A Luenga

A Luenga (Laluenga en castellano) ye un municipio aragonés d'a provincia de Uesca, situato en a comarca d'o Semontano de Balbastro.

A Luenga
Municipio d'Aragón
Barranco d'a Clamor.
Entidat  • País  • Provincia  • Comarca	Municipio  Aragón  Uesca Semontano de Balbastro
Partiu chudicial	Monzón
Superficie	36,5 km²
Población  • Total  • Densidat	202 hab. (2013) 5,53 hab/km²
Altaria  • Meyana	420 m.
Distancia  • 41 km	enta Uesca
Alcalde	María Cristina Juárez Gracia
Codigo postal	22125
Parroquial  • Diocesi  • Arcipestrau  • Parroquia	Uesca Sesa-Berbegal Santa María Malena
Coordenadas	42° 0’20’’N 0° 2’46’’U
A Luenga A Luenga en Aragón
Web oficial

A suya población ye de 202 habitants en una superficie de 36,5 km² y una densidat de población de 5,53 hab/km².

Cheografía

Cheografía fisica

Localización

A localidat d'A Luenga se troba situata a 420 metros d'altaria sobre o ran d'a mar, a una distancia de 41 km d'a ciudat de Uesca, a capital d'a suya provincia.

Prencipiando en Uesca, o camín mas curto que plega enta o lugar ye agafar a carretera N-240 dica o esbarre de Sant Román y dimpués continar por a carretera comarcal A-1225. Este trachecto ye de 42 km.

Vechetación

Entre a matullera u matorrals que fan o paisache d'A Luenga, se i troban coscollos, allagas, romero, tremonciello, chinestras, barzas, chinebros, cepas... Os arbres que plenan o lugar son chopos, carrascas, oliveras, almendreras, codonyeras y manzaneras. Cal charrar de bels árbols granizos, como a gran carrasca clamada A rolleta d'Antonio Plana. Os acipretz d'o fosal u d'os Abozales amuestran una grandaria esclatera. O mas altero lo i cudiaba Miguel de Bailo, en primerizas d'o sieglo zaguero.

Hidrolochía

Actualment o subministro d'augua d'emplego domestico y agro-ramadero se fa dende a zequia Terreu (canal d'a Cinca). Os labradors d'o lugar son ficaus en a Comunidat de Regants de Sant Chuan, con seu en A Luenga, y bi'n ha antimas atros lugars como Peraltiella, A Perdiguera y Berbegal. Antis con antis l'augua de boca se i trayeba d'os pozos y os arrios y lo ganau bebeba d'as basas. Ya en o diccionario de Madoz (1845-1850) en a suya descripción d'os lugars d'a provincia de Uesca, trobamos t'A Luenga, entre atros datos:

Bi ha tamien bels pozos ta consumo d'a chent... y un ye d'augua tan buena y en sale tan a embute y tien que baixar-ie a trobar-ne por buena cosa de trancos dica o mas fundo; se'n troban atros dos mas que se fan servir de lavadero y fregadero, y bellas balsetas ta lo mulamen y las uellas.

Os pozos d'os cuals charra Madoz en a pachina zaguera son os que hue s'han clamau por a suya morfolochia, pozos-fuent. L'historiador Antonio Naval deciba d'istas construccions que son pozos a los que se arriba baixando por os escalons a ormino muitos y Partius en prous piazos, cubillaus baixo construción de piedra picata. Parlamos d'una traza de estracción d'augua unica, ya que fueras d'o Semontano de Balbastro, pareixe que nomás s'ha emplegau en bellas rechions de Palestina, seguntes esfenden bels historiadors. En a redolada s'han trobau muitos eixemplos d'ista mena de construcción, pero nomás en A Luenga en i hai tres.

• O Pozo Nuevo se troba en a parti esportiva conoixita como Os Pins. Ista graniza estructura adubiba d'augua ta emplego d'as casas d'o lugar dica que se fizo o rete d'augua corrient dimpues de devantar la cequia Terreu. I ye a 300 metros d'o lugar y ye esviellau.
• O Pozo alto ye o solo pozo-fuent que se troba adentro d'o nuclio urbán. Tapiau baixo a carrera d'o Pozo, que porta o suyo nombre. Ye d'augua molla, que no ye guaire buena ta lavar ni cocinar, porque d'o xabón no brinca esbruma ni fa bullir a cocción d'as verzas. Anque ye potable, a suya sabor ye prou mala. Se feba servir t'abrebar o mulamen, si en quereban, anque se gosaba de emplegar sobretot ta chelar lo vin y l'augua t'al estiu. Luego será esviellau tamién.
• O Pozo Salau lo trobamos en o camin que baixa t'A Perdiguera, a 150 metros d'o lugar alto u baixo. Ye tamien un pocet d'augua molla. Se gosaba d'emplegar t'aclarar as ropas, porque yera augua muita clarura u ta refredar a birolla y los patios. Iste encara no ye esviellau.

I hai atra fuent en o adentradero d'o lugar que fue devantada en 1931 ta arrimar l'augua t'o Pozo Nuevo. Fa bellas 20 anyadas s'esvielló metendo piedras de mallacán, prou zancera en os marguinazos d'a redolada. No'n conoixemos atras difuera d'o lugar, anque cal destacar as dos balsetas chunto a lo lugar. A balsa Nueva, metida en o camin de Sant Chuan d'a Calveta y la Balsa Viella en o camin de A Perdiguera.

Toponimia

Seguntes l'orichen d'o nombre, "A Luenga" de seguras significa en castellan "la larga", por a traza que tien la gollada aeria d'a localidat o por l'arrimada calzada romana. Tamien caldría discurrir que LANDA, ye "prau", ye decir, "puesto u mont yermo". Almerge puet venir de l'arabe Al March (prau), anque o nombre podría venir de l'arabe AL BORCH (trasliterando letra arabe chim como ch en aragonés), que se traduz como "la torre".

O chentilicio u embotada de A Luenga ye laluengano, anque a las primeras chents se les conoixe por esferens motes como el de mangudos, talmén por a gran langaria d'as mangas en sieglos pasaus, o lo de longanizeros, (no'n sabemos porqué). Rafael Andolz en adhibe atros como los de torruellos, cuculos y nonada.

O Plano,As Calvetas, Monteruego, As Torres, O Saso, Os Corneses, As Chesas, As Clamors, Os Pinos, A Sarda, A Sardeta, O Torrullón, Os Abozales. Como en iste zaguer mont ye o fosal, cuan un misache l'espichaba se deciba por astí "iste luego irá ta ros Abozales". En A Luenga tamien ye a barranquera d'a Clamor, se dice A Clamor de l'augua a una parti d'ista barranquera.

Casas d'o lugar

• Carrera d'o Pozo: A Chifora, O Molinero, Colay, O Pintor, Ramonillo (Agustín d'Aísa), Inés, Juan Antonio, Bailo, Ivo, Charlés, Antonier d'Emilieta, A Ferrería, Juaner, Emilio, Jabonero, Laborda, Labad, Pajarico, Tomasico, Plana, Elías, Pepico, Alquezra, José Mur, Escudero, Matalobos, Quelín, Estanquera, Mata, Pío, Mora, Colás, Juaquin d'Arazo, Barrós, Arazo, Bareche, Lobera, Praxedes, Pito u Manoleta, Pedrer y en o callizo Jal y Casa Carlos.
• Carrera Mayor: O Cartero, Marcos, Guichero, Borruel, Bescos, Modesta, Batedor, Cabalero, Villacampa, Matías, Jabonero, Galés, A Rata, Antonier d'Antonio Plana, Costrater, Mora, Monter, Porteta, Patro, Castro, Malo, Lasierra, Casa Lugar (ayuntamiento), Campo, Mariscal, Jacinto y Armillas, Aísa, Colay, Nacletos, Churrete, Jacinter, Carretero, A Trunfa, O Forno Mur, Mur, Opí, L'agudo, Escuelas, L'Herrero.
• Plaza Paraiso: A Fosqueta (baixo Casa Rita), Ciria, Emiliano, Cazcarra, Casa Lugar.
• Carrera Barbastro u O Barrio: L'abadia de mosén, O Forno Puyuelo, O Buchano (agora A Caminera), Puyuelo, Usola (agora Casa Pilarín Pera), Ginés, Sidoro, Pepico (agora Casa Muzás), Manuel o policía, Pepón (agora Casa Ineseta l'esquiladora), Medidor, L'aguder, Lino, A Peruzana, Dominica y miguela, Viturían (hue Casa Cristina), Segundo, Lorenza, Juaquiner, Baltasar, Subías
• Carrera San Juan: Daniel, Cirilo, Pepeta Moliner, Mainate, Javier, Blas, Agueda, Coculo, Murer, A Lechera, L'americana, Felix, Feliciana u Jorge, Vidal, Modrego, Zamoreta, Sabán, Antonio y Lilia, Madalena, El Rulo, Dominches, Cubaleta, Ramicier, Giral, Antonio d'Estebaner, Foncillas, Escalona, Palomo, Fuster, Zamora y O Sindicato.
• Carrera Mallacan: Catalina, Roberto, O Correo, Margaro, trallero, Antonio Plana, Alén, Panadero, Paquer, Damiana, Francher, La Barona, Martín, Chinestra, Ventura.
• Carrera Blanco u o Callizo: Batedor, Costrater, Esteban, A Mamela, Pepón, Silvestre, Francisquer, Antolín y o Zapatero, Paco Belloc, Codana, Urbán, Camilo y Estebaner, Capablo, Cerilo, Jal, Garces.
• Carrera Las Eras: Casa Josan y Sonia.
• Camin de Ponzano: Batedor, Broto.
• Carretera: Donya Julia, Manuel de Guichero, Jose Manuel.

Historia

Os orichens

En a epoca romana por arredol de A Luenga marchaba a calzada imperial Ileda-Osca, que iba dende Leida enta Uesca, y talment esto tienga relación con o nombre d'a localidat, pero hue no s'han trobaus vestichios d'aquel tiempo en o nuclio actual.

O tiempo medieval

A Luenga fue conquiesta a os sarracins por os reis aragoneses, entadebán estió dependient de bels sinyors feudals. Asinas, o 3 de chunio de 1395, fue mercau por Bernardo de Pinos a o rei Chuan I, anque bels historiadors afirman que a venda la fació o suyo chirmán Martín, rei de Sicilia. O 23 de marzo de 1417 Alifonso V o Magnanimo lo vendeba a o suyo conseller Berenguer de Bardaixí, a o que nombró Chusticia d'Aragón. Baixo a suya brempa estió dica o 30 d'octubre de 1494, en que Ferrando o Catolico lo incorporó a o patrimonio reyal aragonés. Anque no por guaire tiempo, ya que en 1552 a vidua de Berenguer de Bardaixí lo vendeba chunto con a Baronía de Pertusa a la ciudat de Zaragoza.

Prous nuclios poblaus existiban en ixos tiempos. L'Almerge teneba casa, castiello y ilesia romanica, y hue encara se i troban enruenas, anque enta o baixosuelo d'astí, i hai arrienda de cacharros y ferrincallos ibers y romanos, ha estau furtau muitas vegatas. O que hue i hai de Montearruego son as enruenas d'a suya ilesia y los de bellas construccions agricolas (cías) y tamien o que estió un lavadero. Seguntes M.Benito iste nuclio estió d'o Rei d'Aragon, qui remató amprando-le-ne ta la Seu de Roda atruco d'o traslau d'a Capeza de Sant Valero a Zaragoza. En as Calvetas se troba l'ermita de Sant Chuan, ya que ista partida habió de estar d'a Orden Militar de Sant Chuan de Cherusalem, tamien conoixida como Hospitalarios. O porte d'ista Orden estió tal que a suya patrona, Santa Maria Magdalena fue asumida por o lugar.

Os tiempos modernos

Existe buena cosa de falordias de A Luenga que charran de bels sucesos pasaus en os tiempos modernos:

• Pedro de Mozaraví y la ermita de Loreto: A ermita de Loreto de hue se tornó a devantar sobre as enruenas d'antiga, que heba estau enguerada por Pedro de Mozaraví en gracia a l'aduya que le dió a Virchen en bel inte. Pedro de Mozaraví yera o Sinyor d'a Torre Aragonesa. Manimenos ta l'anyada 1600, una torre o mas redolau de carrascas teneba iste nombre por estar-ie una torre de presidio. Pareixe estar que en bel inte beluns d'os enemigos se enforicaron a la tardada entre los carrasquizos aguardando a que pasara l'amo en o camin que de contino feba ta tornar a la fachenda, ta amortar-lo de raso. Cuan prexinó la zaguera parada, pretó a correr como una fuina con o suyo caballo y le chiló a la Virchen de Loreto. Anque le tirón muitas descargas, pudo plegar sin de mals en a suya casa d'A Luenga. En agradeiximiento, lustró os puesto de arbres y maticals y devantó a ermita sobre l'anyo 1600, chunto con una Capellanía de 150 escudos de renda, con o mandau de fer cuatro misas semanals, a las que s'adhibió dimpues atra de 50 escudos. Asinas que seguntes o licenciau Joaquin Foncillas y Mozárebe, prior de Pertusa y cachilo de Don Pedro, se feban cada anyo mss misas que días teneba l'anyo. Iste esbile por as chents d'A Luenga se'n va difuera d'as mugas d'o lugar, pues la teneban como protectora d'as mullers cintadas.
• L'herencio d'as güelas En A Luenga se tienen dos charrazos que hue cuasi denguno no'n remera, y que tien de protagonistas a dos güelas. A primera charra de que a Partida d'as Calvetas fue mercada por unas que amortaron en Peraltiella, por isto, a o mosen d'astí le plegó a decena parti d'o fruito que daba iste mont toz os anyos. L'atro parla que L'Almerge se yermó por una gran peste, en a que na mas en quedo una güela. Ixa muller rogó birolla y leito en cuantos lugars y so l'acubillaron en A Luenga, pues a medrana por o mal yera platero. En gracia por o tracto prestau la güela deixó en herencio a los mangudos os Monts de L'Almerge. A chenta que se fa o día de Sant Isidro, remera a lifara funeraria d'a lola, seguntes bels antropologos. Antimás a fiesta mayor d'A Luenga yera ta cutio ta Sant Sabastián, patrón d'as pestes y en a cripta d'a ilesia amaneixión osifarrios cremaus con calso, traballo que se feba ta aturar o traspaso en tiempos de peste.

O tiempo de hue

Ta 1834 o lugar d'A Luenga, chuntament con os Monts de Montarrugo y Torre Aragonesa, se fació un concello independient, estando parti d'o Partiu Chudicial de Balbastro.

Demografía

Evolución demografica

1362 f 1495 f 1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 - - 730 797 842 744 806 757 784

1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 808 747 701 625 546 459 372 326 285

1992 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 - - 271 - 265 270 266 268 262

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 250 248 247 244 234 233 233 220 216

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 221 225 216 213 211 210 194 197 191

2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 - 194 202 - - - - - - -

1717-1981: población de feito; 1990- : población de dreito. Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidatz poblacionals en l'INE.

Administración

Reparto de concellers

Eleccions municipals
Partiu	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011
Partido de los Socialistas de Aragón									4
Partido Popular									1
Total									5

Alcaldes

Lista d'alcaldes

Lechislatura	Nombre	Partiu politico
1979–1983	Antonio Castro	Unión de Centro Democrático
1983–1987	Antonio Castro	Alianza Popular
1987–1991	Javier Ferraz Abos	Partido Popular
1991–1995	Javier Ferraz Abos	Partido Popular
1995–1999	María Cristina Juarez Gracia	Partido Popular
1999–2003	María Cristina Juarez Gracia	Partido Popular
2003–2007	María Cristina Juarez Gracia	Independient
2007–2011	María Cristina Juárez Gracia	Partido de los Socialistas de Aragón
2011–2015	María Cristina Juárez Gracia	Partido de los Socialistas de Aragón
2015–2019	María Cristina Juárez Gracia	Partido de los Socialistas de Aragón
2019–2023	María Cristina Juárez Gracia	Partido de los Socialistas de Aragón
2023–2027	Maria Cristina Juarez Gracia	PSOE

Fillos ilustres

• Basilio Paraiso Lasus (1849-1930); ye naixito d'A Luenga o 14 de chunio de 1849, en Casa Borruel. Su pai yera mayestro. Marchó a estudiar ta Uesca y dimpues se'n fue ta Zaragoza, con os suyos tres chirmans, ta amillorar su ran. Luego habió de ixertar as clases, por falta de diners y prencipió a treballar en oficios dica meter-se como escribient en o chuzgau del Pilar. Aproveitando a libertat d'amostranza reconoixita por a revolución de 1868, tenió a Licenciatura en Medicina por a Universidat de Zaragoza. Pero o suyo verdadero espritu estió l'actividat empresarial. En l'anyo 1876 devantó ta zaragoza una empresa d'espiellos La Veneciana, metida en a carrera Santa Engracia y una botigueta ta la suya venda en O Coso. Ista fachenda tenió prochección nacional en os zaguers anyos d'o sieglo XIX, y ubrió botigas mas grans en ciudaz como Madrit y Sevilla. Ta 1893 Basilio Paraiso ye nombrau President d'a Cambra de Comercio de Zaragoza. Ta 1895 se capuzó como primer accionista d'a creyación d'o Heraldo D'Aragon, a qui o consello d'administracion posó de vocal. Debant d'a esferra colonial de 1898, creyó un concieto ta refincar a economia espanyola que condució a l'Asamblea de Cambra de Comercio d'Espanya y ta la Unión Nacional a meter mas de 7000 millons de pesetas en empentar producción y treballo. Estió o espritu y alma mater d'a Exposicion Internacional Hispano-Francesa de 1908, que celebrata a Zaragoza, remeraba os Sitios. L'amostranza amilloró o nombre d'ista ciudat y a su zaguer esviellamiento. Ta 1926 fue nombrau, en gracia por tot o suyo treballo en fillo adoptivo de Zaragoza, aon, antimas se l'adedicau una important plaza que porta o suyo nombre. Murió en Madrit, en su Casa en o Paseo de la Castellana, o 29 d'abril de 1930, pero ye feito cenisas en o fosal de Torrero. Paraiso no s'olvidó d'o suyo lugar que le viyó naixer y pagó obras importans arquitectonicas. A él se l'adhibe o redebante d'a torre d'a ilesia, espaldata en o sieglo XVIII, a canal d'augua dende o pozo Nuevo a la fuent o la edificación de l'antiga Casa Lugar. En memorias d'él fue clamau en primeras d'o sieglo XX fillo predilecto d'A Luenga
• Sechismundo Monter (1625-1705): Chusticia d'Aragón, o 26 de setiembre de 1638 fue baptizau en a ilesia d'A Luenga Sechismundo Monter y Borruel, fillo de Marco-Antonio y Gertrudis. Tenió una beca en o Colechio Sant Vicent de Paul en Uesca en 1655, aón le dión o birret de Doctor d'a Universidat Sertoriana de Uesca, d'a cuala estió rector en 1657. Trapasau ta Zaragoza, se ficó en o Colechio d'Avogaus o 19 de mayo de 1660 y estió o suyo degán en 1678, cuan ya yera Asesor d'o Reino y consultor d'a Santa Inquisición en 1677. Estió Chuez de Enquestas, Lugartenient d'a Cort d'o Chusticia y Visitador d'as Reyals Casas y Abadías de Mont Aragón y Sant Chuan d'a Penya. Ta rematar a suya carrera, o 3 d'octubre de 1700 fue nombrato Chusticia mayor d'o Reino Aragonés, cuan ya yera caballer d'a Orden Militar d'Alcántara, churando en as suyas mans la observancia d'os Fueros d'o rei Felipe V. O mesmo Rei, ta 1703 li atorgó o titol de Marques d'a Selva Reyal. Amortó o 4 de febrero de 1705 y estió casau don Donya Maria Díez Perez Bolvalda que morió en 1737.
• Juan Francisco Montemayor Cordoba de Cuenca (1620-1685): Churista aragonés en as Indias, Licenciau y Doctor en Churisprudencia, fació os suyos estudios en a Universidat de Uesca. Ta 1642 yera chuez d'Enquestas d'o Reino d'Aragon y estió auditor Cheneral de Catalunya en tres vegatas diferents. Se'n fue t'America como Oidor d'a Reyal Audencia d'a isla espanyola (Haití-Santo Domingo), en a que estió degán, President, Gubernador y Capitan Cheneral. Ta 1657 fue nombrato Oidor d'a Reyal Cancilleria de Mexico. Estió, manimenos, Sinyor d'a Villa zaragozana d'Alfoceya, aón devantó un templo d'a Purisma Concepción, en a que fue apedecau.

Arquitectura

• O mallacán d'A Luenga. O mallacán ye una piedra royenca, prou redolada, de maltallar pero con remataduras uniformes y regulars. Antis con antisyera un material muito emplegau en iste puesto, tanto que hue da nombre a una carrera d'o lugar. Ista pedreta la quitaban d'o mont aón ye prou zancera.
• Casas solariegas Son casas devantadas entre os sieglos XVI y XVIII, en a traza tipica d'Aragon. Uno par d'atro o ladrillo y o tapial en a frontera d'a casa que se remata con l'arrimadero en a parti d'abaixo y una mena de arquiadas de ladriello en a parti altera que cantonan a falsa. O tellau s'aduya en fustas dencima d'os canez. D'ista tipolochía y antiga hemos de parlar de Casa Mur, Casa Borruel, Casa Colay, Casa Antonio Plana, Casa Belloc o Casa Alén. Casa Arazo destaca por que no pas se han feito denguna obra.
• Piedras armeras En bellas casas se troban piedras armeras en a frontera. Casa Borruel en tiene beluna en o cobalto d'a mesma, l'escudo d'o linache d'os Borruels, apelliu que apareixe en o censo d'A Luenga dende 1455. Casa Belloc en tiene dos, en o candaliello d'arcada d'o potón, ye labrau un chicot escudo. Ye do linache d'os mozavís. L'atro se troba en o patio, encara en ye prou malmeso. Atras casas que en tienen d'escudos son Casa Colay, que amuestran en a frontera as armas d'os Pusch y Casa Escalona, aón en o candaliello d'arcada d'o portón se troba un escudo fechau con numeros romanos en l'anyo 1602. Tamién en Casa Antoniet d'Antonio Plana se viye una piedra armera.

A Ilesia

Seguntes bels estudiosos d'o arte, a ilesia romanica d'A Luenga ye un d'os templos romanicos millor conservatos en a pureza d'as trazas orichinals. A tipolochía d'as suyas vueltas y l'ausencia de floripondios meten ista obra arquitectonica en un inte devantanau d'o romanico, a cotenas entre los sieglos XII y XIII. O molimento orichinal ye de nau solenca aon s'adhibión, dezaga, as capiellas laterals. A portalada ye renaixentista y a torre estricallada en o sieglo XVIII, se i devantó ta o escomencipio d'o sieglo XX, bien se valió d'aduya economica de Basilio Paraiso. Encara, huei o teito d'a illesia se troba prou esferrada dica que cuan i plebe a chuzos, l'augua adentra per as capiellas laterals.

Alparceyos

O templo ye dedicau a Santa Maria Malena, patrona d'A Luenga. Ista admiracion per a Santa, antimas d'o debante d'una ermita de Sant Chuan en o lugar, mos parla d'a influencia que habió de tener aquí a Orden d'o Hespital, dende a on se i viye o Castiello de Monzón, orichinariament templero. A traza en ferradura de l'abside ha dau que prexinar a os investigadors, porque se pareix a d'as obras visigoticas.

Arrienda de gosamentas

O sabado 3 d'abril de 1982, apareixon milenta gosamentas en a illesia cuan se i feban excavacions ta cambear as lastras d'o suelo. Os medios de comunicacion a escape se fición eco d'a noticia y las atribuyoron a apedecamentos esbarraus que se dion entre los sieglos XIV y XVII.

Veyer tamién

• Lista de municipios de Uesca

• Datos: Q1651308
• Multimedia: Laluenga / Q1651308