; en eonaviego Cangas d'Onís; y en asturiano; Cangues).

Os primers habitants estioron d'a especie neandertal. Podemos trobar os suyos restos en espelungas d'as cuals a mes famosa ye a espelunga d'El Sidrón. Os primers hombres d'a especie homo sapiens sapiens habitaban en espelungas en as plachas e viveban de caragols de mar. Ta rancar moluscos d'as rocas en feban servir de pedrenyas manyosament entretallatas, de traza que a iste modo d'entretallar-ne de piedras se lo ha denominato arte Asturiense. D'istos hombres muitas e polidas pinturs d'animals se son trobatas en as espelungas, d'entre as cuals a mes famosa ye a Espelunga d'o Tito Bustillo, sita en Ribadesella.

Plegato o Neolitico en Asturias, os habitants d'as rechions prencipión a habitar os interiors d'Asturias. Tamién agora podemos admirar per toz os latos tumulos disgraciatament espullatos. Istos pueblos que vivión circa 0 3000 e 2000 aC no mos son guaire conoixitos excepto per "mesas de piedra" que clamamos dólmens e tumulos. Ista traza d'enterreco se puet veyer per tota Europa.

En a Edat d'os Metals, se diceba que os pueblos que en primeras se clamaban asturs yeran venitos de Troya. Manimenos, l'orichen de o nombre d'os asturs pareix estar o nombre latino d'o río Esla, que yera Astura. Pus en aquel tiempo as mugas d'os asturs s'estendillaban dende a Mar Cantabrica entro a o río Duero. O present Prencipau d'Asturias yera dita per os romanos Asturia Transmontana ta diferenciar-la de l'Asturia Cismontana, que hue bi incluye as provincias de Leyón e Zamora. En aquel tiempo, os asturs viviban en ciudaz clamatas castros.

Os asturs alzón a libertat dica la fin d'o sieglo I aC. Pus en iste sieglo Asturias estió chusmesa per os romanos. O casus belli estió que os asturs luitaban cuentra os pueblos vecins ya pacificatos e acotolaban os suyos campos, pero en verdat yera que os romanos deseyaban vehementment, sobre tot l'oro. Conoixito ye que o mesmo emperador Augusto fizo a guerra cuentra os asturs e os cantabros. A la fin estión vencitos os asturs en o Mons Medullius, que beluns identifican con l'actual Las Médulas, a on a mayoría prefirión suicidar-sen que chusmeter-sen ta la esclavitut.

En Asturias no se difundioron guaire as institucions y costumbres romanos, sindembargo podemos admirar d'aquel tiempo no pocos vestichios: vías, termas, villas, inscripcions, etcetera. Cuan l'Imperio Romano cayó baixo os barbaros, os visigodos y sueus dentrón en Asturias. D'os presents estudios sobre os barbaros en a rechión, pareix que a suya auctoridat estió poca u minima, pus yera una rechión pobra y minimament desembolicata ta la población.

En 722, os moros, qui heban levata a guerra ta la mayor parti d'Espanya, prebón conquistar Asturias. Manimenos estión vencitos en a Batalla de Covadonga, d'a cual naixió o novismo Reino d'Asturias.

Reino d'Asturias

Maxima extensión d'o Reino d'Asturias.

Don Pelayo, vencedor en Covadonga e primer rei asturiano.

Alifonso III o Magno.

Aprés a derrota d'os visigodos frent a os moros qui heban esnavesato o Estreito de Chibraltar, muitos d'os vencitos fuyón ta la Cordelera Cantabrica, a on se mezclón con os pueblos asturs e bi'n parón de chicoz exercitos que a sobén acosaban a os moros. Per ista razón, o moros decidión ninviar o suyo exercito enta l'Asturia Transmontana e allora, ta la fin, estión vencitos per l'exercito de Don Pelayo, capitoste d'os godos, en Covadonga (en espanyol y eonaviego Covadonga; en asturiano Cuadonga). Talment dita batalla estase simplament una escaramuza, pero animó a os visigodos e asturs ta enfortir o nuevo reino. Dende allora se fundó un chicot reino cristiano que decidión esfender-se cuentra os moros en a Cordelera Cantabrica.

O primer rei d'os asturianos estió Pelayo (718-737). A iste li succedió o fillo d'él, Favila, qui dimpués estió amortato per un onso. Aprés a muerte de Favila, Alfonso I (739–757), duque de Cantabria, plegón en o reyalme. Iste rei estió belicoso e durando o suyo reinato escomencipión a propagar as buegas d'o reino. Per tan grans combates grans zonas deserticas se creyón entre o Reino d'Asturias e os Moros, as cuals se conoixen con o nombre de tierras de dengún.

A iste Fruela I, o fillo d'él, li succedió. Iste tamién estió belicoso e fizo continos ataques contra os moros, aloras dirichitos per Abderramán I. Se sape que fundó a ciudat d'Oviedo -sindembargo agora pareix, seguntes nuevos descubrimientos, que n'ha d'oríchens romanos.

Yera costumbre entre os reis que tamién luitasen entre parients ta aconseguir o poder. Pareix que o mesmo Fruela heba matato a su chermano Vimarano con as suyas proprias mans debito a l'acusación de deseyar o reyalme. Dimpués de Fruela, amortato igualment per nobles, reis clamatos febles, pus cuasi denguna guerra fizon, reinón. Istos estión Aurelio (768 – 764), Silo (774–783), Mauregato (783 – 789) e Bermudo o Diacono (789–791).

Bermudo o Diacono succedió a Alfonso II, o mes valient de toz os reis asturianos, qui fizo muitas batallas cuentra os moros, mesmo sitió Lisbona. Durando o reinato d'él, se trobó un sepulcre de Santiago de Compostela d'o cual se deciba que conteneba as reliquias de l'apóstol Sant Chaime. Alfonso mandó que se construyese un templo sobre o fondón e iste puesto ye estato frecuentato per pelegrins de tota Europa ta veyer as reliquias dica o present.

A iste li succedió Ramiro I d'Asturias (842–852), qui recheba Galicia. Sindembargo cuan se yera acomodando en Castiella, un noble de nombre Nepocián tramenó una rebelión cuentra Ramiro ta aconsiguir o reyalme. Conoixito isto, Ramiro se'n enfiló entro a Oviedo e, aprés de cegar-lo, lo recluyó tota a suya vida en un monesterio. En aquel tiempo, os normandos arrecorreban dende as costas d'o Reino dimpués de crudels combates e saqueyos.

A Ramiro li succedió Ordonyo I (850–866) qui estendilló as mugas d'o reino e atra vegata repobló con habitants Leyón e Astorga. Luitó cuentra os moros que n'eban de por de que o reyalme s'amplase e tamién luitó cuentra os normandos.

A iste li succedió Alifonso III O Magno (866–910) qui a-saber-lo ampló as mugas d'o reyalme fundando-ne de ciudaz per tota Leyón e Castiella, e tamién a l'atro costato de o Río Duero. Asinas atra vegata repobló Braga, Porto e Coimbra e fundó de cosa Zamora, Toro e Simancas ta esfender as mugas d'os ataques d'os moros. S'acomodó con Chimena, mesacha d'estirpe reyal, filla d'o rei de Navarra, con a cual tuvo sies fillos. Cuan Alifonso espritó, dividió o reyalme entre tres d'os fillos d'él. En aquel tiempo, a capital estió trasladata d'Oviedo ta Leyón.

Os reis asturianos fizon muitas obras, no només relichiosas, sino tamién publicas. Ista epoca estió muito famosa ta las artes asturianas, cuan s'edificón muitos monumentos prerromanicos, agora consideratos patrimonio mundial d'a humanidat. Tamién estión artistas asturianos qui en fizon de choyas, d'as cuals a prencipal ye a Cruz d'os Ánchels, que encara adorna a bandera d'Asturias.

Edat Meya

Aprés trasladar-se a capital ta Leyón, bels nobles en maquinón de rebulicias ta que Asturias se deseparase d'o Reino de Leyón. A mes famosa rebulicia estió a que fizo o conde Gonzalo cuentra Alifonso VII e donya Urraca, a cual administraba Asturias en nombre d'o Rei.

En 1338, Chuan I e Chuan de Gant firmón a paz meyant a concertación d'una voda entre os fillos d'éls, Enrique e Catarina. Dende allora os hereus d'o Reyalme son ditos Prencipes d'Asturias.

En a Edat Meya, as principals institucions d'Asturias naixión, asinas as pueblas, as villas e os concellos. A sociedat se dividiba en tres estamientos: nobles, clero e pueblo plan. Os asturianos viveban d'o Secale, o Triticum dicoccum, as castanyas, as uellas, as crapas, os tocins et cetera.

Edaz Moderna e Contemporania

Gaspar Melchor de Jovellanos, ilustrato asturianus.

Adrián Barbón d'a Federación Socialista Asturiana.

En o sieglo XVIII un gran alivio d'a fambre estió a introducción de triticum indico e de tuberclos dende America, que s'esdevenión en uns d'os principals cautivos ta os asturianos conchuntament con as chodigas. A o cabo d'iste sieglo plegó en ista rechión a Ilustración. Entre os mes egrechios ilustratos acucuta Gaspar Melchor de Jovellanos, qui prebó estimular a economía asturiana.

Un cambeo d'as trazas de treballar plegó en Asturias debito a l'abundancia de fierro e carbón, o que estió tan important en a Historia e tanto cambeó a sociedat que fizo apareixer tamién una nueva clase social, os proletarios. Ista clase dimpués n'hubo de tanta influencia a traviés d'os sindicatos que mesmo agún ista influencia se percibe.

En 1808 Asturias estió a primera rechión de tota Espanya que declaró a guerra cuentra os franceses. Muitos e famosos roldes de combatients estión ninviatos ta la linia de batalla do con gran valentor luitón cuentra os exercitos invasors dica que estión auchatos d'Espanya. En iste sieglo os asturianos en sufrión de pugnas entre os liberals e os seguidors d'o partiu reyalista. De toz os dirichents liberals o mes preclaro estió, qui, encara que murió a favor d'a libertat, obligó a o rei a churar a Constitución.

Durando tot o sieglo a industria en meyo d'a rechión creixeba, sobre tot as menas de fierro y carbón y as fabricas d'armas.

En o sieglo XX os desalcuerdos entre meners e operarios de fabrica per un costato e patronos per atro yera tantos que as revueltas e rebulicios yeran cutianas.

En octubre de 1934 meners d'as vals d'o Nalón e d'o Caudal e treballadors de fabricas d'as grans ciudaz se sublevón armatos cuentra o poder central. Aprés estar vencitos per l'exercito, os proletarios asturianos dolorosismos castigos patión en os suyos cuerpos.

Durando a Guerra Civil Espanyola a rechión remanión fidels ta o gubierno central treito d'Oviedo e zonas occidentals. Cuan os exercitos clamatos nacionals trencón os frents de guerra, a-saber-los soldatos encara fidels ta la Republic fuyón ta os monts ta alzar a vida do los suyos capitostes resistión a las tropas de Franco entro a 1952, cuan os zaguers luitadors amagatos y esparrigatos estión amortatos.

Sindembargo os sobatidors d'os obrers mái aturón en a rechión. En 1963 acayeció a mayor revuelta en as vals centrals, cuyo desembolique se divulgó per tot o mundo.

Muerto Francisco Franco, Asturias se constituyó como communidat autonoma aíntro a estructura territorial descentralizata establita per a Constitución de 1978. Rafael Luis Fernández Álvarez, qui antis exerceba como President d'o Consello Rechional dende 1978, se convirtió en o primer President d'o Prencipau d'Asturias aprés l'adopción de l'autonomía. O Gubierno Rechional Asturiana en poseye d'amplas competencias en campos principals como a sanidat, educación e protección d'a naturaleza. En mayo de 2011, o President d'o Gubierno d'Asturias yera Francisco Álvarez Cascos de Foro Asturias (en asturiano Foru Asturies), a qui succedió Javier Fernández Fernández d'a Federación Socialista Asturiana dica 2019. Dende entonces o president ye Adrián Barbón.