Mirandés

luenga romance
(Reendrezau dende Luenga mirandesa)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Mirandés
Lhéngua mirandesa

Localización d'o Mirandés
Localización cheografica
Estau {{{estau}}}
País {{{país}}}
Rechión {{{rechión}}}
Parlau en Miranda de l Douro
Lugars principals
Estatus
Atras denominacions
Charradors 17.000
Oficial en {{{oficial}}}
Reconoixiu en {{{reconoixiu}}}
Regulau por Anstituto de la Lhéngua Mirandesa
Vitalidat
Escritors principals
Rasgos dialectals
Clasificación lingüistica
Indoeuropea
Codigos
ISO 639-1 {{{iso1}}}
ISO 639-2 mwl
ISO 639-3 mwl
SIL mwl

O mirandés ye una luenga que fa parte de l'astur-leyonés charrata en l'estrimo nord-este de Portugal, en a muga con Espanya, en una rechión que ha arredol de 450 km2, formata por cuasi tot o concello de Miranda de l Douro (Miranda do Douro en portugués, Miranda de l Douro en mirandés) ―treito d'a propia ciudat de Miranda de l Douro e os lugars d'Atanor (en portugués Atenor y en mirandés Atanor) e Teixeira― e por bels lugars d'o concello de Bumioso (Vimioso en portugués, Bumioso en mirandés): Angueira (en portugués y en mirandés Angueira), Bilasseco (en portugués Vilar Seco y en mirandés Bilasseco), y en un livel mas baixo en Caçareilhos (en portugués Caçarelhos y en mirandés Caçareilhos), en o Districto de Bragança (en portugués Distrito de Bragança y en mirandés Çtrito de Bergáncia), en a rechion de Trás-os-Montes (en portugués Trás-os-Montes y en mirandés Trás ls Montes). Ista rechión ye alto u baixo amugata por a Rivera de Bozas (en portugués Ribeira d'Angueira y en mirandés Ribeira d'Angueira) a l'ueste e por o río Duero a l'este.[1] Ye cooficial chunto con o portugués.

Antimás, bi ha tamién bels lugars chicotismos en l'estrimo norte d'o concello de Bragança, a on encara bi'n ha de racadas asturleyoneses en a luenga fablata por as suyas poblacions. Ixos lugars son Riodonor (en portugués Rio de Onor y en mirandés Riodonor), Guadramil (en portugués y en mirandés Guadramil), Petisqueira (en portugués y en mirandés Petisqueira) e Deilon (en portugués Deilão y en mirandés Deilon).[1]

Encara o mirandés s'estendille por un aria cheografica chicota, ista luenga n'habió a-saber-lo d'influencia en as fablas locals d'as rechions vicinas (resta d'o concello de Bumioso e partis d'os concellos de Mogadouro, Bragança, Macedo de Cabalheiros e Torre de Muncuorbo).[1]

S'estima que charran o mirandés bellas 12 000 personas, dividitos entre a Tierra de Miranda (en portugués Terra de Miranda y en mirandés Tierra de Miranda) e a emigración enta las grans ciudaz d'o litoral portugués e l'estranchero.[1]

Historia editar

O mirandés naixió en o sieglo VI, muito antis de que se formase a nacionalidat portuguesa, en a epoca cuan escomencipioron a acucutar un conchunto de variedaz romances con muitas caracteristicas comuns, pero que diferiban d'atros romances que tamien naixeban —o galaicoportugués, o castellano, l'aragonés e o catalán entre atros—. Istas variedaz aparixioron en una rechión a on se forchoron os viellos reinos d'Asturias e de Leyón e que huei denominan os lingüistas dominio lingüistico astur-leyonés. Pero istas variedaz no desembolicoron mai una escritura que podese unificar-las, encara que existan documentos escritos en leyonés datatos dimpuesas d'o sieglo VI. L'asumpción d'as luengas "cerenyas" (isto ye, repuntatas por un gubierno d'un Estato), como o portugués e o castellano, fació que istas atras remanisen cada vegada mas amugatas a os chicoz nuclios rurals.[1]

L'actual rechión que ye dita "Tierra de Miranda" (en portugués Terra de Miranda y en mirandés Tierra de Miranda) pertenexió a o viello Reino de Leyón y estió dependient d'a Diocesi d'Astorga, ciudat que huei perteneixe a la provincia espanyola de Leyón. Muitos misioners leyoneses marchoron por a rechión, levando a influencia d'a diocesi e d'a suya luenga dica allí. Asinas, puet veyer-se que a relación de Miranda l Douro con Leyón ya n'ha de muitos sieglos e contina viva dica huei en día.[1]

A gran influencia d'o castellano, d'una man,e d'o portugués, de l'atra, e a distancia cheografica entre variaz zonas d'o dominio prevocó que istas variedaz lingüisticas escomencipiasen a desembolicar caracteristicas distinctas, que levó dica la manca de consciencia de pertinencia ta un espacio lingüistico común. Debito a l'isolamiento d'a Tierra de Miranda en relación a Portugal, e tamién por no perteneixer ta Espanya, a luenga mirandesa podió alzar-se dica huei en día, como a luenga d'o campo e d'o treballo.[1]

O mirandés perén ye estau una luenga oral, transmitita d'os pais ta os fillos a la suya traza. Durando lo sieglo XIX a luenga escomencipió a escribir-se, cuan Bernardo Fernandes Monteiro tradució los Cuatre Evanchelios ta o mirandés. A o cabo d'ixe sieglo, Leite de Vasconcelos escomencipió a estudiar ista luenga e a escribir-la con una ortografía establita por él mesmo. Atra contribución a-saber-lo d'important ta o desembolique d'a luenga escrita estió dato por o mosen António Maria Mourinho, ya en a segunda meitat d'o sieglo XX. Con tot e con ixo, a variant escrita d'ista luenga nomás que escomencipió a desembolicar-se en os anyos 90 d'o sieglo XX, con a edición d'a Convención Ortografica d'a Luenga Mirandesa (en mirandés Cumbençon Ourtográfica de la Lhéngua Mirandesa.).[1]

Ista luenga ye reculata debant d'o portugués, sobre tot a partir d'os anyos 50 d'o sieglo XX. L'aparición d'os grans meyos de comunicación, como a radio e a televisión, antimás d'a escolarización d'as poblacions rurals fació que os mirandeses escomencipiasen a considerar que fablaban mal a luenga portuguesa, que yera la luenga transmitita por a radio e a televisión e amostrata en a escuela. Asinas, muitas personas escomencipioron a haber-ne de vergüenya de charrar mirandés e muitos pais dixoron d'amostrar a suya luenga a los suyos fillos. En sentir a os mas viellos charrando en mirandés, muitos chóvens pensaban que éls yeran charrando mal portugués e prebaban de correchir-los, o que augmentaba la vergüenya d'os viellos en o tocant a la suya luenga.[1]

Atra razón muito important ta o retacule d'o mirandés en bellas zonas d'o suyo dominio lingüistico estió a construcción d'as entibaderas portuguesas en a parti internacional d'o río Duero. istas grans obras publicas trayoron ta la Meseta Mirandesa millars de treballadors dende varias rechions portuguesas. En sentir a os mirandeses d'os lugars charrar en mirandés, istas personas foranas s'arreguiban e diciban que as personas locals no sapeban charrar bien, que yeran ignorants, que yeran uns palhantres u personas que no sapen ni charrar portugués ni castellano. Isto fació que os mirandeses n'hesen cada vegada mas de vergüenya de charrar a suya luenga, escomencipiando a identificar-la como una luenga de personas ignorants.[1]

Filiación lingüistica editar

Huei, se considera que o mirandés ye una variedat d'o grupo occidental d'o dominio lingüistico astur-leyonés. Sindembargo, as diferencias mas importants entre o mirandés y l'asturiano, en l'actualidat, se deben a las influencias d'as suyas luengas de contacto: o portugués y o castellano, respectivament. Antimás d'as inevitables diferencias de pronunciación, fruito d'as suyas evolucions naturals adintro d'os suyos diferents contextos historicos y socials, as principals diverchencias entre as dos luengas son en o livel ortografico; que tamién s'esplanica por a influencia d'as luengas de contacto; dato que tanto o mirandés como l'asturiano se tractan de luengas minoritarias en os suyos países, Portugal y Espanya, respectivament, as suyas actuals ortografías son platerament influyitas por as luengas portuguesa y castellana.[1]

Luenga u dialecto editar

Una d'as primeras cuestions que cualsiquier persona que s'amana enta o mirandés debe fer-se ye cuala ye a relación que existe entre o mirandés e l'asturiano e si o mirandés e l'asturiano son a mesma luenga. En a lingüistica moderna, bi'stá un granizo intrés por ista mena de custions, ya que una luenga e un dialecto n'han de consideracions a-saber-lo diversas. O gran mayestro d'a filolochía portuguesa, Leite de Vasconcelos, ya dició que o mirandés no yera un dialecto d'o portugués —sino que, mas concretament, él se i refirió como codialecto. Y estió iste gran mayestro qui incluyó lo mirandés adintro d'o dialecto leyonés, como en ixe tiempo se diciban, seguntes Menéndez Pidal, a las fablas que s'estendillaban dende Asturias entro a Extremadura espanyola e que comprendeba as fablas d'a Tierra de Miranda.[1]

Dica aquí as cosas semblan prou claras, pero lo problema surten cuan en tiempos recients s'escomencipian a custionar cuala ye a relación entre as diferents fablas d'o denominato dialecto leyonés. Platerament, dende fa bellas vente anyadas, ya no se gosa charrar d'o leyonés, sino de l'astur-leyonés. Iste astur-leyonés mai habió a consideración de luenga, ni sisquiera en a Edat Meya, cuan se redactaban decumentos en asturiano. Cal adhibir-bi un elemento muito important, que l'asturiano ye una luenga reconoixita en o contexto espanyol, oficiosament reconoixita por o gubierno autonomico asturiano e que posede un estandard propio dende 1980. O mirandés tamién posede un estandard, a Convención Ortografica (en mirandés Cumbençon Ourtográfica), que ya n'ha habito de varias revisions e tamién o mirandés ye agora una luenga reconoixita por un estau, l'Estato Portugués.[1]

Bels expertos en o mirandés, como a doctora M. Barros Ferreira, afirman que l'asturiano e lo mirandés constituyen huei dos luengas, mas no se puet dandaliar que antigament estioron una.[1]

A relación d'o mirandés con as fablas astur-leyonesas editar

En toz os estudios sobre o mirandés como luenga, as contimparanzas son perén con l'asturiano estandard. A razón ye platera, pus ye a unica luenga d'o dominio en o costato espanyol, pero bi'stán as fablas astur-leyonesas occidentals que, dende o punto de vista lingüistico, se troban prou mas amán d'o mirandés que de l'asturiano estandard. De feito, asturiano e mirandés se consideran dos fablas muito aleixatas entre éls mesmos.[1]

O cuadro aquí debaixo fa veyer, dende o punto de vista lingüistico, os rasgos caracteristicos en cuatre variants astur-leyonesas: mirandés, senabrés, asturiano occidental e asturiano central. Treito d'o caso d'o senabrés, as atras fablas han forma d'estandard u subestandard:[1]

A conclusión a on plegamos ye que lo mirandés representa, desde lo punto de vista d'a evolución d'ista luenga, o punto mas arcaico, entre que l'asturiano occidental representa un momento mas evolucionato.[1]

 
Taula contimparativa entre mirandés, senabrés y atros dialectos asturianos.

Variants editar

A luenga mirandesa ha tres parlas; o mirandés central u normal, o mirandés septentrional u rayán y o mirandés meridional u sendinés. Cuasi toz os fablants de mirandés son bilingües u trilingües, pus gosan fablar mirandés, portugués e castellano.

Os textos replegatos amuestran a influencia de rasgos foneticos, sintacticos e lexicos de diversas luengas.

S'ha creyato un estandard basato en as parlas locals e, doncas, diferent de l'asturiano central.

Fonetica editar

Se diferencia de l'asturiano central y de parte de l'astur-leyonés occidental en que os grupos –LY-, -C’L-, -T’L-, y –G-L evolucionan ta -ll- en cuenta de ta -y-: muller, fillo.

Lexico moderno editar

A dependencia d'a Tierra de Miranda de Portugal e la d'Asturias d'Espanya durando tantos sieglos no ye una cuestión sinse importancia. Encara que no constituye un motivo ta esflecar a luenga —car bi ha exemplos de luengas charratas en dos estatos que no se son esflecatas—, no se puet negar que as mugas estatals gosan esflecar as luengas: asinas, l'astur-leyonés, que mai n'hubo de fuerza literaria, evolucionó de traza bien diferent en Asturias que en Miranda, chus a influencia d'as dos luengas estatals que se yeran formando en os suyos estaus respectivos.[1]

Iste mesmo estallo fue lo que permitió que lo gallego e lo portugués s'alunyasen cada vegada mas: manimenos, resulta curioso comprebar que as diferencias existents entre lo gallego e lo poetugués son muito mas chicotas que las existents entre lo mirandés e l'asturiano central. A influencia d'as luengas estatals durando lo zaguer sieglo en a demba d'a vida cutiana ye estata tan gran que la mayoría d'as diferencias lexicas entre lo espanyol e lo portugués reaparixen entre lo mirandés e l'asturiano. Toz os neolochismos se fizon dende a correspondient luenga estatal; o que favoreixió atra vez que lo mirandés e l'asturiano continasen por o camín d'alunyamiento encetato fa sieglos e que cada vegada ye mas gran. A la finitiva, se tracta d'una relación entre una luenga teito -l'espanyol e lo portugués- e luenga cubierta -l'asturiano e lo mirandés, respectivament-.[1]

A taula d'aquí debaixo fa veyer bels exemplos d'oposición entre portugués y espanyol que se reflexan en o mirandés e l'asturiano:[1]

Portugués Mirandés Asturiano Espanyol Aragonés
Autocarro Autocarro Autobús Autobús Autobús
Barragem Barraige Embalse Embalse Entibo
Bilhataria Bilhataria Taquilla Taquilla Taquilla
Câmara municipal Cámara municipal A(y)untamiento Ayuntamiento Casa d'o lugar
Carro Carro Coche Coche Auto
Cidade Cidade Ciudá Ciudad Ciudat
Comboio Comboio Tren Tren Tren
Computador Computador Ordenador Ordenador Ordinador
Copo Copo Vasu Vaso Vaso
Escova Escoba Cepillu Cepillo Cepillo
Estrada Estrada Carretera Carretera Carretera
Faca Faca Cuchiellu Cuchillo Cuitiello
Garfo Garfo Tenedor Tenedor Forqueta
Garrafa Garrafa Botella Botella Botella
Nota Nota Billete Billete Billet
Povoação Poboaçon Pueblu, llugar Pueblo Lugar
Romance Romance Novela Novela Novela
Rua Rue Cai, caye Calle Carrera

A lista d'alto poderba estar immensa, pero ye pro ta amostrar que la distancia lexica entre l'espanyol e lo portugués se reproduce cuasi igualment entre lo mirandés e l'asturiano.[1]

Estandards editar

Como ya se'n ye dito en iste articlo, lo mirandés ha lo suyo propio estandard consistent en a Convención Ortografica Mirandesa (en mirandés Cumbençon Ortográfica Mirandesa). Iste estandard lingüistico permite que se pueda escribir a luenga, e resulta esclatero que iste nomás ye una adaptación d'o estandard ortografico portugués.[1]

Pero en a mesma situación se troba l'asturiano e mesmo lo gallego en a suya ortografía oficial. O feito de que posedan tanto o mirandés como l'asturiano o suyo propio estandard enforte la idea de que se tracta de luengas diferents.[1]

Oficialización editar

En setiembre de 1998, o deputato mirandés Júlio Meirinhos, antigo alcalde de Miranda de l Douro, presentó en a Asamblea d'a Republica Portuguesa una proposición de lei ta lo reconoiximiento d'os dreitos lingüisticos d'a comunidat mirandesa. Ista proposición fue aprebata por toz os 230 deputatos d'o parlamento portugués, de toz os partius politicos allí representatos, dende os de dreita dica los d'ezquierda. Ista unanimidat amuestra bien que la luenga mirandesa no constituye pas, ni mai ha constituyito pas, una menaza ta la integridat territorial de Portugal.[1]

Convención Ortografica editar

Amostranza editar

Libros editar

Instituto d'a Luenga Mirandesa editar

Prensa e meyos de comunicación editar

Placas toponimicas editar

Musica editar

Lhonas editar

Referencias editar

  1. 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 Quarteu, R. & Frías Conde, X. (2002). L mirandés: Ua lhéngua minoritaira an Pertual (en mirandés). IANUA 2. ISSN 1616-413X.

Bibliografía editar

  • (es) Rafael Lapesa: Historia de la lengua española. Editorial Gredos. (1981).

Vinclos externos editar

 
Wikipedia
Ista luenga tien a suya propia Wikipedia. Puetz vesitar-la y contribuir en Wikipedia en Mirandés.


Variants occidentals de l'astur-leyonés
Asturiano occidental | Leyonés centro-occidental | Bercián | Paḷḷuezu | Riberán | Sanabrés | Sayagüés | Mirandés


Variants y denominacions de l'astur-leyonés en diferents demarcacions administrativas.
Asturiano | Leyonés | Mirandés | Montanyes u cantabro


Luengas romances
Aragonés | Arrumano | Astur-leyonés | Castellano | Catalán | Corso incluindo o gallurés | Chudeocastellano | Dalmata | Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón | Francoprovenzal | Friulán | Gallego | Istriot | Istrorrumano | Italiano | Ladino | Ligur | Lombardo | Meglenorrumano | Napolitán | Occitán incluindo o gascón y l'aranés | Piemontés | Portugués | Rumanche | Rumano | Sardo incluindo o sasarés | Siciliano | Veneciano