Wikipedia:Biquiprochecto:Grafía/Grafía B/Equus asinus
| Burro / Somero | ||||||||||||||||
 Equus asinus, o pollin domestico. | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Equus asinus | ||||||||||||||||
| Linnaeus, 1758 | ||||||||||||||||
O burro u somero / somer (Equus asinus (L., 1758)), tammien dito burro, ye un mamifero domestico d'a família d'ös equidos, mës chicot e con orellas mës luengas que no ös cavallos. Se diz pollin (G.U. pollín) l'animal joven, emplegando-se o termin guaran (G.U. guarán) ta ös mastos semêntals.
O somer masclo puet côbrir fembras d'altras espécies emparentatas, como una eugua, e dar poltrez hibridos viables (anque estérils). O entrecrôz d'o guaran con una eugua s'ha feto clasicament ta librar mulas (ó mastos quan son masclos) que son animals extraordinariament fuertes, resistents e dócils, ragon pör a cual s'aconsidéran animals particularment valiosos ta portar caregas pesantas en distáncias luengas, sobretot en terrens montanyencos ó deserticos. Ös mulez naixitos d'una somera côbièrta pös un barto son mës chicoz e feplos, e se mira sièmpre de fer l'entrecrôz pör l'altra vía.
Anque de tot menos comuns, tammien son aconseguitos bels hibridos de pollin domestico e diversas espécies de zebra, conöixitos com'á "Zeedonks". Com'á toz ös hibridos d'equidos diferents, ös unos d'o guaran son esterils pörque tota as espécies d'o genero Equus tiénen numbros diferents de cromosomas. Ös cavallos en tienen 64 e ös someros 62, produixindo asinas hibridos (as mulas e mastos) con si que 63, que pör tener o numbro impar no pueden fer a segregacion medyotica d'ös suyos gametos e remanen asinas estérils.
Existe una espécie (con diversas sozespécies) de guarans salvages ennas estepas d'Ásia, clamato onagro u hemion.
Utilidat economica editar
D'ös orígens d'a istória ös somers s'han feto marchar en Europa e Ásia mës occidental ta trësladar caregas, estivar carros e trësportar personas. Anque no son de luen tan rapedos como ös cavallos, son animals mës longevos, o mantenimiento suyo ye menos costoso e tienen gran resistencia e agilidat quan ös camins son dêficils. Encara en l'actualidat son animals d'una gran importáncia en paises en vïas de desarrollo.
Ös pollins tiénen una gran reputacion d'estar toçolons, pero ixo ye debito ent'a malinterpretacion de bel·las personas sobre o suyo sentito de l'autopreservacion. Ye muito dêficil de forçar un pollin a fer cosa quan vei que no en ha d'itar bel negócio. Môdernament, han proliferato ös estudêos sobre o suyo comportamiento anque encara son prou lêmitatos. Ös guarans pareix que son animals cautelosos, amicables e jugateros, e prou mës inteligents que no se'n heva considerato tradicionalment. Talment, quan s'ha aganato ra suya confiança puèden estar buens companyers de trêballo e recreïacion. Dembas d'ixo, les-se conserva a bels paises occidentals com'á animals de granja e como mascotas quan o suyo emplego com'á béstias de carega ya ye desapareixito. Tammien son béstias populars a puestos tôristicos e de recreïacion ta paseyar ös ninos.
Aspectos historicos editar
- O guaran estiore o simbolo d'o dioz egipciano Ra.
- O guaran estiore o simbolo d'o dioz griego Dionísio.
- O guaran amanix repetidament enna Biblia ebrea.
- En l'Antiga Roma, o guaran yera l'animal vinclato con Príapo, e ta er s'ofreciva en sacrifício pörque diz que ixe dioz en heva havito de matar uno en o suyo viage ent'as Índias junto con Baco pör haver-le osato a dêsputar o prémio d'a fuerça.
Se veiga tammien editar
Vinclos externos editar
Se veigan as imáchens de Commons sobre somers e someras..- (es) El Mundo del Burro
- (pt) AEPGA; asociacion hispano-portuguesa pör a protecion d'o bestiar asinino
- (es) Fuents escritas e orals sobre a sêmbologia d'o guaran en l'antigüedat
