Chusticia d'Aragón
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
O Chusticia d'Aragón ye una d'as institucions de gubierno d'Aragón dende a Edat Meya dica os Decretos de Nueva Planta. En o Estatuto d'Autonomía de 1982 se recuperó ista figura emblematica de l'autogubierno aragonés, con funcions propias d'o defensor d'o pueblo. Dende l'anyo 1995 a suya seu ye en o Palacio d'Armijo.
| Chusticia d'Aragón | |||
|---|---|---|---|
| |||
| |||
| Palacio d'Armijo, actual seu d'o Chusticia. | |||
| Información | |||
| Churisdicción |  Aragón
| ||
| Seu | C/ Don Juan de Aragón, 7 Zaragoza, Aragón | ||
| Chusticia | Concepción Gimeno Javier Hernández García | ||
| Localización | |||
| Sitio web | |||
| eljusticiadearagon.com | |||
|
Poder lechislativo |
|
Poder executivo |
|
Poder chudicial |
|
Atros articlos |
Oríchens editar
Os oríchens d'ista institución se mezclan con a leyenda que sobre ella se formó dende a baixa Edat Meya, que quereba remontar-la a os presuntos reis de Sobrarbe y a batalla de l'Aínsa. Ixa falordia teneba un interés politico platero: miraba de refirmar os poders d'o Chusticia d'Aragón debant d'una monarquía que quereba controlar todas as institucions.
A realidat ye que dica la fin d'o sieglo XIII no apareix definida: chusticia yera sinonimo de chuez, y cal esperar a las Corz d'Exeya de 1266 pa veyer que uno d'istos chusticias adquirió poders como "chuez meyo", entre a monarquía y as elites regnicolas. A institución ganó peso en o Privilechio Cheneral que surte d'as Corz d'Aragón de 1283, y sobretot gracias a las redotas d'a Unión Aragonesa en 1301 y en a batalla d'Epila, que obligoron a la monarquía y os aragoneses a trobar un equilibrio sin conflictos. Dende o sieglo XIV o Chusticia no ye nomás que un chuez poderoso, sino una institución consolidada, clamada a sobén "Chusticiazgo".
Funcions y funcionamiento editar
En primeras, o rei teneba a capacidat de nombrar a lo Chusticia d'Aragón, pero de camino se convertió en vitalicio y hereditario, conque a monarquía perdió a capacidat de controlar-lo de tot, pero tamién creyó largas dinastías de Cerdans y Lanuzas en o cargo, acusadas a sobén d'abusos y corrupción.
A seu d'o Chusticia d'Aragón estioron as Casas del Reyno en a ciudat de Zaragoza dende metat d'o sieglo XV.
O Chusticia yera, sobretot, o principal tribunal d'Aragón, y por ixo yera l'interprete, en zaguera instancia, d'os Fueros y Observancias.[1] A Cort d'o Chusticia s'encargaba de cuatro procesos chudicials: aprensión, inventario, firma de dreito y manifestación, que permitiban -lo menos en teoría- de garantizar o funcionamiento correcto d'a chusticia aragonesa. Tamién teneba funcions de representación d'o reino debant d'as Corz d'Aragón.
Tamién yera o chuez d'o Contrafuero: teneba a capacidat de decidir si bella acción heba violau os Fueros d'Aragón, y podeba usar a fuerza pa aturar-la.
Decadencia y desaparición editar
Ya en os sieglos XIV y XV i habió conflictos cutianos entre o rei y o Chusticia, pero cal esperar o sieglo XVI pa veyer un poder decidido d'a monarquía por controlar ista institución. En noviembre de 1591 o Chusticia d'Aragón dictaminó que la invasión d'Aragón por Felipe I yera Contrafuero, conque miró d'aplegar un exercito contra o rei, que resultó un fracaso completo, as tropas castellanas ocuporon Zaragoza y o Chusticia, Chuan V de Lanuza, fue executau o 20 d'aviento de 1591, talment a fita mas emblematica d'a historia y leyenda d'a institución.
En as Corz de Tarazona, en 1592, a monarquía modificó a institución pa controlar-la millor, y se mantenió sin guaires modificacions ni importancia dica os Decretos de Nueva Planta de 1707. O zaguer Chusticia d'Aragón estió Antonio Gabín.
O Chusticia d'Aragón en l'actualidat editar
En 1982 reapareixió a fegura d'o Chusticia d'Aragón, replegada en o estatuto d'autonomía d'Aragón y emparata por a constitución de 1978. O Chusticia ye a tercera autoridat d'a Comunidat Autonoma, dimpués d'o President d'a Deputación Cheneral d'Aragón y o president d'as Corz.
A seu actual d'o Chusticia d'Aragón se troba en o zaragozano Palacio de Armillo.
Funcions editar
O Chusticia d'Aragón tien tres funcions fundamentals:
- Protecher y defender os dreitos individuals y colectivos d'os ciudadans frent a las actuacions irregulars d'as Administracions Publicas.
- Defender o Estatuto d'Autonomía d'Aragón.
- Tutelar l'Ordenamiento Churidico Aragonés.
Chusticias dende a restauración d'a democracia editar
Pa veyer a lista completa ver Chusticias d'Aragón.
Se veiga tamién editar
Referencias editar
- ↑ (es) José Ignacio López Susín: Léxico del derecho aragonés (online), 2006, ISBN 84-89510-73-3, p. 341
Vinclos externos editar
- (an) Pachina oficial d'a Institución.
- (es) Justicia de Aragón en la Gran Enciclopedia Aragonesa.